Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 34]

De hoogste aller kunsten
door Bas van Putten

De jonge Jeurissen, historicus en socioloog, werkt sinds zijn tweevoudige doctoraal (tweemaal cum laude) bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Zijn taak: contacten onderhouden met de landen van het voormalige Oostblok.

De afdeling waar Jeurissen is gelegerd, bestudeert - of ‘monitort’, zoals ze in Den Haag zeggen - het democratiseringsproces in landen die ooit Sovjetsatellietstaten waren. Zo op het oog is dit onderzoek vooral een wetenschappelijke aangelegenheid, maar het wordt voor het buitenlands beleid van onze staat blijkbaar van belang geacht. Niemand heeft de jonge Jeurissen uitgelegd waarom. De chef aan wie hij zou kunnen en misschien zou moeten vragen, is te vaak op reis om veel aan hem te denken. Bovendien is hem uit het cv van Jeurissen gebleken dat zijn aanwinst, met 24 jaar en reeds een jaar in dienst de jongste dubbeldoctorandus van het departement, mans genoeg is om zijn recht op ambtelijke ontplooiing zelf ter hand te nemen. Ga na: tijdens zijn twee studies reed de jonge Jeurissen nog paard en speelde hij virtuoos piano, Bach en Brahms. Ook werkte hij als verkoper in een platenzaak, drie dagen in de week, tussen de tentamens en het galopperen door. Daar heeft een chef geen zorgen aan.

Doch inmiddels is er met Jeurissen iets vreemds gebeurd. Na zijn studie heeft zijn dadendrang het opgegeven. Hij is een vreemde jongen, bij wie de wil om te presteren op de universiteit uitsluitend de tijdelijke behoefte diende te ondervinden wat iemand voelt die in het leven ver wil komen. Dat kan hij doen door zes jaar na te doen wie hij niet is, een streber; hij wil met beide studies en al zijn bezigheden een wezensvreemde levenshouding testen. Met die inzet haalt hij tienen, louter om uit te vinden of hij trots voelt. Het antwoord op die vraag blijkt erg eenvoudig: wie vooruit wil, die voelt niets. Een tien daagde Jeurissen als abstractie soms uit om meer tienen te halen, maar als ze binnen waren, dacht hij: het zijn maar cijfers. Het nut van tienen is dat ze geschikt zijn als rechtvaardiging voor een bestaan waarvan geen mens de zin weet, en het stond Jeurissen niet aan zo zijn gelijk te moeten halen. Hij voelde zich niemand. Het was zijn grondhouding: dat hij kan zijn wie hij besluit te zijn, of wat ze van hem willen maken, om het even. Zigeuner, femme fatale, of veelbelovend intellectueel te Leiden. Als hij zijn rust maar heeft, zijn eenzaamheid

Zijn eigen antwoord op de vraag wat hij verwacht van zijn bestaan blijkt hem na zes jaar werk en studie: rust en 's avonds zijn piano. Wat hij in Leiden heeft geleerd, is waaruit ambitie bestaat en dat ambitie heel geschikt is voor de dommen, niet voor hem. Hij herinnert zich vooral de lange avonden van murw makende studie tot na middernacht, het demoraliserende effect van wetenschap die het niet is, een wetenschap van vage theorieën over de structuur van onze samenleving en het wetmatige verloop van de geschiedenis. Dat hij voor dat al zo moet werken zegt genoeg; omdat het onzin is, kost het hem moeite te onthouden wat zijn professoren graag uit zelfverheerlijking belonen met een tien. Hij gelooft er niet in.

Hij gelooft na zes jaar studie niets meer. Het is een wonder dat volwassenen dat wel doen. Wat hij in Leiden heeft besloten, is dat hij zich nooit zou inlaten met die corruptie van het geestesleven. Zijn doel: de handhaving van rust en vrede in de eigen kring, het eigen leven. Zo moeilijk blijkt dat niet te zijn; hij is alleen, hij hoeft met niemand in discussie over hoe het verder moet. Devies: wat komt, dat kome.

[p. 35]

Voor deze levenshouding is de afdeling van Jeurissen op buitenlandse zaken een geschikte stek. Er is niet veel te doen en wat hij doet is zinloos op een wijze die hem inspireert tot mooie gedachten over mens en werk en leven. Het zijn gedachten waar hij zich in stilte graag verdienstelijk mee maakt. Ze zijn van hem en niemand anders.

Zijn werkzaamheden bestaan vooral uit op het ontvangen en verzenden van de officiële documenten die de nieuwe Oostblokstaten en ons eigen land in onafzienbare hoeveelheden verwekken en vervolgens uitwisselen. Niet voor niets wordt Jeurissens kantoortje wel de postkamer genoemd. Uit Duitsland komt bijvoorbeeld een dik rapport over de positie van Non-Gouvernementele Organisaties in Tsjechië en Slowakije. De bedoeling is dat Jeurissen de tekst beoordeelt op urgentie en voorzien van nuttig commentaar met de interne post naar hooggeplaatste mannen op het ministerie stuurt, die zo vaak nooit iets van zich laten horen dat Jeurissen er na een jaar voor kiest om zich waar mogelijk de moeite te besparen. Hij tekent alles voor gelezen en stuurt het buitenland in ruil ad libitum gewichtigheden uit het vaderland; in de archiefkasten die Jeurissen soms uit verveling plundert vindt hij keus te over.

Hij is voorzichtig en diligent, maar de humor van zijn situatie ziet hij in. Eenmaal stuurt hij voor de grap een jaren oud rapport over het mestbeleid in Nederland naar een collega in Litouwen. Er komt een keurige ontvangstbevestiging. Daarna treedt het verwachte zwijgen in. Jeurissen belt weken later de collega in Litouwen op en vraagt, met het brutale dat hem bij het koor is bijgebracht: Did you receive my report? - I did, zegt de collega, die Jeurissen nog van een conferentie kent, we bestuderen het. Did you consider our proposal? vraagt de jonge Jeurissen. Litouwen, jong en niet genoeg getraind in grootse bluf, bezweert dat hij zal terugbellen met consideraties over de propositie en beëindigt het gesprek. Aha, denkt Jeurissen, zo zit de wereld in elkaar. Het kan geen hond wat schelen. Dit leert hem meer dan zes jaar fier studeren hem heeft bijgebracht. De jonge Jeurissens zijn wereldwijdverbreid. Hij is nog wel zo slim om niemand in die wetenschap te laten delen. Verraad, weet hij, is overal.

Junior-ambtenaar, dat kan alles betekenen. Laat het zeggen wat het wil, denkt hij. Het is Jeurissen niet altijd helder wat zijn functie is, maar dat geldt voor velen op het ministerie. Hij verdient niet slecht. Er is het lokkende verschiet van kansen op promotie. Wie hier geen fouten maakt en niemand voor het hoofd stoot, kan ver komen. Mooi. Als hij er niet te hard voor hoeft te werken en hij niet te veel de aandacht trekt van de verkeerde mensen, mensen die iets met en van hem willen, de verkeerde dingen, dan heeft zelfs Jeurissen tegen een loopbaan geen bezwaar.

Verder is hij, wat hij prettig vindt, met regelmaat op reis. Nog niet zo vaak als zijn directe chef, maar ook als jongste ambtenaar verwerft hij langzaamaan het recht om zich te mengen in de academische mêlee van diplomaten, ambtenaren en politici die elkaar over de hele wereld treffen om op congressen van elkaars gelijk te leren. In Lissabon, in Straatsburg en Parijs ontmoet hij jonge Jeurissens uit Frankrijk, Duitsland en Amerika, die in hem het antwoord vinden op de vraag waartoe zij reizen: omdat de Haagse Jeurissen het ook doet. Hij legt contacten die hij per email met behendige nietszeggendheden warm houdt omdat je nooit kunt weten waar het goed voor is, een zachte landing of een stille vlucht. Het helpt, is hem verzekerd, en in zijn familie weten ze erover mee te praten. Zijn vader, directeur-generaal bij Financiën, staat op recepties al decennia met een pakket visitekaartjes nieuwe kansen af te wachten. Relaties, zegt zijn vader, zijn het halve werk: wie niet gekend is, wordt verraden.

Tegelijkertijd, het lijkt in strijd met de gevoelde noodzaak zich te laten kennen, werkt Jeurissen aan zijn onzichtbaarheid. Een van de grote voordelen van een ministerie is dat je, als je de situatie meester blijft, niet in het oog loopt. Het ministerie is zo groot en de personeelswisselingen zijn zo talrijk dat hij door het relatief gerin-

[p. 36]

ge van zijn status zelfs bij dramatische reorganisaties gemakkelijk over het hoofd wordt gezien. De jonge Jeurissen heeft een plausibele verklaring voor dat fenomeen. Bij reorganisaties, redeneert hij, wordt alleen op sleutelfuncties goed gelet, niet op de buitenposten waar geen mens een visie op kan hebben. Dat leert hem opletten. Wat hij ook stijgt, in die betrekkelijke luwte moet hij zien te blijven. Zo blijft hij ongemoeid, zo rust en reist de jonge Jeurissen op kosten van de staat de wereld rond terwijl zijn gage jaarlijks stijgt met drie tot vier procent. Hij is tevreden. Dat interne vacatures hem nog geen geluk hebben gebracht is na een jaar Den Haag niet meer zijn grootste zorg; zijn grootste zorg is hoe een ambtenaar zich handhaaft zonder te veranderen.

Tussen de middag luncht hij met collega's in het bedrijfsrestaurant. Hij weet niet eens hoe ze heten, al is hij ooit aan al zijn disgenoten voorgesteld. Hij begroet ze op de gang met hoi, dat is genoeg. Zijn angst dat iemand hem de vraag stelt of hij weet wie hij begroet, wordt nooit bewaarheid.

Op de vergaderingen die hij driemaal in de week moet bijwonen, wordt zijn aanwezigheid niet opgemerkt. Eens in de maand zegt Jeurissen tijdens de rondvraag iets onschadelijks over de afwerking van procedures, waarbij hij woorden kiest die hij de anderen aan de vergadertafel al heeft voor zien doen. Dat is tot nu toe altijd goed gegaan.

Al moet hij blijven oppassen. Hij is welsprekend. Hij heeft charme, intellect. Soms ziet hij vrouwen naar hem kijken die hun blik pas loslaten als ze begrijpen dat hij weigert terug te kijken. Zodra ze weten hoe het komt, houden ze op.

Ik besta niet, denkt de jonge Jeurissen tevreden. Ik wil het niet. In mijn cocon past er maar een.

Zijn kunst is overlevingskunst, de hoogste aller kunsten: de resultaten zijn soms zo volmaakt dat niemand ziet hoe er met bloed en tranen voor gestreden is.

Na een week of wat kantoor is het weer raak. Een onduidelijke, maar gerespecteerde vereniging voor internationale samenwerking nodigt politici, journalisten en medewerkers van het ministerie uit om in Roemenië, te Boekarest, samen met Roemeense vakgenoten een conferentie bij te wonen met als thema Parlement en Pers. Er zal veel volk zijn, wat gunstig is; in de massa valt de eenling nauwelijks op. Wie zal het ministerie daar vertegenwoordigen? De collega's met wie Jeurissen de kamer deelt, hebben toevallig net verplichtingen in Tokio; de joker is aan hem.

Hij belt de club voor internationale samenwerking om te informeren of van hem, als jonge ambtenaar, een bijdrage aan de debatten wordt verwacht. Daar hoeft hij zich, hoort hij, niet al te veel om te bekommeren. Het programma, dat nog officieel moet worden vastgesteld, zal grotendeels bestaan uit workshops, waar aanwezige deskundigen in informele sfeer met elkaar van gedachten zullen wisselen over de verwevenheid van politiek en media, de omgang van politici met pers en van de pers met de politici; daarnaast zal het, vooral op aandringen van de Roemenen, met name gaan over de consequenties van een persvrijheid die in het land nog steeds een delicate zaak is.

De jonge Jeurissen is welkom als bezoeker, zonder enige verplichting zijnerzijds. Wel zal hij op een nader te bepalen tijdstip worden uitgenodigd om een statement uit te spreken over een of ander, kort en bondig; dat zal hem, zegt de mevrouw van de vereniging, met zijn papieren toch de kop niet kosten. Neenee, lacht hij. Hij is geheel gerustgesteld. Vier dagen anoniem, goed eten, onleesbaar naamplaatje op de revers, hotelkamer voor hem alleen, de comfortabele suggestie van een werkzaam leven. Drs A punt Jeurissen, Ministry of Foreign Affairs - The Netherlands.

In het vliegtuig ontmoet hij de ongetwijfeld latere minister van buitenlandse zaken, een mooie middelbare vrouw waar Jeurissen zijn ogen niet van af kan houden;

[p. 37]

hij is altijd al op zoek geweest naar moeders die hem niet belasten met hun moederschap. Ze is nog kamerlid, daarom mag Jeurissen naast haar zitten in de avondbus van vliegveld naar hotel. Hij is onmiddellijk gesteld op haar gereserveerde elegantie. Ze rijdt ook paard, en heeft de boeken die hem dierbaar zijn ook graag gelezen. Hij voelt zelfs opwinding over het voelbare van haar ambitie. Het is bij sommigen een drift die lijkt op zijn behoefte aan pianospelen - meer iets artistieks, een spel, dan harteloze drang om het van anderen te winnen die net zo zijn. De jonge Jeurissen, verslaafd uit roeping en met overgave, schaamt zich in haar bijzijn dat hij rookt, en stinkt naar shag.

Het hotel is een soort Oostblokimitatie van een ouder Hilton, jaren zestig, met houten oostbloklambrizering en de kroonluchters nog uit de jaren van Ceaucescu.

[p. 38]

Ze worden opgewacht en met een welkomstdronk onthaald door volksvertegenwoordigers die bij navraag graag bekennen dat de dictatuur hun schuld was: ze hebben nooit verzet geboden, ze hebben nooit gedurfd, ze hadden kinderen en banen en verraders loerden overal. De champagne bruist meelevend. De Nederlandse delegatie - drie politici, twee journalisten en vier Jeurissens - knikt met onmachtige welwillendheid de gebaren van vergeving die het vrije westen hier als medicijn tegen de schuld de mensen toewerpt. Wat zouden wij in hun positie zeggen? vraagt na afloop de toekomstige minister Jeurissen in de gezamenlijke lift naar boven; zouden we flink zijn of de biecht verkiezen? Hadden wij zelf de ruggen recht gehouden? Ze vraagt het hem omdat de jonge Jeurissen geen journalist is maar een ambtenaar, die ook partij moet kiezen om te mogen blijven. En daarom antwoordt Jeurissen alleen maar met een glimlach. Dat is waarop ze heeft gehoopt, ziet hij; dat ze elkaar begrijpen. Hij leert.

Hij droomt van haar in wat een kuise, mooie nacht wordt. Ze lopen door een bos met mooie open plekken. Hij wijst haar bloemen aan en weet hun namen. Ze is dankbaar.

De eerste dag begint met een rondleiding per bus door Boekarest. Alleen het paleis dat de vermoorde Ceaucescu onvoltooid moest achterlaten blijft hem bij. Het ligt op een heuvel en is zo groot dat de dimensies er geen vat op hebben; net als de Grand Canyon lijkt het van een afstand vlak als op een ansichtkaart. Het zegt hem weinig. Binnen is het interessanter door de grootte van de zalen en de dictatoriale kou die alles aanvreet, lijf en geest.

Het paleis is in gebruik als parlementsgebouw. De werkkamer van de vermoorde heerser is veranderd in de fractiekamer van de christen-democratische partij, die soms van naam verandert of zich afsplitst in de kleine fracties die van links tot rechts met modder smijten om de krant te blijven halen. De fractievoorzitter is 28 en nog vriendelijk. Met armgebaren noodt hij Jeurissen op het balkon, waar volgens plan Ceaucescu zijn getrouwen toe zou spreken die zich voor zijn balsemende woorden dan bij honderdduizenden zouden verzamelen op de vergrauwde Elysée die nu hun uitzicht is, ook aangelegd om de grandeur van zijn persoonsverheerlijking nog te verhevigen. Maar dat liep anders, grijnst de christen-democraat, die nu nog aardig is.

Geluncht wordt met de christen-democraten in het restaurant van het paleis. De kip is slecht. Wat opvalt: kleuren hebben hier geen kleuren. Nergens. Rood is niet rood, wit is niet wit, zwart is niet zwart. Dit is een schijnwereld die nooit zal worden wat hij zijn wil; welvarend, respectabel en stabiel.

In de bus naar het hotel belandt hij, want de toekomstige minister heeft haar oog op andere toekomstige ministers laten vallen, tussen een Hongaar en een Britse Hindoestaan. De Hongaar lijkt als twee druppels water op de Berlijnse schrijver Nooteboom en de Britse Hindoestaan aan zijn rechterkant noemt Jeurissen de linkse Naipaul, omdat hij de gestrengheid van deze Britse schrijver paart aan angstaanjagend linkse sympathieën. In het hotel vindt een receptie plaats; het diner gebruiken ze in een duur restaurant waar Jeurissen in aangeschoten toestand Bach speelt op een vleugel uit de tijd van Freud. Na afloop eindigt hij met de linkse Naipaul en de Hongaarse Cees Nooteboom in het restaurant van het hotel, tussen de hoeren die op klanten wachten.

Nooteboom is een sociaal-democratische parlementariër uit Boedapest; de linkse Naipaul blijkt te werken voor de bbc. Ze drinken zoveel dat het Nooteboom te machtig wordt, en Nooteboom begint over de joden. Het wordt de jonge Jeurissen niet duidelijk wat de Hongaarse joden met fatsoenlijke Hongaren doen, maar veel goeds is het niet. Hij hoort vaag Nooteboom over media en joods vergif in door het jodendom beheerste kranten. Ook op de televisie zijn de joden heer en meester.

[p. 39]

Waarom hebben jullie het dan niet voorkomen, vraagt de linkse Naipaul aan Cees Nooteboom. De linkse Naipaul moet de joden ook niet, maar dat is meer uit medelijden met de Palestijnen dan uit jodenhaat.

Nooteboom zegt dat ze te slim zijn om te pakken.

Ik ben ook een jood, zegt Jeurissen. Maar het geeft niets. We zijn tenslotte dronken.

Het is voor het eerst dat Jeurissen van zo nabij op antisemitisme stuit. Het is precies zoals hij heeft verwacht, gewoon. Geen seconde heeft de jonge Jeurissen de indruk dat hij in gevaar is.

You're not a jew, zegt de Hongaar. Don't fool me. You do not look like one. You know too well what's going on.

Met wat gebeurt, bedoelt Cees Nooteboom de joodse samenzwering.

I am definitely jewish, zegt Jeurissen met een glimlach. I might be able to prove it. En hij grijpt naar zijn kruis, waar het bewijs is.

De Hongaar begint te lachen. You know?, zegt hij. You definitely have a sense of humour.

Met you bedoelt hij joden, allemaal. Met humor maken ze, de joden, weer goed wat ze misdaan hebben, te veel om op te noemen.

De linkse Naipaul verdwaalt intussen in het labyrint van zijn geweten. Joden, Palestijnen, drank - het is een slechte combinatie.

Nooteboom laat nog een fles komen, op kosten van het antisemitisme.

Leve het antisemitisme, zegt Jeurissen onder het heffen van de glazen. Wij joden verdienen niet beter dan your delightful company. Die grap, cosmopolitisch als hij is, valt beter dan hij zelf verwachtte. De Hongaar klinkt terug op Jeurissen; de laatste jood op aarde, zegt hij, die nog deugt.

Het beste is, heeft zijn geweten uitgemaakt, om maar te doen alsof het allemaal een grote grap is.

De avond duurt niet lang meer. De humor die de sfeer in stand houdt is toch zwaar te dragen. Jeurissen ziet af van zijn oorspronkelijke plan om met een hoer uit de ontbijtzaal te besluiten. Hij is te dronken nu. In bed valt hij onmiddellijk in slaap.

De volgende ochtend begint hij met een wandeling in Boekarest. De lucht is Oostblokvuil, de auto's zijn te oud, de honden talrijk. Toch is hij niet ontevreden. Dit is een goede stad voor hoop. Er is genoeg verdriet hier om weer dromen op te laten bloeien. Daar zullen de Roemenen veel profijt van hebben.

Voor de tweede dag van de conferentie worden de deelnemers overgebracht naar het voormalige zomerpaleis van de in 1989 geëxecuteerde dictator Ceaucescu. Het ligt op een uur rijden van Boekarest. In de bus zit Jeurissen, geluksvogel, opnieuw naast de toekomstige minister van buitenlandse zaken. Op het programma zien ze dat ze elkaar straks zullen ontmoeten op een seminar. Het thema, pers als politieke macht, dringt niet heel diep tot hem door. Het zal wel. Zij zit voor en Jeurissen zal met zijn statement komen. Hij zal zijn workshopmakkers en de staf van de vereniging voor internationale samenwerking laten weten dat de pers niet te machtig moet worden en de politiek natuurlijk ook niet; zoiets klinkt als waar en niemand neemt er aanstoot aan. Dat waren ze bij de vereniging, waar hij zijn voornemen heeft aangekaart, volledig met hem eens.

Over een uur of twee, denkt hij tevreden, heb ik aan mijn verplichtingen voldaan. Zijn kater is niet erg; zijn kater helpt de jonge Jeurissen de ochtend door te komen. De kater houdt hem in een roes van slome vrede die voorkomt dat je te veel merkt van het leven.

En, vraagt de minister die het nog moet worden, heb je je voorbereid?

Het zal wel gaan, mompelt hij vaag.

[p. 40]

Dat denk ik ook, zegt ze. Ze lacht naar hem. Hij kan wel zien dat ze vertrouwen in hem heeft.

Heb je wat op papier?, vraagt ze.

Ben je gek, zegt hij. Hij heeft ze op een rij. Ze tutoyeren.

Ik ben benieuwd, zegt ze.

Hij is het liefst alleen. Toch is hij trots op de persoonlijke aandacht van een vrouw die hij al vaak op televisie heeft gezien. Het bewijst dat anonimiteit intiem contact niet uitsluit. In zijn roes van vredigheid ziet Jeurissen vanuit de bus neer op het sneeuwlandschap van het Roemeense platteland, waar huizen hutten zijn en vrouwen middeleeuwse doeken dragen. Op een bevroren water ziet hij door de tijd geërodeerde mannen wakvissen.

Hij denkt; wij hebben maar geluk dat we zo mogen leven als wij doen. De bus brengt ons waarheen wij willen. Wij kunnen rustig blijven zitten en wij laten het gebeuren. Het komt altijd goed. De bus is als een paard dat zelf de weg weet.

Het zomerverblijf van Ceaucescu is van snit te onvergetelijk om te onthouden. Zo stijlloos dat hij het gebouw niet op zijn netvlies krijgt. Iets met veel zalen en veel zuilen, blijft hem bij. Het is als met de kleuren in het parlementsgebouw van Boekarest; zoals die kleuren liegen dat ze kleur zijn liegt dit stijlloze dat het een stijl is. In de ontvangsthal, met pilaren en een soort balkon, is het druk. Vrijwel onmiddellijk is hij alleen. De toekomstige minister, die als voorzitter nog wat moet voorbespreken met betrokkenen, laat Jeurissen met het gelispelde excuus van drukte achter in de doffe dromen van zijn kater. De jonge Jeurissen laat zich verdwijnen in geroezemoes. Hij hoeft niet eens zijn ogen meer te sluiten om het niets te zien.

Iets later, hij snapt niet waar iedereen gebleven is, volgt de jonge Jeurissen de pijlen naar de zaal, naar boven. Hij is wat laat. Dat zal verklaren waarom de deuren al gesloten zijn en Jeurissen er niet meer in mag. Ze houden hem tegen bij de toegangsdeuren. Hij moet nog even wachten. Iemand uit de staf, die hij gisteravond in het restaurant ontmoette, legt hem uit dat hij de spreker is en sprekers kunnen, wat hij zal begrijpen, pas naar binnen als de deelnemers hun plaatsen hebben ingenomen. Zoveel ziet hij nog wel in.

Dus wacht hij, terwijl zijn ogen blijven rusten op de toegangsdeuren. De deuren naar de zaal zijn op huiskamerformaat. Hij hoeft zich nergens druk over te maken. Een workshop, informeel.

Dan zwaaien eindelijk de deuren open.

Tien minuten, zegt de medewerkster van de staf als hij zich met versteende benen in beweging zet, verstomd door wat hij ziet. Ze wijst hem de lessenaar. De zaal is goed voor honderd man, die zich naar de lijnen van de tafels in carrévorm hebben opgesteld als mannenvierkant voor het spreekgestoelte, dat als een baken in staat tussen hem en al die mannen. Honderd Stasi-brillen kijken met bevroren spionageblikken in zijn richting. Ze dragen koptelefoons. Securitate. In de hoek van de zaal ziet Jeurissen, in een glazen hok, de tolken die zijn gevonden Engels draadloos gaan vertalen in het Frans, Hongaars, Roemeens en Duits. Wat verwachten ze van hem? De waarheid, niets dan de waarheid.

De minister die het nog moet worden draait zich om voor nog een laatste blik op de voor ouderen vertederende jongensschroom van zijn entree. Ze is nabij genoeg voor een bemoedigend gefluisterd woord. Go for it, zegt ze, in de taal die Jeurissen zo dadelijk zal eren met zijn vakmanschap. Go for it! Ze doet zijn jeugd na, de begeerte van die jeugd om honderd nazi's te bestoken met zijn triomfantelijke waarheid. Hij hoort dat hij door iemand die hij niet kan zien wordt aangekondigd, naam en toenaam. Ze kennen hem. Hij voelt zich verraden. Wat willen ze van hem, die niemand is?