Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 34]

Journaal over de omgang
door J.J. Peereboom

Een enkele keer krijg ik halfopzettelijk mijzelf in het oog. Ik zit in de hoek van de kamer en daar verschijn ik bij de openstaande deur aan de overkant.

Het is niet een verheugende aanblik, die enigszins gebogen figuur, zwaarder dan je gedacht zou hebben, die mijn kant opkijkt zonder iets te zeggen. Iets zeggen kan hij niet. Zodra hij zijn mond opendoet ben ik het zelf alweer; dan is die denkbeeldige dubbelganger verdwenen.

Ik meen mij zo te kunnen voorstellen hoe ik mij aan anderen voordoe. Het is niet een spiegelbeeld dat daar aan de overkant van de kamer staat: het is het origineel.

De zin van de verbeeldingsoefening is dat ik kan zien wat anderen vervelend aan mij vinden, en begrip te tonen wanneer zij zonder het bepaald oneens te zijn er toch geen plezier in hebben om met mij in te stemmen.

Het omgekeerde komt ook voor. Wat een warwinkel is de omgang van de burgers. Of geldt dat voor veel mensen niet? Soms in de pauzes van voorstellingen of uitvoeringen lijkt het wel of zij allemaal geanimeerd in gesprek zijn. Zij kwamen om een concert of een discussie of een stuk te horen, en zij genieten ervan om binnen een uur alweer tegen elkaar aan te praten onder het genot van een kopje nare koffie. Geen sprake van warwinkel. Kijk maar hoe zij vertellen en betogen en lachen. Dat is echt samenleving.

Nee, niet helemaal. Bij de trap staat een paar te zwijgen. Blijkbaar hadden zij zelfs geen zin in koffie. Misschien kwamen er net een paar mensen langs die zij kenden; die liepen gauw door.

De man is niet eens enigszins gebogen. Kaarsrecht, en ook niet zwaarder dan je zou denken. En de blik van de vrouw drukt uit: als iemand iets tegen mij zou zeggen wil ik best antwoorden.

* * *

De zwijgende dubbelganger doet zich niet alleen binnenshuis voor. Hij is een bekende droevige figuur op feesten en partijen, voorjaarsborrels en jubilea en presentaties waar hij nog geen twintig aanwezigen kent.

Twintig is een willekeurig aantal, niet ondoordacht. Van de twintig zullen er vijf zijn met wie ik weinig zin heb om een gesprek aan te gaan; vijf anderen van wie aangenomen mag worden dat zij mij zullen proberen te ontlopen; vijf die zo geanimeerd in gesprek staan dat je je niet op wilt dringen; dan blijven er vijf over om te benaderen.

De makkelijkste rollen spelen de feestgevers zelf, en hun naaste vrienden en medewerkers. Die worden overstelpt met begroetingen en conversatie. Het enige wat hun soms dwars kan zitten is dat er langs de wanden stille figuren voor zich uit staan te staren. Moeten zij daar iets aan doen - kennismaken, en ze voorstellen aan groepjes drukke praters, of desnoods aan andere zwijgende dubbelgangers?

Eigenlijk zou het moeten. Het zou het ware gastheerschap in actie zijn. En dan, juist als er een ogenblik beschikbaar lijkt om uit te breken uit het gedrang naar die randfiguur zonder aanspraak, komt er een oude bekende die zich verheugd verklaart dat hij hier bij mag zijn; en als die weer iemand anders ontdekt heeft om te begroeten blijkt de plaats van de droevige figuur verlaten te zijn. Hij is naar huis op zijn fiets. Hoe was het, vraagt zijn vrouw die met het eten gewacht heeft. ‘Druk.’

[p. 35]

Er is een regel denkbaar die feestgevers op zou leggen dat zij de dubbelgangers in het gesprek moeten betrekken; en van de dubbelgangers verlangt dat zij in het gezelschap doordringen en onbekenden op de elleboog tikken; en van de onbekenden dat zij die toenadering beantwoorden.

Zo gaat het niet. De ingewijden dansen in het rond; de buitenstaanders druipen af.

* * *

Het echtpaar A. en B. vertelt vaak dat zij op bezoek geweest zijn bij aardige mensen en daar ook heel aardige andere mensen ontmoet hebben. Zij ontmoeten, bij een lage schatting, vast wel honderd aardige mensen per jaar.

Meer is er over die mensen niet te horen. Wij stellen ze ons voor als vriendelijk, goed gewassen en niet luidruchtig, uren lang babbelend over gemeenschappelijke kennissen en vakantieplannen.

Zo leven wij. Niemand wordt er wijzer van - verwonderd of ontsteld of ontroerd. Het belangrijke is voor mensen dat ze een beetje tegen elkaar aan moeten kunnen praten, dat blijkt vooral bij bejaarden die vaak in de steek gelaten worden door de volgende generaties. Eenzaam, eenzaam. Niemand is vrij van de behoefte om aan die eenzaamheid te ontkomen.

Tegelijk woelt de behoefte aan het ontroerende, het ontstellende en het verwonderlijke voort. Begin er dan zelf over! Zeg iets opzienbarends in het gezelschap van al die aardige mensen, en luister hoe zij uit de hoek komen! Misschien gaan zijn er soms op in. Anders vindt het gesprek zijn natuurlijke weg wel terug naar de aardigheid.

De beste verwonderingen komen meestal onder vier ogen. Mijn kapper was laatst ineens in topvorm. Uitgaande van een incident in de buurt schoot hij door naar een familieconflict in een ander stadsdeel, een bijbehorend schandaal om de hoek, een sterfgeval, een scheiding, een erfenis: wat een verscheidenheid van mensen en gebeurtenissen, niemand die zich bepaald aardig voordeed, hoogstens een poes die onbewogen op een vensterbank zat. Het duurde maar tien minuten; toen keerde ik lichthoofdig terug naar de straat: wat een verzameling mensbeelden, wat een stadsbeeld, stel je voor dat je heel Amsterdam zo kon doorlichten!

En denk aan het gesprek bij de lege open haard laatst met V. over een schrijfproject waar misschien niets van zou komen. Alle begrippen en vermoedens, voorbeelden en tegendelen die in andere gevallen ongrijpbaar door de kamer zouden zweven leken bij elkaar te horen; niets was lastig om uit te drukken.

Weken later tekent dat uur zich nog af in de herinnering, soms onder een gewoon burgermansgesprek dat dan onuitstaanbaar lijkt hoe aardig ook.

* * *

Van aardige mensen gesproken, omstreeks het midden van de vorige eeuw was er een liedje te horen waarvan ik de eerste drie regels van tijd tot tijd nog eens mompel of neurie:

They are such - nice people
With nice - manners
But ain't got no money at all.

Uit het vervolg bleek misschien hoe wij dit geacht werden op te vatten. Moesten wij ons begaan tonen met die innemende mensen in hun geldgebrek; of opstandig, omdat in de maatschappij het geld vaak verkeerd terechtkomt; of begrijpen dat er met die mensen natuurlijk geen geregelde relaties te onderhouden waren?

Het geeft niet dat het vervolg uit de herinnering verdwenen is. Onopgehelderd betekent de tekst al genoeg. Hij zou op een snipper papier kunnen staan gevonden

[p. 36]

in een prullenmand met verscheurde brieven. Een fragment van een relatie, zouden wij zeggen; bedenk de rest er maar bij, je ziet de gezichten al voor je.

* * *

Op een receptie vorige week hernieuwde ik even de kennismaking met een oude studiegenoot in de rij van familieleden. Zijn vrouw stond naast hem met een mevrouw te praten, en toen wij genoeg gezegd hadden keek ik naar haar en stak een onopdringerige hand uit. Zij glimlachte zonder haar gesprek te onderbreken en draaide haar hoofd zo dat haar wang binnen bereik kwam. Daar was ik niet op verdacht; ik glimlachte alleen extra en mompelde iets vriendelijks.

Was dat onhandig, onhoffelijk, onheus? Het past niet in mijn manier van doen om kussen te wisselen met iemand die je eens in de vijf jaar spreekt.

Verkeerd geredeneerd, zullen sommige kenners van omgangsvormen zeggen. Jullie behoren niettemin tot dezelfde kring, die eigenlijk een heel stel kringen is, van een binnenste tot een buitenste met minstens vier andere ertussen. Als jullie relatie van de buitenste kring is, misschien niet eens de allerbuitenste, zitten jullie erin.

Hierbij te bedenken dat de gezondheid van de echtgenote niet goed is; op een volgende receptie staat zij er misschien niet.

Kussen dus, houd dat als regel aan? Beter teveel dan te weinig?

Het is maar een muizenis. Zou zij het zich herinneren? In ieder geval herinner ik het mij. In een jaar omgang komen duizend muizenissen voor waarvan sommige nog wel eens in de herinnering terugkeren. Allemaal doen zij iets af of doen iets bij aan de onzekerheid of wij ergens thuishoren, en hoe dan.

* * *

Mijn meest aanzienlijke klasgenoot op de lagere school was Erik, die nooit voor iemand zijn best hoefde te doen. In de eerste vijf jaar had ik wel eens bij hem mogen spelen, op hun uitgestrekte zolder waar hij het grootste model Märklin treinen liet rijden, die je bij niemand anders zag. In de zesde klas viel ik uit de gunst, dat bleek toen verscheidene andere jongens uitgenodigd werden voor zijn verjaarspartijtje, en ik niet. Twee dagen voor de datum kon ik het niet houden. ‘Zeg Erik wie komen er eigenlijk op jouw verjaardag?’ vroeg ik zo onbetrokken mogelijk, staande naast zijn bank.

‘Jij in ieder geval niet,’ antwoordde hij zonder mij aan te kijken.

‘Nee - natuurlijk niet,’ zei ik en trok mij terug.

Ik geloof dat deze dialoog woordelijk zo gevoerd is. Misschien zijn er kleine onjuistheden ingeslopen, dat kan haast niet anders; het ‘eigenlijk’, het ‘in ieder geval’ en het ‘natuurlijk’ klinken mij haarfijn historisch. Wat een misstap - onuitwisbaar.

Een jaar of vijftien later heb ik de indruk iets ondieper gemaakt, toen ik studeerde en hij geëmigreerd was naar familiebezittingen in Zuid-Amerika. Ik sprak als een heer genoegen uit over het weerzien, en zei dat het leuk zou zijn als hij eens kwam drinken bij ons op de sociëteit.

‘O nee,’ zei Erik, schuw, mompelend: ‘zulke dingen kan ik helemaal niet.’

‘Jammer...’ Ik keek hem wel aan, geloof ik, vriendelijk, een eindje uit de hoogte.

Al had ik iets teruggewonnen, de oorspronkelijke misstap is mij blijven hinderen. Enkele jaren geleden las ik in de Sunday Telegraph een schoolherinnering van Nigel Nicolson die ik in dezelfde innerlijke map heb opgeborgen. Hij kende op zijn kostschool een jongen die jaar in jaar uit tot wanhoop gepest werd door de klastiran. Dat was bullying, iets anders dan Erik deed - die keek laatdunkend over je heen. De nawerking is vergelijkbaar, dacht ik bij het lezen van Nicolson. Vijftig jaar later had het slachtoffer van de bully een aanzienlijke carrière achter zich en woonde ergens buiten Londen, als een Erik. De pestkop was lang niet zover gekomen. Hij voelde

[p. 37]

zich mislukt toen hij ergens in Afrika of Azië op zijn sterfbed lag, en wilde iets goedmaken. Ik besef hoe ik je dwarsgezeten heb, schreef hij aan zijn oude slachtoffer: nu ik bijna dood ben hoop ik dat je vergiffenis wil schenken als ik mijzelf veroordeel.

Het slachtoffer heeft nagedacht, en zichzelf misschien voorgehouden dat hij misschien verplicht was...

Hoewel het mij spijt, heeft hij ten slotte geschreven: I can't forgive the bullying.

Sommige mensen zullen zich niet kunnen voorstellen dat zij dat antwoord zouden geven. Ik wel; iets vergelijkbaars.

* * *

Het gebruik in burgerkringen om nu en dan per echtpaar, of per enkele echtparen, soms ook met enkele ongehuwden, bij elkaar te gaan dineren, in de zin van vier gangen eten, met wijnen waar sommige gasten van opkijken - dat gebruik dateert van de tweede helft van de twintigste eeuw.

Vroeger was dat niet, zoals ik het mij herinner. Een enkele keer gaven de mensen dineetjes voor een heel bijzondere gast, of een bijzondere dag misschien. Zoiets gebeurde dan weer maandenlang niet, terwijl het toch makkelijker geweest zou zijn

[p. 38]

dan nu toen de families nog dienstboden hadden voor het koken en het afwassen. Gewoonlijk kwamen bezoekers 's avonds na het eten; ze kregen thee, en om een uur of tien was de vraag ‘of jullie nog iets anders willen drinken’.

Sinds die tijd zijn velen van ons eetkundigen geworden, en wijnkundigen soms ook. Wat een aanblik, die schotels en schalen op tafel, en de glazen flonkerend in het kaarslicht. Wat is er voor bijzonders aan de hand?, zouden onze voorouders gevraagd hebben. O niets: er komen een paar mensen eten.

De gasten zullen zich niet beklagen, behalve als zij bedenken dat zij binnenkort net zoiets moeten organiseren - want ook hun gasten komen alleen voor geweldige maaltijden, anders niet.

Terug dan naar pre-1960, en het kopje thee gevolgd door iets anders? Zo zal het niet gaan. Misschien wordt er een andere lichtere constructie bedacht. Het zware logge van het heersende gebruik is dat je sommige mensen haast niet meer spreekt, want zodra je ze spreekt moet je ze meteen uitnodigen voor het diner.

Voorlopig wordt de last iets verlicht door de formule ‘jullie moeten gauw weer eens komen eten’ waar dan niets op volgt.

Dat is toch ook niet goed. Een vals geluid; onbetrouwbaar.

* * *

Het woord kennis voor een goede bekende lijkt uit het taalgebruik verdwenen te zijn en niet vervangen. Goede bekenden die geen familieleden, buren of collega's zijn worden allemaal vrienden genoemd.

Het woord vriend is slap in zijn betekenis komen te zitten. Op de achtergrond leeft nog de opvatting dat vrienden een vertrouwelijke relatie hebben en elkaar ervaringen meedelen waar buitenstaanders buiten staan. Ook dat als zij op een idee gekomen zijn waarvan zij de waarde nog betwijfelen, zij het met elkaar kunnen bespreken en dan duidelijker zien. Als zij elkaar niet geregeld ontmoeten horen zij minstens eens per maand, of pak weg per twee maanden, elkaar in te lichten over hun welzijn en hun wederwaardigheden. Als blijkt dat zij vaak elkaars grapjes en dubbeltonen verkeerd schatten zouden zij afstand van de vriendschap moeten nemen; zij horen elkaars toon te herkennen.

Nu de strikte beperkte betekenis verloren lijkt te zijn gegaan zullen wij er goed aan doen het begrip vriend onder te verdelen in categorieën.

In categorie a zitten de vrienden zoals hierboven.

In b zitten mensen die elkaar af en toe ontmoeten, soms zelfs op uitnodiging, en die het onderhoudend en opwekkend vinden om met elkaar te praten - terwijl het besef voortleeft dat dit maar een oase is in de woestijn van de rest van het jaar.

In c zitten de vrienden, misschien familieleden, die hun laatste cent aan elkaar zouden toevertrouwen en weten dat zij altijd een beroep op elkaar kunnen doen; en die toch nooit zomaar met elkaar zouden gaan zitten praten, misschien mede omdat hun vrouwen niet met elkaar kunnen opschieten.

d is de categorie van de vrienden die elkaar bij hun schaarse ontmoetingen enthousiast begroeten omdat zij zo indringend kunnen praten over hun gedeelde hobby - muziek, wijnkennis, voetballen, genealogie.

In e zitten de vrienden die soms een heel eind door kunnen praten als het onderwerp hun zint, en die bij andere gelegenheden nauwelijks verder komen dan groeten en vragen hoe het gaat: en misschien even een onderwerp aanroeren dat de een oppert en de ander laat lopen zodra er iemand tussenkomt met iets alledaags.

f is de categorie van de oude studievriendjes.

g is die van echtgenoten van jeugdvriendinnen.

Bij verder nadenken kan het aantal categorieën vermeerderd worden. Intussen is het begrip vriend al kleurrijker geworden; niet meer zo onverschillig.

[p. 39]

* * *

Een jaar of dertig, veertig geleden werd er nog in het zwart begraven, met gedempte stemmen. Er traden hoge hoeden bij op, en jacquetten; zwarte mantelpakjes spraken vanzelf; soms was een weduwe zwart gesluierd, mooi en aangrijpend.

Nu hebben de gedempte stemmen zich ontspannen. Er is weinig zwarts meer te zien; wel veel donkers, afgewisseld met geruite hemden en kleurige jurken. Bij de ontvangst na afloop klinkt het gebabbel ongedwongen. Het is een gelegenheid waar je oude bekenden nog eens tegenkomt.

Het verdriet van de nabestaanden is niet in het algemeen verflauwd, zou ik denken. Daar zit het niet in. De omgangsvormen zijn losser geworden, dat is een punt. De mensen hoeven zich ook nooit met zorg aan te kleden, op een begrafenis net zo min als op een feest.

Er is minder reden voor zorg omdat de dood minder ontzag wekt. Als mensen wel eens verwachtten of hoopten, of ten minste dachten dat sommige aanwezigen dachten of hoopten dat het leven in een andere vorm voortgezet zou worden, opende de dood een uitzicht op ontzagwekkende ruimte en tijd.

[p. 40]

Dat was een ervaring om stil van te worden, met gebogen hoofd. Als doodzijn niets is dan ophouden te bestaan is het alleen vreemd, heel vreemd. Sommige mensen van wie je naar de begrafenissen geweest bent sprak je al jaren lang haast nooit meer. Je kon je altijd best voorstellen hoe ze er thuis uitzagen, voorover leunend en knabbelend en luisterend. Nu nog net zo.

* * *

Onder de mensen met wie ik een regel in acht neem van langs-elkaar-heenkijken onderscheidt zich een vrouw doordat wij elkaar nogal eens tegenkomen, in de buurt en in ontvangstruimten. De grief die ons gescheiden houdt stamt van haar: jaren geleden heb ik eens nagelaten voor de gezelligheid een pas gescheiden vriend van haar op te bellen nadat ik beloofd had het te zullen doen.

De vriend die ik al langer kende zal het weinig hebben kunnen schelen. Nalatig was het toch, dat moet toegegeven worden; en als om zo'n reden het aankijken en groeten is afgeschaft komt het niet terug.

Het zit 'm maar in een paar centimeter. Soms schuifelen wij in een gezelschap vlak langs elkaar heen, en dan voel ik mij beschouwd als de onzichtbare man, wat natuurlijk niet haar visie is. Zij denkt iedere keer, die kerel wens ik niet te groeten - ook al wissel ik wel eens een groet met de bewuste vriend die intussen haar man geworden is.

Wij kenden elkaar nauwelijks voordat de breuk ontstond, en het is onmogelijk te zeggen of wij levendige gesprekken zouden voeren als het mocht. Misschien dat wij veel hardere ruzies gekregen hadden. Je weet het niet, en leeft met de afwijzing als een klein maatschappelijk litteken.

Als ik eens een kind of huisdier van haar had kunnen weggrissen voor een naderende vrachtauto zou onze verhouding wel verbeterd zijn; behalve als ik belangeloos weggelopen was voordat zij naar buiten kwam en het verhaal hoorde van omstanders. Zulke gevallen komen voor.

* * *

Wij beschikken maar over minieme fragmentjes kennis en wetenschap; wij weten niet meer dan hier en daar een beetje van wat zich in de wereld afspeelt; wij herinneren ons haast niets van wat andere mensen zeiden en vergeten ook het meeste van wat wij zelf beweerd hebben.

Toch maken wij er soms iets van. Gisteren kwinkeleerden de vogels in de bomen, wij dronken een glas wijn en een pils, en wij hadden elkaar de hele tijd iets te vertellen.