Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 18]

De zaak N.
door Antoine de Kom

Verdachte is veeleisend en dwingend. Elke dag laat hij mij bij zich roepen. Wil dat ik met hem wandel. Over de galerij op de eerste verdieping zal hij lopen, nee: schrijden. Hij wil uitzicht op de grote tuin tussen de grauwe muren. Hij voelt zich hier erg opgesloten. Hij grijpt elke gelegenheid aan om met me mee te lopen naar de buitentrap. Ondanks de warmte is hij gehuld in zijn witte deken. Bovenaan de treden blijft hij staan en kijkt als een onbetwist heerser om zich heen.

Verdachte voelt zich de vleeswording van de zonnegod. Hij heeft me verzekerd het niet te zullen toestaan dat ik hem onderzoek. Niet hier in de kliniek, noch elders. Toch praat hij onophoudelijk. Hij is overtuigd van zijn onschuld. Nee, hij is niet verantwoordelijk voor de dood van zijn zwangere vrouw. Hij ontkent ten stelligste. Alle ter kennisneming in het dossier bijgevoegde oude zaken, waarvoor hij al veroordeeld is, doet hij af als kwaadsprekerij. Ik mag er niets van geloven.

Verdachte is van gemiddelde lengte, staat op zeer dunne beentjes met de buik vooruit, zijn lichtblonde haren vallen in een waterval van krullen tot in zijn nek. Die is nogal dik. Zijn gezicht is eerder knap dan innemend. Hij heeft blauwe ogen die me even hunkerend als verwijtend aanstaren. Hij is een man die eigenlijk nergens echt goed in is en die dat feit niet kan aanvaarden.

Verdachte, 27 jaar oud, is thans als moord c.q. doodslag ten laste gelegd dat hij zijn 32-jarige zwangere vrouw na een woordenwisseling in de buik heeft geschopt waardoor zij is overleden. Hij was dol op haar. Nu is hij niet te troosten. Mijn pogingen om over dit delict te spreken lopen stuk op zijn intense en onophoudelijke gesnik. Hij heeft haar leren kennen toen zij nog met een ander was getrouwd. Verdachte spreekt over een beeldschone intelligente vrouw. Twee jaar geleden is zij bevallen van hun eerste kind, een dochtertje, dat na enkele maanden stierf. Verdachte vereert zijn vrouw idolaat. Ze was zijn ruggengraat.

Ondanks zijn vele gepraat is verdachte niet echt mededeelzaam. De gesprekken gaan wat hem betreft meer over wat hij nastreeft dan over wat hij deed en bereikte. Hij is een dromer van grootse dromen waarin hij als een beroemde zanger wordt toegejuicht. Hij eist mijn aandacht volledig op. Hij wil dat ik hem bevestig en kijkt fel wanneer ik hem daarin teleurstel. Hij blijft vaag in zijn antwoorden. Ga ik, dan moet ik me loswringen en voel ik me door hem beschuldigd.

Ik vraag me af of hij niet veel te veel was vergroeid met het slachtoffer. Ze was zijn tweede vrouw. Van zijn eerste vrouw wil hij niets weten: hij hield niet van haar. Hij moest van zijn moeder met haar trouwen. Verdachte heeft geen goed woord over voor zijn moeder en kan niet ophouden zich tegen haar af te zetten. Ze laat hem niet los. Ze is de belichaming van zijn angst en woede. Zij is voor hem de drassige basis van zijn bestaan. Zijn vader was wreed en onberekenbaar. Hij stierf toen verdachte drie jaar oud was. Zijn moeder was in die tijd maandenlang weg en verdachte bleef berooid bij een tante achter. Er waren twee mannen die bij tante over de vloer kwamen en veel met hem speelden: de een was een kapper, de ander een danser.

Zijn stiefvader was een bangelijke, meegaande, verstrooide man die niet tegen verdachtes moeder op kon. Verdachte werd door hem geadopteerd toen hij twaalf jaar was. Hij kreeg er een drie jaar jongere stiefbroer bij die hij niet mocht, mede omdat die stiefbroer hem soms de loef afstak. Diens zuster Claudia Octavia, twee jaar jonger dan verdachte, werd later zijn eerste vrouw. Verdachte, geboren als Lucius Do-

[p. 19]

mitius Ahenobarbus, kreeg bij zijn adoptie een nieuwe naam: Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus, en wisselde later nog de naam Drusus voor Augustus. Hij werd bekend als Nero.

Ik resumeer het onderhavige dossier.

Nero is opgegroeid onder omstandigheden die wij extreem zouden noemen. In zijn milieu had het verkrijgen en behouden van macht het karakter van een gevecht op leven en dood. Niemand was te vertrouwen en wie in ongenade viel mocht met een verbanning al blij zijn. Nero is als jong kind overgeleverd geweest aan een wrede, onberekenbare vader en zijn machtsbeluste, even onberekenbare harde moeder Agrippina minor die geen grens respecteerde. Zij huwde haar oom Claudius, hetgeen destijds als verwerpelijk gold. Claudius is door Nero's moeder aan een voortijdig einde geholpen door middel van een vergiftigde paddestoel. Godenspijs, vindt Nero. Zijn stiefvader was door het eten van die spijs gestorven en werd als overleden keizer tot de goden gerekend.

Vergoddelijking was een gewoonte en vergoddelijking kon politiek ingezet worden. Het wonderlijke van Nero is dat hij daarvoor in aanmerking wilde komen zonder directe politieke of militaire verdiensten. Over de eerste vijf jaren van zijn bewind zijn weinig klachten te noteren; onder invloed van zijn opvoeder Seneca en de praefectus praetorio Afranius Burrus regeerde hij in de trant van Augustus en met inachtneming van de rechten van de senaat.

Hij profileerde zich als een keizer-kunstenaar die van alle markten thuis was: citerspeler, zanger, danser, acteur. Als een Apollo was hij de zonnegod, de god van het licht, beschermer der kunsten. Nero liet zich graag zien als een Olympisch beoefenaar van sport, als een wagenmenner, net als de zonnegod. Hij vatte zijn artistieke bezigheden als staatszaken op. Hij wilde excelleren. Gevierd worden. De jury's durfden niet anders dan hem te loven en bevestigden hem in zijn illusie.

De stad was zijn huis en zijn huis de stad. In dat huis stond een kolossaal beeld van hemzelf. Hij neigde tot het gebruik van de publieke ruimte als privébezit en daarmee haalde hij het volk te dicht naar zich toe. Het was alsof er aan de saturnaliën, het feest waarbij slaven mochten wat anders aan hun meester was voorbehouden, geen einde kwam. Hij ging 's nachts als slaaf gekleed op zwerftocht door de stad en hield daar huis. Hij is bekend vanwege zijn banketten op het water, alsof de wellust van zijn favoriete badplaats Baiae en daarmee Baiae zelf naar de stad Rome was gehaald.

Nero vergreep zich gehuld in de huid van een wild beest aan de onderlichamen van mannen en vrouwen en werd daarna ‘afgewerkt’ door de vrijgelatene Pythagoras, aan wie hij zich als een vrouw gaf. Zulke keizerlijke seksuele onderwerping was in zijn tijd een schandelijke omkering van machtsverhoudingen. Nero's neiging tot incorporatie van het publieke, tot overgave aan het volk, tot omkering van sociale en seksuele verhoudingen komt voort uit een gebrek aan afgrenzing ten opzichte van de ander. Hij ging en gaat daarin op.

In zijn kleine, kale maar stijlvolle kamer hier in de kliniek staat Nero vaak voor het raam en kijkt dan naar de trekvaart waar roeiers door het water glijden. Er is dan geregeld een blik van herkenning waar te nemen. Die duurt vaak heel even slechts, maar is onmiskenbaar vol verlangen.

Meteen nadat verdachte princeps was geworden eerde hij zijn moeder Agrippina door haar de leiding te geven van alle particuliere en openbare zaken. Dan vindt zij dat Nero in de liefde te zeer zijn eigen koers gaat volgen. Ze schuift zijn stiefbroer Britannicus naar voren. Daarop laat verdachte hem al een jaar na zijn troonsbestijging vergiftigen. Naarmate Nero verder zijn eigen gang gaat, ervaart hij zijn moeder

[p. 20]

steeds meer als een bedreiging en laat haar uiteindelijk vier jaar nadien ombrengen. Datzelfde lot is daarna zijn eerste vrouw Octavia beschoren, van wie hij zich eerst liet scheiden. Zij stond een tweede huwelijk in de weg.

Verdachte ontkent beslist dat het huidige slachtoffer, de tweede vrouw van verdachte, Poppaea Sabina, bij de dood van zijn moeder en Octavia betrokken is geweest.

De verklaring van getuige T. inzake de moederdoding luidt: ‘De moordenaars kwamen om haar bed staan. Als eerste sloeg de kapitein haar met een knuppel op het hoofd. Al toen de centurio zijn zwaard trok om haar de doodssteek te geven, had ze hem haar moederschoot aangeboden: “In mijn baarmoeder, ga je gang!” riep ze. Ze bezweek onder haar vele verwondingen.’

Met deze daad hoonde Agrippina haar zoon Nero: hij zal, voortgekomen uit haar orgaan, uiteindelijk met haar de dood in gesleurd worden.

Als ik tracht met hem deze zaken te bepraten, blijft Nero stil. Hoogstens haalt hij zijn schouders op, draait zich om en zegt met zijn advocaat te willen bellen. Pas daarna praat hij verder - ‘misschien’, mompelt hij dan.

Getuige T. zegt over de dood van het slachtoffer in de huidige zaak dit: ‘Toen het festival was afgelopen, kwam Poppaea te overlijden als gevolg van een plotselinge aanval van woede van haar man: ze was in verwachting en hij had haar een trap gegeven. Het verhaal dat hij haar zou hebben vergiftigd geloof ik niet [...] hij wilde immers heel graag kinderen en hield zielsveel van zijn vrouw.’

Getuige S. legde een overeenkomstige verklaring af en voegt toe dat zij verdachte met verwijten had overladen toen hij laat thuiskwam van een wagenrace. Getuige C. zegt dat hij haar in de buik trapte. Er is hier sprake van een plotseling, woedend uithalen dat, indien bewezen, de dood tot gevolg heeft gehad van de aanstaande moeder en haar ongeborene. Misschien was de geboorte voor verdachte wel een persoonlijke bedreiging. Wilde hij als enige met Poppaea vergroeid blijven? Was hij behalve afhankelijk ook bang van haar?

Nero wil hier niets van weten. Hij put zich uit in excuses en ontkenningen. Hij heeft zijn raadsman nog niet kunnen bereiken. Toen ik vandaag de kwestie weer aanroerde, is hij voor het eerst onaangenaam nors geworden. Ik heb geen respect voor zijn ontkenning, zo vindt hij.

Uiteindelijk moet ik vaststellen dat Nero een man zonder bestaansgrond is. Adoptie, het vaderloos zijn en stiefzoon worden, het wel en geen zoon zijn, het wel en niet verbonden zijn, werd overdekt door macht. Nero werd princeps, de machtigste der machtigen, maar was nog steeds onderworpen aan zijn moeder. Dat was hij tijdens zijn jeugdjaren steeds geweest: zijn leven in zijn jongensjaren stond in het teken van haar pogingen tot vergroting van haar macht, en zij werd gedurende zijn vroege jeugd door verbanning van hem gescheiden. Nero heeft in zijn jeugd geleefd met de indringende dreiging van moederlijke intriges en misdaden.

Nero's bewind werd een pathologische zoektocht naar die ontbrekende bestaansgrond. Gevoed door zijn angst en onzekerheid, raakte het op onderdrukkende, groteske en exhibitionistische wijze gericht op populariteit. Slechts in de ander kon Nero zijn.

Met de doding van Agrippina rukte Nero zich los uit een verzwelgende, vernederende dominantie. In geval van Poppaea komt zijn gevoeligheid voor de losmaking uit zijn verbondenheid met haar meer naar voren. Beide vergrijpen dragen de sporen van versmelting met en vernietiging van de ander.

Nero leefde met een innerlijk conflict tussen het sterke verlangen naar en de hevige vrees voor de in zijn beleving almachtig overheersende, alomtegenwoordige vrouw. Het volk was voor hem zo'n vrouw en door het volk verkwistend en ver-

[p. 21]

kwanselend te vleien heeft Nero gepoogd om daarin op te gaan, in de hoop gevierd en veilig te zijn en zich daarin te kunnen koesteren.

Misschien ging het aldus. Verdachte wilde grip op het slachtoffer houden terwijl zij als aanstaande moeder juist aan hem zou gaan ontglippen. Nero's eerste kind was een meisje geweest. Als er nu een zoon kwam, een troonopvolger dus, dan stond Nero bovendien tegenover een doortastende vrouw die een enorme troef in handen had. Net zoals zijn stiefvader Claudius had gestaan tegenover Nero's moeder. Al met al voor Nero een zeer bedreigende stand van zaken, hoezeer hij ook van Poppaea hield. Dit heeft hem in al zijn machteloze afhankelijkheid angstig en geladen gemaakt. Hij was dermate dol op zijn vrouw dat hij zijn angst en woede niet kon toelaten. Die werden hem uiteindelijk te machtig en braken los met dodelijk gevolg.

Toch kan ik niet tot een klinisch oordeel komen over de toerekeningsvatbaarheid van verdachte. Ik blijf noodgedwongen steken in diagnostische hypotheses: sinds enkele dagen blijft Nero roerloos liggen onder zijn deken wanneer ik langskom. Hij wil niets meer zeggen. ‘Het staat allemaal te lezen in de stukken’, sneert hij alleen, en hij voegt daar spottend aan toe dat ik het allemaal wel zal begrijpen, hetgeen niet het geval is.