Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 28]

Oppervlakkigheid als deugd
Een pleidooi voor koetjes en kalfjes
door Sebastien Valkenberg

‘How are you.’ - Zo opent een Amerikaan doorgaans de conversatie. Vervolgens is het aan de aangesproken persoon om te antwoorden en de bal terug te kaatsen. - ‘I'm fine, thank you. How are you.’

‘Nice talking to you. See you later.’ - Zo beeindigt een Amerikaan dikwijls de conversatie. Vervolgens is het aan de ander om dit einde te bevestigen met bijvoorbeeld ‘Hope to see you again’.

In Engeland is het niet veel anders; hoogstens zegt men daar ‘Delighted to meet you’ als opening en ‘Delighted to have met you’ - of formules van gelijke strekking - als afsluiting.

In elk geval is een conversatie in de Angelsaksische wereld een duidelijk ritueel met een begin en een einde. Hoe interessant het tussenliggende deel is, hangt af van in hoeverre de gesprekspartners ‘the art of conversation’ beheersen. Er wordt zowel in de VS als in Groot-Brittannië veel geklaagd dat die ‘in decline’ is, maar ondertussen is wel zeker dat door het formalistische karakter van conversatie aldaar gesprekken met wildvreemden doorgaans veel gemakkelijk zijn dan in Nederland.

Nederlanders beschikken over een heel arsenaal aan gespreksopeningen - variërend van ‘Hoe maakt u het’ via ‘Hoe gaat het’ tot ‘Hoi’ - en een even wijds spectrum aan gespreksafsluitingen - variërend van ‘Het was een waar genoegen’ tot ‘Doei’ - maar omdat wij wars zijn van verbale etiquette bieden die niet het houvast van rituele formules. Dat heeft twee effecten. Enerzijds zijn wij doorgaans schutterig in conversatie met wildvreemden (op Nederlandse recepties of andersoortige bijeenkomsten worden mensen ook pijnlijk veel minder aan elkaar voorgesteld dan in de Angelsaksische wereld). Anderzijds zijn we vaak cynisch over de goede bedoelingen van uitdrukkingen zoals ‘How are you’. Zo'n begroeting, heet het dan, is helemaal niet gemeend en een Amerikaan is niet werkelijk geïnteresseerd in de persoon die ze tegenover zich hebben. Deze opvatting over de ‘onechtheid’ van small talk past uiteraard weer naadloos in de Nederlandse vooroordelen dat Amerikanen oppervlakkig zijn en Britten arrogant.

Uiteraard is de constatering juist dat het de Amerikaan met zijn ‘How are you’ helemaal niet te doen is om de fysieke of mentale toestand van zijn gespreksgenoot. Het gaat dan ook niet om een vraag, maar om een begroeting. Niet voor niets staat er geen vraagteken achter ‘How are you’. Het is een retorische vraag, een vraag die geen vraag is, een formule die slechts als doel heeft de conversatie op gang te helpen. Niets meer - maar ook niets minder! - dan een beleefdheid om het ijs te breken.

Moderne Nederlanders - die persoonlijke emoties zoveel hoger waarderen dan geformaliseerde omgangsvormen - zijn al snel van mening dat het hier slechts om beleefdheid gaat. Louter vorm en overbodige opsmuk. Deze verwarring legt op pijnlijke wijze de kloof tussen twee culturen bloot - moderne journalisten zouden waarschijnlijk zeggen: hier ligt een clash of civilizations op de loer. Waar de Angelsaksische - en zeker de Amerikaanse - cultuur in Nederlandse ogen vaak hyperindividualistisch heet te zijn, blijkt de zaak op dit punt diametraal anders te liggen. De Amerikaan laat in zijn verbale omgangsvormen blijken dat hij begrijpt dat iedereen zijn eigen benaderingswijze verdient. Met de één gaat hij anders om dan met de ander. Een collega behandel je nu eenmaal niet als boezemvriend. En daar stemt hij zijn taal op af. Zijn eigen mening bewaart hij voor als hij onder vrienden is; in de professionele omgang met collega's telt zijn binnenwereld niet en heeft hij het over koetjes en kalfjes. In zekere zin is ‘How are you’ - tegen de liftbediende evenzogoed als tegen de directeur - een signaal van menselijke gelijkheid. Beleefdheid doorbreekt immers elke sociale barrière.

Hoe anders is dan het huidige taalgedrag van de Nederlander! Hij gaat er prat op dat hij direct

[p. 29]

is en zonder poespas zijn woorden kiest. Recht voor zijn raap zijn is uitgegroeid tot onze nationale deugd. Tegen iedereen zeg je ‘gewoon’ wat je vindt. De Nederlander laat zich tegenwoordig meer en meer gebieden door zijn binnenwereld: ‘Ik vind het zo!’ - of erger nog: ‘ik voel het zo!’ niet zelden dreigt daarbij de grens tussen oprechtheid en dwingelandij van de persoonlijke emotie in het gedrang te komen. Anderen zijn dan niet meer gelijken, maar worden gelijkgeschakeld in het onbarmhartige schijnsel van een ongevraagd geopenbaard privégevoel.

In zekere zin is de Nederlandse zucht tot oprechtemotionele taalexpressie te begrijpen als een gedemocratiseerde poëtica van de Romantiek. Die eiste van een kunstwerk dat het de allerindividueelste uitdrukking was van de allerindividueelste emotie; nu eisen we dat van onszelf en van de ander. Ondanks alle ronkende retoriek over de Verlichting zijn wij in dit opzicht hopeloos romantisch en zou over onze moderne conversatievormen kunnen gelden wat Willem Kloos over poëzie schreef: ‘Een gedicht is een brok gevoelsleven der ziel, weêrgegeven in geluid.’

Anderzijds liggen er ook wortels bij Menno ter Braak, absoluut geen liefhebber van de Romantiek, die uitging van hetzelfde beginsel dat een honnête homme geen verstoppertje speelt: ‘de persoonlijkheid is het eerste en laatste criterium bij de beoordeling van den kunstenaar.’ Hij wilde altijd weer de mens (‘de vent’) zien die schuil gaat achter zijn werk. Dat is allemaal goed en wel, maar het is de vraag of men bij elk gesprek meteen ‘de vent’ achter de conversatie wil zien. Wanneer iedereen op elk moment van de dag honnête homme is, komt dat al gauw in de buurt van emotioneel exhibitionisme. Ongevraagd geeft iedereen dan ‘oprecht’ antwoord op ‘How are you’, en dat is helemaal niet de bedoeling, want het is immers helemaal niet bedoeld als een vraag.

Met zijn strijdkreet ‘Ik zeg wat ik denk’ smeedde Pim Fortuyn de vent-esthetica van Ter Braak om tot een politieke stijl (misschien was dat wel het grootste verwijt aan zijn politieke opponent Ad Melkert: dat hij geen vent was), maar gaf hij tevens een vrijbrief aan een ieder om toch vooral zijn hart eens goed luchten. Het gevolg? Iedereen een open boek, een open dagboek welteverstaan. Er heerst in Nederland dezer dagen bijkans wat Ilja Leonard Pfeijffer in NRC Handelsblad van 15 januari 2005 een ‘gevoelsdictatuur’ noemde.

De rechtsfilosoof Dorien Pessers heeft dit verschijnsel geanalyseerd in politiek-filosofische termen, onder meer in een bewerking van haar oratie uit 2002 met de strijdvaardige titel ‘Tegen de tirannie van het persoonlijke’. Het traditionele burgerschapsideaal, betoogt ze, vraagt bovenal zelfbeheersing. ‘Zodra de burger zijn huis verlaat, behoort hij zich aan te passen aan zijn formele rollen in de publieke sfeer.’ Op je werk kun je niet ‘gewoon jezelf zijn’. Daar past men zich aan, en is ‘inauthenticiteit’ onvermijdelijk, aldus Pessers. Bovendien - moet er meteen aan worden toegevoegd - is ‘inauthenticiteit’ op de werkvloer zelfs tot op zeker hoogte gewenst. Oppervlakkigheid laat het sociale raderwerk soepeler functioneren. Hoewel velen daar tegenwoordig anders over denken, leidt juist het streven naar authenticiteit niet zelden tot gênante situaties en sociale kortsluiting. Bijvoorbeeld wanneer iemand als antwoord op ‘How are you’ omstandig zijn emotionele kwaaltjes opsomt of de ruzie met zijn echtgenote uit de doeken doet of hartstochtelijk begint te huilen. Wat moet je hier als collega mee? Je wilt het niet weten, maar toch krijg je het te horen. De muren rond iemands meest intieme sfeer worden ongevraagd geslecht, en je wordt slachtoffer van de privacy van iemand anders. (Plaatsvervangende schaamte is een in Nederland uitstervende graadmeter voor de ontsporing van iemand uit zijn rol in de publieke sfeer.)

Het gevolg van de Nederlandse gevoelsdictatuur is een vorm van antikosmopolitisme die Seneca's dictum ‘Ik ben niet in één hoekje geboren, mijn vaderland is deze hele wereld’ op zijn kop zet. Wie anderen ongevraagd zijn diepste zielenroerselen meedeelt, probeert zich niet thuis te voelen in de wereld maar exporteert zijn eigen ‘hoekje’ naar de wereld. In plaats van een wereldburger die bereid is over de schutting van zijn eigen tuintje te kijken, is hij verworden tot een slak die zijn huisje overal mee naartoe neemt. Het andere wordt teruggebracht tot het bekende.

Hoe graag sommigen het ook zouden willen, de mens heeft een publieke sfeer met formele rituelen nodig, zoals een vis het water waarin hij zwemt. Hiervoor zijn vormen van expressie nodig die taal niet gebruiken als representatie van de binnenwereld, maar als uitdrukking van sociale interactie. Dat wil zeggen: een taal die als hulpmiddel dient om het contact tussen mensen

[p. 30]

te vergemakkelijken en niet om meningen qualitate qua te laten uitlopen in meningsverschillen.

Aardig genoeg zijn in het verleden in Nederland vele handboeken over deze ‘taal tussen mensen’ geschreven. De traditie van de conversatiekunst stond ooit in de Lage Landen in even hoog aanzien als in de Angelsaksische wereld (waar nu nog steeds talrijke boeken en website bestaan over ‘the art of conversation’). Deze traditie kwam aan het begin van de 17de eeuw naar Nederland vanuit Italië. Het ideaal dat zij voorstond was de gentil'uomo, de mens die wist hoe hij zich moest gedragen in gezelschap: de ene keer humoristisch, soms op het platte af, de andere keer serieus, maar altijd onderhoudend en met het oog gericht op de ander.

De dichter en advocaat Aernout van Overbeke (1632-1674) was zo'n gentil'uomo. Om goed voor den dag te komen, verzamelde hij moppen en anekdoten. Na zijn dood bleek pas hoe groot zijn voorraad conversatiemateriaal was: hij vergaarde in totaal zo'n 2500 moppen en anekdoten (niet allemaal even geestig overigens), die hij slechts voor een klein deel gebruikte in zijn Anecdota sive historiae jocosae. Een andere beroemde anekdoteverzameling is die van de Amsterdamse patriciër Jan Six (1618-1700). Deze collectie is de geschiedenis ingegaan als de Grote Pandora en bevat behalve anekdoten ook diverse weetjes, recepten en spreekwoorden. Beide verzamelingen waren puur voor persoonlijk gebruik.

Daarin verschillen de anekdoteverzamelingen van die van de Zeeuwse humorist Jan de Brune de Jonge (1616-1649), die juist bedoeld waren voor het grote publiek. Een van zijn succesbundels was Iok en ernst; Allerlei deftige hofredenen, quinkslagen, boerteryen, raadsels, spreuken, vragen, antwoorden, gelikenissen en al wat diengelijkvormigh met de naam van apophthegmata verstaan wordt uit 1644. In dit werk waren ‘sin-spreucken, aerdige hofredenen, gedenckwaerdige spotteryen, deftige gelijckenissen, en geestige antwoorden, die alle dagen, in maeltyden, byeenkomsten, en geselschappen voorvallen, en nodigh zijn’ bijeengebracht voor gebruik door de gewone man in de dagelijkse conversatie. Maar met tien drukken was zijn Wetsteen der vernuften oft bequaem middel, om van alle voorvallende zaken, aardighlik te leeren spreken (ook uit 1644, net vóór Iok en ernst) zijn grootste succes. Het boek had een dubbele functie. Zoals de titel belooft, wil het een slijpsteen voor de geest zijn. Maar daarnaast beoogt het ook een handleiding te zijn om over alle voorvallende zaken ‘aardiglik te leeren spreken’. Kort gezegd: dit boek leert je hoe je over koetjes en kalfjes kunt praten.

Onder ‘voorvallende zaken’ viel opvallend genoeg niet de oorlog met Spanje, hét politieke thema van dat moment. Deze actualiteit werd juist niet geschikt geacht om over te converseren, waarschijnlijk omdat de conversatie dan al snel uitkwam op politieke en religieuze tegenstellingen, en derhalve onherroepelijk het gevaar liep te vervallen in een felle discussie. In de Wetsteen gaat het er luchtiger aan toe. Een greep uit de inhoud: ‘twijfel of de indianen afstammen van Adam’, ‘hoe men met vorsten en vrouwen moet omgaan’, ‘een kluchtige vertelling’, ‘een voortreffelijke tekst van Cicero’, ‘een geestige kwinkslag’, ‘iets leuks over vogeltjes’, ‘een wonderbaarlijk sonnet’, ‘over het kussen van handen en waarom wij die van hoogstaande personen kussen’, dit alles gelardeerd met spreuken uit de Oudheid.

Overigens werd De Brune de Jonge door zijn vrienden sterk ontraden de Wetsteen te publiceren. Het genre van de anekdoteverzameling was nu eenmaal niet geschikt voor de openbaarheid, en niet voor niets had Six zijn Grote Pandora ook niet prijs gegeven aan de wereld. Met publicatie, was de redenering van zijn vrienden, liet De Brune de Jonge zich wel erg in zijn kaarten kijken. De grapjes en verhalen in zijn eigen conversatie zouden door zijn gehoor worden doorgeprikt als trucs die hij uit een boek had, waardoor ze hun spontaniteit kwijtraakten.

Helemaal ongegrond was deze bezorgdheid niet. Wie te opvallend toonde dat hij had geput uit een geschreven bron, liet blijken niets begrepen te hebben van de kunst van het converseren. Een etiquetteboek uit de 18de eeuw verhaalt smalend van iemand ‘die altoos een woordenboekje van geestige zeggingen in zyn zak draagt, daar hy dagelyks in studeert, en hy verschynt nooit in het gezelschap, dan nadat hy'er vyf-en-twintig van buiten heeft geleerd, en dan staat hy op wacht om gelegenheid te hebben van'er een uit de mouw te schudden.’ Het moge duidelijk zijn dat de gentil'uomo zó niet te werk gaat!

De Brune de Jonge heeft de raad van zijn vrienden desondanks in de wind geslagen en zijn Wetsteen is gewoon gepubliceerd. Hij was van mening dat de ware conversatiekunstenaar altijd

[p. 31]

jeroen hermkens - gouda

weer nieuwe invallen kreeg, bestaande verhalen een subtiele wending kon geven en roddels zo kon vertellen dat ze toch leerrijk en vermakelijk waren. Zijn Wetsteen moest dus niet naar de letter gelezen worden - dan is de voorraad op een gegeven ogenblik inderdaad op - maar naar de geest. Het was geen leesboek, maar een handboek.

Precies om deze reden kunnen wij nu nog leren van de Wetsteen der vernuften. Inhoudelijk heeft het boek ons natuurlijk weinig meer te zeggen. De vraag of indianen nu wel of niet afstammen van Adam is voor ons geen serieuze kwestie meer. Wie wil er nog weten hoe hij met vorsten om moet gaan? Een tekst van Cicero is om de conversatie gaande te houden niet echt bruikbaar meer. Maar dit is bijzaak, en alle onderwerpen die De Brune de Jonge opvoert, zijn gemakkelijk te vervangen door 21ste-eeuwse varianten. Een nieuwe film, een nieuwe auto en hoe snel die gaat of hoe zuinig die is, het weer in het geboorteland van de gesprekspartner, de voetbaltraditie in de stad waar het congres wordt gehouden, en zo verder.

Het gaat er om op het juiste moment iets te zeggen, maar ook op het juiste moment te zwijgen. Het gaat om het gevoel voor wat men wel en niet kan zeggen, terwijl de conversatie met elk willekeurig persoon betekenisvol maar niet oppervlakkig is, vermakelijk maar niet lollig, interessant maar niet politiek beladen, persoonlijk maar niet emotioneel. Timing en balanceerkunst, daar draait het om in de conversatie. Dat wist ook Johann Wolfgang Goethe: ‘Een verzameling anekdoten en maximen is voor de kosmopoliet de grootste schat, als hij de eerste op de juiste plaats in het gesprek brengt, en zich de laatste op het juiste moment weet te herinneren.’

Dit kosmopolitische ideaal - waarvan het Amerikaanse ‘How are you’ niets anders is dan een eigentijdse variant - zou in Nederland waarschijnlijk wonderen verrichten om de verhitte en onberekenbare publieke omgangsvormen van dit moment af te koelen. Het is nauwelijks hooggestemd, eerder het omgekeerde, maar helpt de leefbaarheid te bevorderen. De ware wereldburger loopt niet met zijn mening te koop, maar weet zich te redden op feestjes en recepties.