Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 35]

Leerjaren
door Sam Koek

Toen ik was afgestudeerd, zocht ik een betrekking, en zodra ik die had, gingen wij trouwen. Ik wilde mijn werk niet beginnen met het vragen van verlof voor mijn huwelijk, en daardoor moest alles snel gebeuren. De huwelijksreis duurde vijf dagen en ging naar Hotel Radio te Kootwijk, op de Veluwe. Mart moest nog een laatste jaar van haar opleiding afmaken en ik begon met mijn werk als onderzoeker.

Ik had mijn aanstelling gekregen omdat er in het formatieplan een vacature was, maar eigenlijk had ik geen duidelijke taak. Men gaf mij dus maar wat losse klusjes en oude onderzoeken die nooit waren afgemaakt, niet in de verwachting dat ik er veel van terecht zou brengen, maar meer om mij bezig te houden. Ik kon die werkzaamheden zelfstandig en naar eigen inzicht inrichten. Eigenlijk ging ik dus door met studeren, ik leerde allerlei nieuwe dingen, en ik werd er nog voor betaald ook. Dat beviel mij uitstekend.

Zo verkeerden wij opeens, vierentwintig en vijfentwintig jaar oud, in de volwassen staat van een echtpaar met een kostwinner met een vaste betrekking. Het klinkt als iets vreselijks, maar in werkelijkheid was de breuk met het studentenleven niet zo groot. Het leek erop of we nog in een soort proeftijd zaten, of we maar voor volwassenen speelden, in afwachting van de tijd dat het menens zou worden en wij werkelijk verantwoordelijkheid te dragen zouden krijgen.

Wel was ik voor het eerst vrij van de twijfels en problemen die mij daarvoor soms hadden gehinderd. Ik was heel tevreden met de werkkring die ik na lang aarzelen had gekozen, en ik was heel gelukkig dat Mart met mij had willen trouwen. Alles was opeens even gemakkelijk en vanzelfsprekend. In mijn dagelijks leven bleken voorheen onbereikbare droombeelden nu eenvoudig te realiseren. Ik had bijvoorbeeld een groot verlangen naar een Italiaanse scooter van het merk Lambretta, toen nog een model waar de motor en het benzinetankje open en bloot boven een soort autoped waren gemonteerd, met helemaal achterop, overdwars, het reservewiel. Nu, niets bleek eenvoudiger dan het rijbewijs te behalen en het verlangde voertuig op de Stadhouderskade te bestellen.

In mijn herinnering zijn die jaren, de beginjaren vijftig van de vorige eeuw, een tijd van gematigdheid. De oorlog was nog niet zo lang voorbij en alles in ons land had iets provisorisch. De eerste stappen naar een beter leven werden aarzelend gezet, op de tast, zoals een reconvalescent, juist hersteld van een zware ziekte, opnieuw leert lopen.

Dat betere leven waarheen wij op weg waren, ontleende echter nog heel veel trekken aan vroeger, aan de goede oude tijd van voor de oorlog. Dan bedoel ik niet de werkloosheid en de grote politieke conflicten natuurlijk, maar wel het gezellig uitgaan, allerlei delicatessen, de reisjes naar Parijs. De mensen kenden van vroeger ook nog de waarde van bescheidenheid en vanzelfsprekend fatsoen. Gaandeweg ontstond er in ons land weer een bescheiden en fatsoenlijke welvaart, en wij zelf leefden ook nogal bescheiden en heel fatsoenlijk.

Meubels van Rietveld waren in deze tijd net zo gemakkelijk te koop als van Gispen, en ons meubilair was licht en modern, geheel in de lijn van de voorschriften van Goed Wonen, een instelling die richtlijnen voor een ‘verantwoorde woninginrichting’ gaf. Voor ons eerste kind maakte Mart een wieg door een grote rieten mand te

[p. 36]

bekleden en er een kap op te maken, en ik maakte een standaard waar die mand op kon staan.

Het leven was prettig en zonder armoede, maar ook zonder luxe: de grootste nieuwigheid was de pick-up die in de plaats kwam van de koffergrammofoon. Televisie bestond natuurlijk nog niet. Vakantie betekende een onderbreking van de lessen voor schoolkinderen, waarmee wij nog niets te maken hadden, geen jaarlijks feest voor iedereen. Ik geloof dat wij de eerste jaren van ons huwelijk helemaal nooit met vakantie gingen, dat kwam niet in ons op. Niemand van onze leeftijdgenoten bezat een auto, en slechts een enkeling had al eens met een vliegtuig gereisd.

Zelfs het weer is in mijn herinnering getemperd, in het voorjaar een zoele wind, des zomers een zwakke zon. Maar ik durf niet te zeggen of dit werkelijk het tijdsbeeld was, of dat het mijn persoonlijke omstandigheden weerspiegelt, mijn toenmalige dan wel huidige leeftijd, de kalme, zoete vanzelfsprekendheid van mijn huwelijk, of misschien gewoonweg het klimaat van de Nederlandse kust, vlak aan het strand, waar wij kwamen te wonen..

Ik deed mijn werk en Mart maakte haar opleiding af en deed het huishouden. In mijn waarneming van toen konden vrouwen al dit soort dingen vanzelf: koken, wassen, naaien, kinderen krijgen, dat hoefden ze niet te leren, dat was ze aangeboren. Als ik thuis kwam, stond er eten op tafel en dat vond ik heel gewoon. In die eerste jaren woonden wij nog een jaar afwisselend op studentenkamers en in huizen van kennissen die toevallig een tijdje beschikbaar waren. Meestal deed Mart de verhuizing, en dan kreeg ik een briefje mee met het nieuwe adres zodat ik wist waar ik des avonds moest zijn. Daar vond ik dan Mart en onze eigen spullen terug.

Ten slotte kregen wij onze eerste eigen woning aan de Boulevard van Katwijk aan Zee. Op zaterdagmiddag gingen wij wandelen in de duinen, en in de zomer baadden wij in zee voor ik naar mijn werk ging. Als toeristenplaats had Katwijk dispensatie van het verbod om voor tien uur 's ochtends vers brood te verkopen, en na het frisse zeebad haalde ik warme broodjes.

Wij wilden kinderen en die kregen wij ook: Zodra ze haar laatste examen had behaald, werd Mart zwanger, en negen maanden later kreeg ze ons eerste kind. Toen ik op een zaterdag kort na de middag van mijn werk kwam, stond het huis vol enorme potten met planten, die Mart die morgen in Leiden op de markt had gekocht. Maar daarna had ze toch alvast de taxi gebeld die haar naar de kraamkliniek zou brengen. Na aankomst werd ik na een uurtje met de krant en een bord eten op de gang gezet, zodat ze in alle rust en afzondering kon bevallen. Om zeven uur was onze eerste dochter geboren. Moeder en kind lagen rozig uit te rusten, de moeder best trots, en mooier dan ooit; en ik ging, op de eerder vermelde scooter, bij mijn moeder langs om haar het nieuws te vertellen.

Ik vond mijn werk leuk maar ik was ook ambitieus. Door toeval en stom geluk kon ik na ruim twee jaar in Engeland gaan werken, in Cambridge, bij een instituut dat ik heel erg bewonderde. Ik werd er toegewezen aan een hoogleraar die zijn medewerkers volstrekt vrij liet. Bij aankomst kreeg ik een bureau aangewezen op de kamer van een oudere collega, men verstrekte mij een blocnote en schrijfgerei, een vaag onderwerp, en dat was het dan. Verder moest ik het zelf maar uitzoeken. Dit was ik niet gewend en ik zat daar maar aan dat bureau, als een schrijver vastgevroren met writers bloc, steeds zwaarder gefrustreerd. Pas na maanden kreeg ik warempel een idee dat ik kon gaan uitwerken.

Engeland was voor ons een geheel nieuwe ervaring: wij keken er rond als plattelandsbewoners die voor het eerst de grote stad bezoeken. Engeland is in alle opzichten veel groter dan Nederland, het had aan zichzelf genoeg, en dat was al heel lang

[p. 37]

zo. In Nederland was de vooroorlogse wereld voorgoed voorbij en wij wilden maar enkele onderdelen daarvan terughebben, maar in Engeland bestond die wereld nog, zij het met hier en daar een sleetse plek. De vertrouwde en solide instellingen en gewoontes hadden hier weliswaar enkele tijdelijke slagen te verduren gehad, maar zij wankelden geenszins - toen nog niet. Als iemand iets nieuws bedacht, nam men gewoonlijk aan dat het wel zou mislukken, en dat gebeurde dan ook. Met dezelfde gelatenheid accepteerde men de gebreken van de materiele wereld. Niets functioneerde naar behoren: de auto wilde niet starten, de verwarming viel uit als het echt koud werd, en als je de gebruiksaanwijzing niet zorgvuldig naleefde, raakte het riool verstopt. Deze ongemakken golden als typisch Engels, en ze vervulden de Engelsen met een zekere grimmige trots.

Alleen in de literatuur en op het toneel stak er toen in Engeland een nieuw geluid op. En wij lazen veel van al die nieuwigheid, William Cooper, Kingsley Amis, C.P.

[p. 38]

Snow - die laatste was het prototype van iemand uit Cambridge. Wij kochten pocketboeken (ook een betrekkelijke nieuwigheid), en haalden veel uit de stadsbibliotheek. Om de beurt ging een van ons naar toneel of naar de film, terwijl de andere op het kind paste.

Cambridge was (en is) één grote campus, een rij eeuwenoude colleges langs de groene weiden van de backs, met een piepklein provinciestadje ertegenaan gebouwd. Het stadsbeeld werd bepaald door de duizenden studenten, fietsend in hun fladderende gowns. Ik heb ook wel eens in een college mogen dineren aan de High Table, die op een verhoging aan de rand van de grote eetzaal was aangericht. Ik zat met mijn rug naar die zaal vol studenten, maar toen ik bij het dessert omkeek, waren ze allemaal weg - onze maaltijd duurde langer (en was ongetwijfeld beter) dan die van hen.

Al was ik in mijn functie van junior research officer in dienst van de universiteit, ik deed toch niet mee in deze wereld van colleges en dons. Ook zonder die wereld vond ik het echter al heel mooi om in Engeland te mogen wonen en geleidelijk te leren hoe ik mij er moest gedragen om niet onmiddellijk als een foreigner door de mand te vallen. In de trein had iedere coupé zijn eigen deur en die kon alleen van buitenaf worden geopend, zodat je eerst het raam moest laten zakken en dan naar buiten moest gaan hangen als je eruit wou. Een politieagent werd aangesproken met officer. Ik werd snel genezen van de illusie dat men in een vreemd land belang stelt in de bijzonder interessante en nuttige dingen die ze van ons, Nederlanders, zoal zouden kunnen leren. Ik begreep kortom dat ik mij als nieuwkomer en gast moest aanpassen, aanpassen en nog eens aanpassen.

Die eerste leertijd in een vreemd land lijkt sterk op de groentijd van een student. Maar het duurde niet zo heel lang of ik had ook een geruite pet, een krant om bij het ontbijt te lezen en een auto. Dat was een tourer uit 1936 met zo'n kap die je plat achterop kunt leggen. Het frame was van hout en ik kon er met eenvoudig gereedschap zelf een soort bagagerek op monteren door gaten te boren en er schroeven in te draaien, ongeveer zoals je schilderijen aan de wand hangt.

Ook in onze behuizingen timmerde ik nog wel eens een kast of een handige plank in mijn eigen stijl, origineel van ontwerp maar lomp van uitvoering, met een overmaat aan verstevigingen om alles op zijn plaats te houden. Dit geknutsel paste in de traditie van de studentenkamers, en eigenlijk woonden wij ook op die manier, in een reeks appartementen. Nu ja, dat is een groot woord voor afgeschutte onderdelen van oude, uitgewoonde huizen, vaak in slechte staat, morsig, met knullige moderniseringen en veel dingen die niet goed functioneerden. Er werd nog overal met kolen gestookt en als je 's winters door een woonwijk liep kon je die typische zoetige rooklucht ruiken.

Het eerste jaar bewoonden wij de begane grond van een huis uit circa 1890, dicht bij het station van Cambridge en met zwarte plekken van de bijbehorende roet, met de wc in een outhouse, alleen toegankelijk door de tuin, zodat je soms des nachts met een paraplu op weg moest. Later betrokken wij op het platteland een vleugel van een echte manor, met een grote tuin en hoge kamers en een Aga-fornuis in de keuken. En het laatste jaar woonden we in het hart van Cambridge, aan de rand van Midsummer Common, waar 's zomers de kermis werd gehouden, en de kamelen en olifanten de bloemen uit het voortuintje opaten.

Grote gebeurtenissen in de buitenwereld kondigden intussen ook in Engeland de komst aan van nieuwe tijden. Toen wij pas in Cambridge woonden, vond de opstand in Hongarije plaats en even later de Suez-crisis. De patriottische Engelsen kwamen massaal bijeen op Parker's Piece en zongen aan het eind van hun demonstratie Land of Hope and Glory. Het hielp niet. De benzine ging op de bon.

[p. 39]

Dit was de tweede keer dat mijn vertrouwen in de wijsheid en het verstand van onze staatslieden een flinke deuk opliep. Zonder veel nadenken had ik altijd aangenomen dat ministers, burgemeesters en andere hooggeplaatste personen een bijzonder inzicht en wijsheid zouden bezitten, en als verlichte en verstandige mensen zouden handelen. De eerste keer dat ik in deze opvatting werd teleurgesteld was door de politionele acties van ons eigen land in Indië, en deze tweede keer door het optreden van de Engelsen en Fransen in Egypte. Maar ik leerde er niets van, net zo min als de hoogwaardigheidsbekleders: in de jaren daarna keerde mijn blind vertrouwen in de autoriteiten telkens weer ongemerkt terug, tot het steeds opnieuw ruw werd verstoord.

Er gebeurde meer. In de herfst van 1957 werd er voor het eerst een door mensen vervaardigd voorwerp in de ruimte gelanceerd. Ik herinner mij dat ik op die grauwe middag van 4 oktober aan het werk was in de tuin van de manor. Ik keek omhoog en dacht: daar gaat de Spoetnik, ergens onpeilbaar hoog en ver weg, en ik ga straks naar binnen voor thee en scones. En tijdens mijn laatste jaar in Cambridge bracht ik avond aan avond door bij de eerste programmeerbare computer, een kamer vol radiobuizen en schakelingen, die in machinecode werd bediend door middel van ponsbanden. Je was verplicht een examentje af te leggen om er mee te mogen werken, en ik moest mijn werk des avonds doen omdat de natuurkundigen de machine overdag nodig hadden. Ik gebruikte het apparaat voor mijn proefschrift.

Als je in het buitenland gaat wonen, ben je in hoge mate op elkaar aangewezen, want het duurt even voor je nieuwe vrienden hebt gemaakt, en familie, vrienden en kennissen komen alleen langs na voorafgaande aankondiging. Ik vond dit geen groot bezwaar, en Mart kon er goed tegen. Ze vond verhuizen altijd al leuk en zag wel wat in het avontuur van het onbekende. Hier in het buitenland paste ze zich dapper aan zonder te klagen over het ontbreken van de Bijenkorf en vaderlandse gezelligheden. Ons eerste kind kreeg ze in Nederland, het tweede in Engeland en het derde in Parijs. Er is geen betere manier om de gebruiken van een land te leren kennen.

Na drie jaar kreeg ik te horen dat mijn tijd in Cambridge om was, en dat ik een andere betrekking moest zoeken. Dit kostte enige moeite, maar ten slotte kon ik terecht bij een onderzoeksbureau in Parijs, en in 1959 verhuisden wij met twee kleine kinderen naar een flatje in een nieuw complex in de verre banlieue, aan een van de laatste stations van het treintje waarmee ik naar mijn werk zou gaan. Onze leerjaren waren voorbij.