Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 28]

De Confucius code
door Kristofer Schipper

1 - de bibliotheek van de oostelijke belvedère - Het historische geschrift De Geschiedenis van de Latere Han-dynastie noemt het jaar 88 van onze jaartelling als het tijdstip waarop het poortgebouw van het oude paleis in de hoofdstad Luoyang officieel de bestemming kreeg van ‘bewaarplaats van boeken en andere documenten’. Dit poortgebouw had meerdere verdiepingen en deed ook dienst als observatiepost, vandaar dat het dongguan ofwel ‘de Oostelijke Belvedère’ werd genoemd. Luoyang ligt aan de Gele Rivier in de huidige provincie Henan en werd gedurende haar lange bijna drieduizend jaar lange geschiedenis waarin zij de hoofdstad was van dertien dynastieën diverse malen totaal verwoest. Na sluiting van de onrendabele staatsfabrieken zucht de stad nu onder werkloosheid en verval.

De bibliotheek van de Oostelijke Belvedère bestaat dan ook al lang niet meer, maar we weten wel ongeveer wat voor een soort boeken er werden bewaard. Voor het overgrote deel waren het bundels van houten latten (ongeveer 25 centimeter lang en tussen 1 en 2 centimeter breed). Houten boeken dus, zoals ze vroeger ook bij ons bestonden, want het woord ‘boek’ komt van ‘beuk’. De latten waren verticaal met karakters in zwarte inkt beschreven, onderling met touwtjes aan elkaar gebonden en dan opgerold in bundels. In een bundel zaten een paar honderd latten. Alleen zeer kostbare teksten werden op zijde gekopieerd. Papier werd in China omstreeks 100 van onze jaartelling uitgevonden, maar het duurde tot de vroege Chinese middeleeuwen (vierde eeuw) voordat men regelmatig op papier ging schrijven.

We weten ook min of meer welke boeken de bibliotheek van de Oostelijke Belvedère bezat. Ongeveer een eeuw voor de oprichting had een keizer opdracht gegeven alle boeken van het rijk te verzamelen en een catalogus te maken. Die had zes categorieën: ‘klassieken’, ‘filosofie’, ‘poëzie’, ‘strategie’, ‘rekenkunde’ en ‘diverse technieken’. De laatste groep omvatte ook de geneeskunde. Mythen en legenden, toneel, magie en vele andere onderwerpen ontbraken volkomen. De verzamelde collectie omvatte toen ongeveer 1000 boeken die tezamen 13.269 bundels besloegen. De bibliotheek van de Oostelijke Belvedère moet een identieke, dan wel vergelijkbare collectie hebben bezeten.

Dat is niet gering, maar toch ook niet erg veel, vooral als we het aantal boeken vergelijken met de meer dan drie eeuwen eerder gestichte bibliotheek van Alexandrië. In zijn hoogtijdagen bezat die meer dan een half miljoen schriftrollen in zeer veel verschillende talen. Er waren bovendien een universiteit en zo'n honderd geleerden aan verbonden. Maar het belangrijkste verschil was de opzet. De bibliotheek van Alexandrië had tot doel de wetenschap van de hele wereld te vergaren, te bewaren en beschikbaar te stellen. De keizerlijke catalogus van boeken en de bibliotheek van de Oosterse Belvedère dienden een ander oogmerk, te weten: het bepalen en bevorderen het Confucianisme als staatsideologie. En het fundament daarvan waren de Klassieken.

De Klassieken werden gezien als de bron waar alle andere teksten uit voortkwamen. Ze vertegenwoordigden wat kortweg werd aangeduid als ‘de beschaving’. Er waren oorspronkelijk zes Klassieken: de Veranderingen (Yi), de Documenten (Shu), de Liederen (Shi), de Riten (Li), de Muziek (Yue) en de Annalen (Chunqiu). Wanneer en hoe deze teksten zijn samengebracht, is niet bekend, maar er zijn enkele gemeenschappelijke kenmerken: (1) - ze hebben allemaal direct betrekking tot de rituelen, vooral de offerrituelen, van de Zhou-dynastie; (2) - de versies waarin ze tot ons zijn gekomen, stammen uit Lu, het vaderland van Confucius, die geacht wordt de teksten te hebben gereviseerd; (3) - ze dienden voor het onderwijs aan de jonge adel, die moest leren de rituelen te behartigen.

Bij de Oostelijke Belvedère was een klein aantal geleerden aangesteld die waren gespecialiseerd in de Klassieken. Elk van hen werd geacht min-

[p. 29]

stens één der Klassieken uit het hoofd te kennen, en dan niet alleen de hoofdtekst, maar ook de orthodoxe commentaren. Dit was een soort voorzorgmaatregel zoals die ook in Fahrenheit 451 van Ray Bradbury wordt beschreven: de geleerden dienden als levende tekstbewaarders in een tijd waarin boeken werden verbrand. Inderdaad had de Eerste Keizer van de voorafgaande Qin-dynastie in 213 voor onze jaartelling al de Confucianistische Klassieken verbrand. Toen de Han-dynastie ze daarna weer in ere wilde herstellen, vond men slechts een paar geleerden die delen van de boeken nog konden reciteren, maar lang niet alles. Dit mocht niet weer gebeuren.

Verder was de Oostelijke Belvedère de werkplek van de geschiedschrijvers. De historicus Ban Gu (32-92), en zijn jongere zuster Ban Zhao, schreven er de officiële en uiterst Confucianistische georiënteerde geschiedenis van de Han-dynastie. Overigens fungeerde het poortgebouw lang voordat het tot bibliotheek werd bevorderd als dynastiek archief. Al eeuwen was het observatorium van de paleisastrologen er gevestigd en de archieven met hun sterrenstudies werden hier bewaard. Het poortgebouw zou zelfs de plek zijn geweest waar Lao Zi (Lao Tsé), als archivaris van de Zhou-dynastie, Confucius had ontvangen toen die bij hem op bezoek was gekomen om hem te ondervragen over de riten.

Al deze tradities van astrologie en geschiedschrijving, samen met de legende van de ontmoeting van Confucius en Lao Zi, verwijzen naar hetzelfde als de Klassieken: het ritueel. Het bewaren van aantekeningen over voltrokken rituelen en de daarbij behorende orakels gaat in China terug tot in de vroegste tijden. Aanvankelijk werden ze vastgelegd in historische annalen, in een later stadium kwamen er teksten die meer direct met het ritueel verband houden: het orakelboek van de Veranderingen, de bij de offers geproclameerde teksten van de Documenten, de rituele zangen van de Liederen, enzovoort. Die teksten tezamen zouden de basis gaan vormen van ‘de beschaving’. Vanuit dit oogpunt gezien bestaat er een belangrijk verband tussen de ontwikkeling van het Chinese schrift omstreeks 1500 voor onze jaartelling, en de aard van de eerste grote bibliotheek die ontstond in 88 ad.

2 - het geschreven woord - ‘Schrift’, in het Chinees, is wen, een woord waarvan de grondbetekenis overeenkomt met ‘teken’ of ‘patroon’, als zijnde de zichtbare manifestatie van een ding, een dier, een mens, een god. De strepen op de vacht van een tijger, de kleurschakering van de veren van een vogel, het reliëf van een landschap, op de sporen van een mens of een dier zijn allemaal wen. De tekenen en wonderen waarmee goden en voorvaders zich manifesteren zijn eveneens hun wen.

Niet alleen in de oude beschavingen van India, Klein Azië, Egypte en Griekenland, maar ook in het archaïsche China, stond in het godsdienstige ritueel het slacht- en brandoffer centraal. Daarbij was het de taak van de wichelaars om de wensen van de goden te onderkennen, en om daarna te bevestigen of het offer was aanvaard. De geijkte methode hiervoor was om na de verbranding de door de vlammen geschroeide beenderen zorgvuldig te onderzoeken op de barstjes, en deze wen van de goden op hun betekenis te duiden. Kruislopende barstjes waren ongunstig, parallel lopende of vertakte scheuren gunstig. Later werden niet langer de beenderen van de karkassen van het slachtoffer gebruikt, maar van tevoren geprepareerde schouderbladeren van schapen, of, nog beter, de plastrons van schildpadden, die eerst in het vuur werden gehouden en daarna in water gedompeld. Vanaf die tijd werd vaak een korte tekst met de vraag die men ter gelegenheid van het offer aan de goden wilde stellen met een scherp stillet in het been of het plastron gekerfd, alsmede het verkregen antwoord.

Deze ‘orakelbeenderen’ (jiagu wen) zijn de oudste geschreven documenten die de Chinese cultuur kent. De schrifttekens, die de directe voorlopers zijn van de huidige Chinese karakters, werden volgens de traditie uitgevonden door een zekere Cang Jie. Hij was de wichelaar van de Gele Keizer, de allereerste vorst van China en de grondlegger van ‘de beschaving’. Deze Cang Jie observeerde de sporen van beesten en vogels, en realiseerde zich dat de verschillende patronen zouden kunnen worden gebruikt om dingen mee aan te duiden. Met andere woorden: de tekens waarmee de goden aangaven wat er ging gebeuren, konden ook gebruikt worden om hen terug te schrijven. Het Chinese orakelschrift was zo een communicatiemiddel tussen mensen en goden voordat het een medium werd tussen mensen onderling. In den beginne was het schrift: de goden schreven, en de mensen schreven terug.

De wichelaars legden archieven aan van ge-

[p. 30]

bruikte orakelbeenderen. Archeologen hebben er aanzienlijke hoeveelheden van teruggevonden en de ontcijfering van de archaïsche inscripties hebben sinds meer dan een eeuw cohorten van geleerden beziggehouden. Het is verre van mij om hun intellectuele inspanningen te bagatelliseren, maar de inhoud van de orakelbeen-inscripties is misschien minder overweldigend dan men zou hopen. Hier zijn enkele voorbeelden van wat de koningen en edellieden van het oude China van hun goden en voorvaders wilde weten:

- De koning droomde van witte runderen. Is er een ramp op komst?

- Is er kans op sterke wind tijdens de koninklijke jacht van vandaag?

- Kunnen we over vier dagen gaan vissen?

- Kiespijn. Is dat de schuld van Voorvader Yi?

- Is het goed dat we tien mensenoffers brengen aan Voorvader Yi?

Soms bestaan de inscripties uit diverse delen. Bijvoorbeeld eerst de vermelding van de datum: ‘Op die en die dag werd er door middel van een plastron gewicheld door de wichelaar Ke.’ Dan de vraag: ‘Vrouwe Hao gaat een kind krijgen. Wordt dat een blijde gebeurtenis?’ Vervolgens de interpretatie van het orakel: ‘De koning las de barsten en zei: “Wordt het kind op de vierde dag (van de tiendaagse periode) geboren, dan is het een blijde gebeurtenis; wordt het op de zevende dag geboren, dan is het een uiterst blijde gebeurtenis”.’ En ten slotte de uitkomst: ‘Dertig dagen later: de geboorte was geen blijde gebeurtenis; het was een meisje.’

Het lezen van de sterren, het interpreteren van het weer, en het duiden van de eigenschappen der dieren, had alles te maken met het observeren van de natuur. Het wichelen groeide daarom uit tot een soort orakelkunde, die zich ook rekenschap gaf van de wetten van de natuur - de wisseling van de jaargetijden, de groei van gewassen en dieren, enzovoort. Beetje bij beetje werd alles ‘verwetenschappelijkt’. Toen gedurende de twaalfde en elfde eeuw voor onze jaartelling grote politieke en culturele veranderingen die in China plaatsvonden, werden de orakelbeenderen vervangen door een meer mathematische wicheltechniek. Het positieve ‘yang’-element van groei en licht werd weergegeven door een ononderbroken lijn, en het tegendeel, het negatieve teruglopende en duistere ‘yin’-element door een gebroken lijn. Zo ontstond een systeem van combinaties van yin en yang-lijnen om aan de voornaamste aspecten van de kringloop der natuur gestalte te geven.

De basiselementen van dit systeem zijn de ‘acht trigrammen’ (bagua) die uit drie hele of gebroken lijnen bestaan. Door deze trigrammen aan elkaar te paren, ontstaan vierenzestig combinaties van zes lijnen (hexagrammen). Deze vormden de kern van de nieuwe wichelmethode van de Zhou-dynastie (1122-221 v.o.j,), zoals die is neergelegd in het beroemde orakelboek ‘De Veranderingen’ (Yi). Dit werk zou in het Westen, vooral door de vertaling van Richard Wilhelm met het voorwoord door C.G. Jung, als het Boek der Veranderingen of I Tsjing buitengewoon populair worden.

3 - confucius - Zijn familienaam was Kong, en hij werd in de omgang Kong fuzi (‘Meester Kong’) genoemd, wat door de Jezuïetenpaters in de late 16de eeuw werd gelatiniseerd tot ‘Confucius’. Er is de legende, en er zijn een paar historische feiten. Confucius leefde omstreeks 551-479 voor onze jaartelling (die jaren zijn meer traditioneel dan zeker) in het hertogdom Lu dat lag in wat nu zuidwest Shandong is. Hij was van adel, maar zijn familie was verarmd en dientengevolge werd hij leraar. Hij onderwees de jonge mannen van de ridderstand over wat ze behoorden te weten: de offerrituelen en de daarbij horende Klassieken, de wellevendheid, het dansen en de sport.

Confucius zag zichzelf als iemand die de traditie doorgaf en die uitlegde, maar die zelf niets uitvond. Alles draaide voor hem om het ritueel, want de riten en gebruiken hadden een morele strekking. ‘Zie niets, hoor niets, zeg niets en doe niets dat niet volgens het ritueel is,’ zei hij eens (Lunyu ‘Analecten’ - xii, i). Hij was ervan overtuigd dat ritueel niet een formaliteit is, maar iets dat dieper gaat en goede mensen van ons maakt. Rituelen vragen daarom de volledige inzet van onze persoon. Het ritueel bepaald wat wij zijn, en als wij ons voegen naar die gegeven identiteit, kan er niets mis gaan. Toen iemand hem eens vroeg waaruit een goede regering bestond, antwoordde Confucius: ‘Laat de heer heer zijn en de dienaar dienaar; de vader vader en de zoon zoon.’ (Lunyu xii, ii). Hiermee wilde hij zeggen dat een ieder moet zich gedragen naar de status die het Hemelse Lot hem heeft toebedeeld en die in het heilige ritueel wordt bevestigd. ‘De namen juist houden’ (zhengming) is zo de morele onderbouwing van de feodale ordening.

[p. 31]

De Confucianistische ideologie verwierf gedurende de Han-dynastie (206 v.o.j. tot 220 na) de plaats van officiële orthodoxie en heeft die daarna behouden, weliswaar met aanzienlijke tussenposen, tot aan de laatste dynastie toe (Qing, van 1644 tot 1911). Terecht wordt de stichter dus gehuldigd als de ‘Meester van Tienduizend Generaties’, en alle Klassieken worden gezien als zijnde door hem bewerkt en in omloop gebracht. Er staat geschreven dat Confucius de ‘Veranderingen’ in ere hield. Ook de ‘Liederen’, waarvan een gedeelte althans met de Bijbelse Psalmen te vergelijken is, worden vaak in zijn gesprekken aangehaald. Maar het zijn vooral de ‘Annalen’ waarin men zijn hand ziet. Ze bestrijken de jaren 721 tot 463 voor onze jaartelling. Wat de inhoud betreft: een niet erg edelmoedige gestemde Sinoloog heeft het eens vergeleken met dat van een telefoonboek: veel namen van personen en plaatsen, maar geen erg boeiend verhaal. Inderdaad gaat het om droge opsomming van gebeurtenissen die als enig punt van overeenkomst hebben dat ze aanleiding gaven tot het raadplegen van het orakel en het brengen van offers. In feite is dit de traditie van de orakelbeenderen:

- Het zevende jaar van Hertog Cheng (583). Het is lente, en de koning kondigt het begin van het jaar aan.

- Muizen hebben aan de hoorns van het rund dat bestemd was voor het offer aan de Hemel geknaagd. Er wordt een orakel geraadpleegd of er van rund gewisseld moet worden. Het nieuwe rund heeft ook afgeknaagde horens, en wordt [ook] afgekeurd.

- Wu valt Tan aan.

- Het is zomer; de vijfde maand. De graaf van Cao komt op bezoek.

- Het offer aan de Hemel kwam te vervallen, maar de drie offers ‘van verre’ werden voltrokken.

- In de winter werd een groot offer gebracht teneinde om regen te vragen

Enzovoort, tweehonderd en achtenvijftig jaar achter elkaar! Maar wat voor ons een droge opsomming lijkt, is voor de Confucianistische schriftgeleerden een onuitputtelijke bron van studie en morele verheffing. Want toen Confucius deze annalen van zijn vaderland herzag en uitgaf, heeft hij - volgens de legende - er kleine

[p. 32]

veranderingen in aangebracht die op uiterst subtiele manier zijn diepe inzicht in de betekenis van de vermelde gebeurtenissen aangeven. Voor hen die deze codering weten te ontcijferen, is zijn boodschap glashelder. In de boven aangehaalde passage bijvoorbeeld is het duidelijk dat er een direct verband bestaat tussen de afgeknaagde horens van de offerdieren en het feit dat het hertogdom van Lu helemaal niet het recht had offers aan de Hemel te brengen. Deze hoogste van alle riten mocht in principe alleen door de Zoon des Hemels zelf, dat wil zeggen, door de koning van Zhou worden voltrokken. Nu toonde de Hemel zijn ongenoegen en liet muizen aan de horens van de runderen knagen. Deze geschonden dieren konden niet meer geofferd worden. En toen later in het jaar de Hemel geen regen zond, was dat niet als straf voor dezelfde schandelijke usurpatie? En dan het volgende: ‘Wu viel Tan aan.’ Niet ‘De koning van Wu viel de barbaren van Tan aan’. Wu was een zuidelijke staat, in de streek waar nu Shanghai en Suzhou liggen. De heerser van Wu was volgens de regels van de Zhou dynastie een simpele burggraaf, maar hij gaf zichzelf de titel van koning! Door hier zijn titel weg te laten, gaf Confucius duidelijk te kennen (in navolging van het systeem van ‘de namen juist houden’), dat hij de burgraaf van Wu onwaardig vond voor welke adelstitel dan ook en hem op hetzelfde niveau plaatste als de barbaarse staat van Tan, die hij aanviel.

Dit aanbrengen van dit soort subtiele nuances wordt ‘de methode van lof en blaam’ (baobian) genoemd. De grap van dit gecodeerde aftakelen of ophemelen (want dat komt ook voor) is dat de lezers vrij spel krijgen om de bedoeling te raden. Of Confucius inderdaad op deze manier de Annalen heeft bewerkt, is puur een kwestie van geloof, maar dit geloof wordt nog steeds beleden. En dit geloof dat de heilige schrift een betekenis heeft die de Grote Meester zelf subtiel aangaf en die de schriftgeleerde er in moet ontdekken, berust uiteindelijk op de oorspronkelijk rol van het schrift als taal van de goden die de voorvaderen berichtten over het aanvaarden van hun offers.

De Chinese geschiedschrijving, zoals die later werd voortgezet in de Oostelijke Belvedère, en daarna onder elke van de volgende dynastieën in de overeenkomstige instituten, volgt dan ook de aan Confucius toegeschreven ‘methode van lof en blaam’, hoewel in wisselende mate van strengheid. En nu nog behoort de methode niet tot het verleden, zoals bleek uit de langdurige discussies over de wijze waarop de onlangs overleden Chinese premier Zhao Ziyang officieel moest worden beoordeeld.

Maar hoe overweldigend de Confucianistische traditie ook mag zijn en hoezeer hij ook vandaag nog zijn invloed doet gelden, dit is niet het hele verhaal. Naast wat er in de officiële bibliotheken werd bewaard en door de schriftgeleerden aan min of meer onleesbaar proza werd geproduceerd, is er nog de Taoïstische literatuur en de daaraan nauw verwante volksliteratuur van mythen, sagen en legenden, ballades en toneel. Die mocht weliswaar niet in de bibliotheken worden opgenomen, maar is toch op een onafhankelijke wijze doorgegeven. Deze ‘onofficiële’ Chinese literatuur heeft altijd bestaan, en bestaat nog steeds. In China, meer nog dan elders, is alle echte literatuur in wezen marginaal.