Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 28]

Studiejaren
door Sam Koek

Met een korte onderbreking voor de militaire dienst heb ik zeven jaar gedaan over de studie economie. Hoewel deze studie niet zulke erg hoge eisen stelt, kan ik me niet herinneren dat ik me er ooit zorgen over maakte dat het zo lang duurde. Ik ging bijvoorbeeld na mijn kandidaatsexamen in dienst, en toen ik er al snel weer uit kwam was het eind april, en ik kon rustig plannen maken voor de vijf, zes maanden tot de colleges eind september opnieuw zouden beginnen. Het waren plannen om boeken te lezen, mee te doen met een toneelstuk van studenten, een grote reis te maken, maar absoluut geen plannen voor iets nuttigs ten behoeve van mijn studie of voor zoiets praktisch als een baantje. En dat vond iedereen in mijn omgeving volstrekt normaal. Het woord geprivilegieerd nam niemand in de mond.

Toen ik economie ging studeren, was dat een vak waarvan ik niets wist, want op het gymnasium werd het niet gedoceerd, en ik kende ook niemand die mij er iets over kon vertellen. Maar ik had besloten dat ik liever een bijdrage wilde leveren aan de verbetering van de wereld en het lot der mensheid dan aan de zuivere wetenschap: wijsbegeerte of wiskunde was me te abstract. Bovendien was het toen befaamde bureau aan de Wittevrouwensingel te Utrecht in een psychotechnisch rapport over mij gekomen met de aanbeveling dat ik misschien net een universitaire studie zou kunnen volbrengen, maar daarna het best een commerciële functie kon zoeken. Ik mocht niet te hoog grijpen.

Ik ging als enige van mijn eindexamenklas in Amsterdam studeren om geen andere reden dan dat mijn vader en mijn grootvader dat ook hadden gedaan, en ik werd corpslid om dezelfde reden. Ik dacht dat het zo hoorde, dat je niet anders kon, dat het moest. De groentijd vond ik vreselijk. Het studentenleven vond ik vreselijk. Het hele eerste jaar van mijn studie vond ik vreselijk. Ik bracht van het student-zijn en het studeren niets terecht, in geen enkel opzicht.

Om te beginnen lukte het mij niet om een behoorlijke kamer te vinden; eerst bivakkeerde ik bij een verre achternicht in het souterrain, daarna woonde ik in de binnenstad op een kale zolder die je niet kon verwarmen, en daarvandaan vluchtte ik in de lange en strenge winter van begin 1947 naar een tante in den Haag. Mijn studentenleven begon met een ouderwetse groentijd, waarvan ik niets begreep, en waarin ik mij nauwelijks kon handhaven. Ook daarna voelde ik mij nog lange tijd op de studentensociëteit en in mijn dispuut helemaal niet op mijn gemak. En ik had al helemaal geen idee van wat studeren inhield.

Een week of wat na de groentijd kwam ik op straat een jaargenoot tegen, die ook economie studeerde en die mij vertelde dat hij op weg was naar college. Ik liep met hem mee en kocht onderweg een schrift om aantekeningen te maken. Wij kwamen in een collegezaal, en na een tijdje verscheen er een oudere man die een verhaal begon af te steken. Zo nu en dan herhaalde hij een zin op dicteersnelheid en die schreef ik op. Dat was dus ‘college lopen’. Maar ik kon de hoogleraren niet uit elkaar houden, zoals aan het licht kwam toen ik met Kerstmis mijn collegedictaten nog eens bekeek en heel rare overgangen in het betoog aantrof: ik had twee of drie verschillende vakken door elkaar in hetzelfde schrift opgeschreven. Destijds (noch later) kwam geen enkele professor ooit op het eenvoudige idee om bij het begin van zijn college te zeggen: ‘Ik ben professor die en die, en ik ga nu college

[p. 29]

geven over zus en zo.’ Voor de andere studenten was dat blijkbaar niet nodig, maar voor mij wel.

Na enkele maanden drong het ook tot mij door dat ik onvoldoende kennis had van boekhouden en handelsrekenen, omdat ik niet van de hbs kwam. Ik zou het Praktijkdiploma of een aanvullend tentamen in die vakken moeten doen. Daarvoor kwam je dan terecht bij een particuliere docent, want op de universiteit werden die vakken niet gegeven. Samen met een groepje lotgenoten nam ik les bij een instituut in de Viottastraat. Met al mijn achttien jaar en een klassiek gymnasiale opleiding voelde ik niets dan verachting voor het vak en voor de man die het doceerde, en ik liet dat ook overvloedig merken. Gelukkig was die boekhoudleraar een verstandige man, die deze rare houding van mij heel goed kon verdragen; ik denk zelfs dat hij zich er niet weinig mee heeft geamuseerd.

Ik had natuurlijk dubbel ongelijk. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat boekhouders (of boekhoudleraren) een minder rijk geestesleven hebben dan bijvoorbeeld literaire critici of mensen die aan psychoanalyse doen. En bovendien is het klassieke, oude dubbel boekhouden een geniale uitvinding uit de renaissance, een klein wonder van de menselijke geest, dat het inzicht verdiept en de intelligentie op de proef stelt.

Na mijn eerste jaar kreeg ik voor het eerst enig plezier in mijn contacten met medestudenten, hoofdzakelijk dispuutgenoten. Ik had nu een donkere, vrij vieze kamer aan de achterkant van een studentenhuis, als jongste, in hetzelfde huis als een oudere dispuutgenoot, die mij aanvankelijk erg op mijn kop zat. Gaandeweg ging het beter. Na een tijdje maakte ik promotie naar een mooiere kamer in hetzelfde pand, aan de voorkant, met uitzicht op de Amstel. Het probleem was dat ik nog altijd niets aan de studie vond. Misschien kwam dat ook door het systeem dat je eerst twee jaar lang college liep en dictaten vol kalkte, en je pas daarna in die vakken ging verdiepen, en dan telkens één vak tegelijk, om er tentamen in te doen. Je las dan voor het eerst je eigen dictaten, wat boeken, aantekeningen van anderen, collegedictaten van repetitoren, en eerst dan werd je enigszins duidelijk waar zo'n vak eigenlijk over ging.

Zo deed ik het, en zo deed iedereen het. Geen wonder dat je dan van de colleges niet veel opsteekt. De enige hoogleraar die aan mijn verwachtingen voldeed was Th. Limperg, in die tijd de grote man die de economische faculteit domineerde. Hij doceerde een dogmatisch soort bedrijfseconomie, geheel vanuit de eerste beginselen afgeleid, en dat systeem zat zo goed in elkaar en hij wist het zo overtuigend uit te leggen dat ik echt dacht: ‘Ja, zo is het, dat moet waar zijn.’

Hij gaf in mijn eerste jaar voor het laatst college, tentamen heb ik nooit bij hem behoeven te doen; en als ik de verhalen mag geloven heb ik daar niet weinig mee geboft. De man en zijn leer zijn nu vrijwel vergeten, en ik wil wel geloven dat dit terecht is; maar destijds vond ik het prachtig.

Al spoedig had ik spijt van mijn studiekeuze. Om mijn ouders geen verdriet te doen, besloot ik evenwel eerst het kandidaatsexamen te halen en pas daarna een ander vak te kiezen. Voor het zover was kwam Tjalling Koopmans, die al voor de oorlog naar Amerika was gegaan en er hoogleraar was geworden, voor een lang bezoek naar Nederland terug. Hij gaf in de avonduren een serie voordrachten aan onze faculteit. De eerste keer was er een behoorlijk gevulde zaal, met al onze hoogleraren op de eerste rij. De tweede avond was het al heel wat minder druk, en de derde avond kwamen er nog maar een handjevol mensen.

Het onderwerp van Koopmans was lineaire programmering, en dat was natuurlijk niets voor de toenmalige professoren. Maar Koopmans was een groot geleerde -

[p. 30]

later heeft hij de Nobelprijs gekregen - en hij was bovendien een uitstekend spreker. Ik vond het zo prachtig dat het mij weer vertrouwen in de economie gaf, mits met wiskundige of statistische methoden beoefend. Vanaf die dag kocht ik na ieder tentamen dat ik behaalde als beloning een wiskundeboek, waarvan ik op zijn best de helft kon begrijpen. En naarmate ik verder vorderde bleken tot mijn verbazing ook sommige economievakken toch nog enkele interessante gedachten te bevatten.

Je kreeg in die tijd uitstel van militaire dienst tot je eerstvolgend examen, en met een beetje handigheid kon je gedaan krijgen dat dit verlengd werd tot na het doctoraal. Het leek mij echter verstandig om de dienstplicht af te doen na mijn kandidaats. Nadat ik was goedgekeurd was er een nieuw medisch gebrek bij mij aan het licht gekomen, maar de procedure eiste dat je in dat geval eerst in dienst ging en dan herkeurd werd. In januari 1950 moest ik in een kazerne te Ede ‘opkomen’, en eind april werd ik herkeurd. Daarvoor ging je een hele dag naar Utrecht. Om vijf uur werd mij verteld dat ik was afgekeurd, om zeven uur was ik in Ede terug, en om acht uur werd ik met onmiddellijke ingang uit de dienst ontslagen.

Die avond kwam ik op mijn studentenkamer terug, en werd de volgende dag wakker in het besef dat ik nu vijf maanden vakantie had.

Als corpslid was ik lid van een dispuut waarin vooral nogal intellectuele types verenigd waren, die heel serieuze en diepgaande gesprekken hielden en er geavanceerde opvattingen op na hielden, maar die niet altijd de vrolijksten waren. Mijn voornaamste intellectuele activiteit was dat ik verschrikkelijk veel las, zoals ik altijd al gedaan had. Als scholier profiteerde ik ervan dat een kennis vanwege het oorlogsgevaar een grote collectie Engelse boekjes in de Tauchnitz editie bij ons had opgeslagen. Gulzig las ik ze allemaal, in de zomervakantie een boekje per dag: Wells, Chesterton, Priestley, Wodehouse, rijp en groen.

Na de oorlog kwam er een golf van Amerikaanse boeken over ons heen, en toen ik eenmaal student was las ik het moeilijker werk, Ter Braak en Du Perron, van de Fransen Sartre en Valéry Larbaud, en dan natuurlijk Kafka. Zoals dat op die leeftijd behoort, heb ik ook een periode gehad dat ik alleen maar Dostojevski las. Demonen was mijn lievelingsboek, dat heb ik nog meegenomen op mijn huwelijksreis.

Na een paar jaar studeren zag ik in dat ik met de economiestudie vrijwel zeker terecht zou komen op een kantoor. Van dat kantoorleven kon ik mij geen voorstelling maken, maar het leek wel zeker dat je op een bepaald tijdstip aanwezig moest zijn en je aan bepaalde regels diende te houden. Het leek mij een goed idee daaraan vast te wennen, reden om te solliciteren naar de functie van student-assistent bij een instituut waar economisch onderzoek werd gedaan.

Dit bleek inderdaad een goede leerschool voor de eerste beginselen van het kantoorbestaan, zoals de omgang met meerderen en collega's, de juiste houding tegenover de koffiejuffrouw, en wat dies meer zij. Mijn taak bestond hoofdzakelijk in het overschrijven en optellen van gegevens uit allerlei statistieken, alles natuurlijk met potlood en papier. Ik heb er mijn hele leven een voorliefde aan overgehouden voor nette staten en tabellen die met de hand zijn vervaardigd. Het is een rustgevende bezigheid en je leert je materiaal er zeer goed door kennen.

Tegen het eind van mijn studie begon ik na te denken over mijn toekomst. Dat was een probleem waar we ons destijds tevoren nauwelijks mee bezighielden, zulks in tegenstelling tot de huidige studenten die naar het schijnt vanaf het eerste begin al precies weten waarmee ze later hun miljoenen bij elkaar willen verdienen en wat voor auto ze er dan van zullen kopen. In mijn tijd hadden we op zijn best enkele slordige ideeën dat we later iets nuttigs en moois wilden gaan doen.

[p. 31]

Ik werd sterk aangetrokken door de toentertijd erg moderne opvatting van het economisch stelsel als één groot, min of meer mechanistisch systeem. Binnenkort, dacht ik, als wij nog maar een klein beetje meer zouden weten, zou dat stelsel geheel door deskundige mensenhand kunnen worden geregeld, precies zoals we het wilden hebben. En ik wilde wel tot de deskundigen gaan behoren die deze prachtige machine zouden onderhouden en bedienen. Dit soort economen leek meer op ingenieurs of dokters dan op bankdirecteuren of zakenlieden: zij droegen nog net geen witte jas, maar ze hadden wel altijd een rekenliniaal op zak om ter plaatse allerlei effecten uit te rekenen en aldus feilloos de juiste weg te wijzen.

Zo zouden wij het hele economische proces kalmpjes en weloverwogen in goede banen leiden, en er zou nooit meer een economische crisis zoals in de jaren dertig zijn, nooit meer werkloosheid, nooit meer armoede en nooit meer al te grote ongelijkheid. Ik kon dit heel mooi uitleggen aan mensen van oudere generaties, die nog altijd bang waren voor een nieuwe crisis, zoals mijn tandarts die gehoopt had van mij te horen hoe hij zijn geld het best kon beleggen.

Nu hoefde ik alleen nog af te studeren. Na zeven jaar studie was ik evenwel nog niet veel beter thuis in de universitaire gewoonten dan aan het begin. Ik was nu in staat de hoogleraren uit elkaar te houden, maar ik begreep het tentamensysteem niet. De tentamens werden in die tijd alle mondeling afgenomen, meestal bij de hoogleraar thuis, en aan het eind van zo'n gesprek zei hij dan ‘Nou meneer, dat is wel goed’ of ‘Zo lijkt het mij voldoende’. Ik dacht dan: het tentamen is afgelopen, ik ben geslaagd, ik mag weg, en ik begreep niet dat in deze formules het tentamencijfer was verborgen: zei de docent dat het ‘goed’ was, dan had je een acht, met ‘voldoende’ een zes, enzovoorts.

Zo kwam het, dat ik mijn tentamencijfers niet kende toen ik dan eindelijk aantrad voor het laatste tentamen, dat tegelijkertijd het doctoraalexamen was. Het kwam als een echte verrassing dat ik een mooi judicium kreeg. Op de gang wachtten mijn vrienden mij op. Zij zongen het dispuutlied, dat hoofdzakelijk uit ruw geschreeuw bestond. Mijn vriendin had bloemen meegebracht. Die avond was er een feest. Het leven als volwassene kon beginnen.