Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 22]

Wrakhout der geschiedenis
Nooteboom & Benjamin
door Margriet de Koning Gans

Er zijn romans die men symbolisch zou kunnen noemen, en er zijn romans die bijna door hun knieën zakken door de hoeveelheid symbolen, verwijzingen, toespelingen en betekenisvolle referenties die ze meetorsen. Allerzielen (1998) van Cees Nooteboom is zo'n roman.

Hoofdpersoon is een Nederlandse filmer die na de val van de Muur tijdelijk in Berlijn woont. Zijn naam is Arthur Daane en zijn voornaamste bezigheid is om door de stad te flaneren. In opwindingsloze afwachting van wat hij tegenkomt, slaat hij nu eens een straat in om naar een kunstwerk te gaan kijken en zoekt hij dan weer plaats van historisch belang op. Soms neemt hij daarbij zijn camera mee om beelden van beweging op te nemen. Sinds zijn vrouw en zoontje bij een vliegtuigongeluk in Spanje om het leven kwamen, is hij ‘reiziger zonder bagage’ en filmt ‘alles wat er is en waar nooit iemand op let’. Zoals de kastanjeboom voor zijn raam, de stromen voeten op de trappen van de metro die zich ergens heen haasten, autobanden in de sneeuw, wieldoppen die een glimp zonlicht opvangen.

Daane legt aldus het leven vast dat komt en gaat en geen sporen achterlaat, zonder er zelf deel van uit te maken. Hij filmt incidenten zonder samenhang. Zijn verblijf in Berlijn is anoniem, hij is er thuis maar toch een buitenstaander. Hij zegt: ‘Ich bin überall ein bisschen ungern.’

Niemand kent hem, behalve wat vrienden die hij in hun stamcafé treft: de Nederlandse beeldhouwer Victor Leven (in wie men Armando herkent), de Berlijnse filosoof Arno Tieck, diens stille Russische vrouw Sophia en haar uitbundige zuster de fysica Zenobia Stejn, die een fotogalerie beheert. Hun gesprekken draaien veelal om de Tweede Wereldoorlog, waar ze ieder op hun eigen manier onder hebben geleden, en die voor Daane een obsessie is.

Af en toe maakt Daane documentaires in opdracht van de Nederlandse televisie, maar voor de documentaire over Walter Benjamin die hij graag zou maken, krijgt hij geen geld. Wel krijgt hij een relatie met de geschiedenisstudente Elik Oranje. Zij doet in Berlijn onderzoek naar een Spaanse koningin uit de middeleeuwen die een heldhaftig maar tragisch leven leidde. Even tragisch is dat zij door haar Marokkaanse vader, die zijn niet kent, is mishandeld en daarvan de littekens nog draagt, net zoals de stad waar zij verstrikt raakt in een liefde die gedoemd is te mislukken.

Om beurten verdwijnen Arthur en Elik van het toneel - hij naar Japan, zij naar Spanje - en vinden elkaar dan weer. Uiteindelijk zet zij in Madrid na een abortus van zijn kind een punt achter de relatie, omdat ze zijn vrouw en zoon niet kan en wil vervangen. Dan wordt Daane bij klaarlichte dag overvallen en beroofd. Na enige tijd in coma gelegen te hebben en hersteld te zijn bij zijn Spaanse vriend Daniel García, reist hij terug naar het noorden. Het lijkt erop dat hij gelouterd is, maar of hij teruggaat naar Berlijn dan wel naar Nederland, blijft in het midden.

Dit summiere verhaal wordt in de 399 pagina's van de roman overwoekerd door de fragmentarische en steeds rondmalende gedachten van de hoofdfiguur. Daane springt in zijn overpeinzingen van de hak op de tak en biedt Nooteboom aldus de gelegenheid zijn eruditie breeduit te etaleren. Nietzsche, Hegel, Heidegger, Odysseus, Orpheus, Caspar David Friedrich, Rainer Maria Rilke, Walter Benjamin en Theodor Adorno, Charles Baudelaire, een 11de-eeuwse Spaanse koningin, de oorlog in Angola, alles heeft hier met alles te maken. ‘Er is eigenlijk geen hooggestemd onderwerp of Arthur Daane mijmert er wel over,’ sneerde Max Pam in HP/De Tijd niet helemaal onterecht. Behoefte om van dit boek een min of meer gesloten compositie te maken, lijkt in elk geval niet Nootebooms eerste zorg te zijn geweest.

[p. 23]

Lijkt. Want bij nader toezien blijkt in Daane's gedroomde maar nimmer gemaakte documentaire over Walter Benjamin een wonderlijke ruggengraat in dit boek te zitten die bij mijn weten nog door weinigen is opgemerkt. Daane ziet dit project scherp voor zich: Victor Leven kent het oorlogsverleden van Berlijn als geen ander, en daarom zou die de rol van de Berlijnse flaneur op zich moeten nemen, omdat hij net als als Daane's held loopt ‘op de zolen der herinnering’.

Benjamin leefde in Berlijn als zelfstandig schrijver, literatuurcriticus en vertaler, alsmede onderzoeker op het gebied van psychofarmaca. Zijn leven was een zonderlinge cocktail van intellectualiteit en tragiek. In 1933 week hij uit naar Parijs, waar hij zich aansloot bij het reeds aldaar in exil verkerende Instituut voor Sociaal Onderzoek van Max Horkheimer en Theodor Adorno. Hoewel hij als jood en marxist dikwijls gerekend wordt tot de Franfurter Schule was hij in diverse opzichten ook daar een buitenbeentje. Dat gold eveneens voor zijn houding tegenover de oprukkende nazi-horden. Terwijl veel van de hem omringende geestverwanten naar Amerika vluchtten, bleef Benjamin tot op het laatst in Europa. Pas in 1940 poogde hij via Spanje naar de Nieuwe Wereld te komen. Tevergeefs. Op de vlucht voor de Gestapo pleegde hij in de Spaanse grensplaats Port Bou zelfmoord met een overdosis morfine.

In zijn filosofisch werk verzette Benjamin zich tegen de geschiedschrijving die louter handelt over grote mannen en tijdperken, waarbij de ene periode steeds de vorige overwint en uitwist. Hij zag niets in een dergelijk ‘historicisme’, waarbij afgebakende tijdperken elkaar voortdurend naadloos opvolgen in een proces dat men vooruitgang noemt. Zijn bezwaar tegen dit perspectief op het verleden was dat elke overwinnaar heeft ingegrepen in de levens van miljoenen individuen wier namen nooit genoemd worden, dat hij culturen en samenlevingen heeft vernietigd en een onoverzienbare ravage heeft aangericht.

En hoewel deze ravage onbeschreven blijft in het werk van de historici, is ze toch niet verdwenen, want ze blijft zichtbaar op straathoeken, in gedenktekens en kunstwerken. Benjamin noemt dit de ‘wrakstukken van de geschiedenis’, die aan onze voeten liggen opgestapeld. Daarom loopt hij door de stad letterlijk ‘op de zolen der herinnering’. De geschiedenis is overal, ze is nog lang niet verteld en er komt elke dag nieuwe geschiedenis bij, dus zal de geschiedschrijving nooit afgesloten periodes kennen.

Volgens Benjamin zijn kunstwerken bij uitstek dragers van de geschiedenis. Hij beschouwde ze niet als op zichzelf staande, autonome entiteiten met een eigen, afgebakende symboliek, maar als fragmenten die uit het verleden tot ons komen. Zij bieden een blik op het lijden van andere mensen in andere tijden. Wanneer wij daar ons eigen lijden in herkennen, ook al is dat een ander lijden dan er is uitgedrukt, ontstaat er een verbinding tussen onszelf en het kunstwerk, tussen ons lijden en vroeger lijden, tussen onze tijd en vroeger tijden.

Benjamin omschrijft de kracht van kunstwerken die op ons overkomt, als hun ‘aura’. Deze aura komt voort uit het feit dat kunstwerken oorspronkelijk dikwijls onderdeel waren van een religieuze cultus, een ritueel. Door die rituelen konden mensen een bezwerende betekenis aan de voorwerpen geven. Maar ook nu die rituele betekenis van de voorwerpen is vervangen door een esthetische betekenis, worden ze pas echt ‘kunst’ als wij de ‘aura’ erin herkennen.

Van al Benjamins literaire kritieken is die over Charles Baudelaire het hoofdwerk. In Baudelaire herkende Benjamin de trekken van de moderne samenleving zoals die na de standenmaatschappij van het Second Empire in de 19de eeuw ontstaan was. Voortaan zou de toon worden aangegeven door de burgerij die was samengeklonterd in de anonimiteit van Parijs. Ook kunstenaars hadden een nieuwe rol gekregen; zij ambieerden niet langer een rol in ambtenarij of politiek, maar vormden een ‘vrij zwevende’ bohème. Als halve buitenstaanders leefden ze bij elkaar in bepaalde wijken en ontmoetten elkaar in de cafés en koffiehuizen.

Baudelaire was een van de eerste kunstenaars die deze manier van leven in zijn gedichten gestalte gaf. Hij noemde zichzelf een ‘flaneur’ en dit was, net als ‘bohème’, een nieuw begrip. Wanneer hij in de anonieme menigte op straat flaneerde, hoopte Baudelaire op een schokervaring, een incident of een ontmoeting die hem een plotseling inzicht in het wezen van het bestaan zou geven.

Een dergelijke ervaring is verwoord in zijn gedicht ‘A une passante’. Hierin beschrijft Baude-

[p. 24]

laire de schok der herkenning van een onbekende vrouw wier aanblik hem treft als een bliksemflits. Ook zij kijkt hem aan en dan zijn ze elkaar alweer voorbij. Hij weet dat hij haar had kunnen liefhebben, en ook dat zij dit weet. Maar de eerste, vluchtige ontmoeting is meteen ook de laatste geweest. Een vrouw uit de burgerij is voor hem onbereikbaar.

Het zijn momenten die de kunstenaar verbinden met de wereld om hem heen (Baudelaire noemde dit ‘correspondances’), maar hem er ook weer van afscheuren en hem confronteren met zijn existentiële eenzaamheid. Uit deze smartelijke ervaringen blijft een gevoel van vergeefsheid hangen, de spleen die bestreden wordt met opium, de vrucht van papavers, Les Fleurs du Mal.

Met de introductie van Baudelaire door de ogen van Benjamin valt plots veel op zijn plaats in Allerzielen. Arthur Daane blijkt ook een ‘flaneur’ die door de wrakstukken van de geschiedenis waadt. Die wrakstukken hebben voor Daane een ‘aura’ en ‘correspondances’. Zo herkent hij de verdwijning van zijn vrouw uit zijn leven in de schilderijen van Kaspar David Friedrich en in de mythe van Orpheus en Eurydice. Het leven zonder familie voert als vanzelf naar het verhaal van Odysseus. Zelfs de oude vriendin Erna in Nederland die zich zorgen maakt en zijn overhemden strijkt, komt uit de Odyssee: zij is Eurykleia, de oude minnares van Odysseus' vader Laertes.

Daane zal zijn Penelope en Telemachos evenwel bij de doden moeten zoeken, en zo is hij dan ook Orpheus, die Eurydice uit de onderwereld terug wil halen. Het is Elik Oranje die Daane/Odysseus/Orpheus naar het rijk der doden lokt. Nooteboom schrijft: ‘Op het ogenblik dat Arthur Daane de trappen naar de onderwereld afdaalde, hoorde hij buiten de sirene van een ziekenwagen, het leek wel een fanfare.’

Deze onderwereld is vrij onschuldig de U-Bahn in Berlijn, maar vormt wel een onverbloemde correspondance met die uit de Griekse mythologie. De sirene klinkt als een fanfare, maar is natuurlijk slecht nieuws. Ook in de ogen van zijn Berlijnse vriendin Sophia (letterlijk ‘de wijze’), en zijn Nederlandse vriendin Erna, de zorgzame. Zij waarschuwen hem voor wat zij expressis verbis ‘de schikgodin’ noemen. Het is duidelijk: verpakt in een kluwen van klassieke en wijsgerige verwijzingen, met als tussenlaag de correspondance met Baudelaires ‘passante’ gaat zich hier een tragedie voltrekken.

Elik is Daan's ‘passante’ die hij had kunnen beminnen maar waarmee liefde onmogelijk is. Zij is niet zomaar een Nederlandse studente met een Marokkaanse vader die in het grijze Spaanse verleden naar haar eigen correspondance zoekt. Zij is tevens de verlokking naar de onderwereld. Haar drijfveren schrijft Nooteboom onverbloemd op in korte hoofdstukken waarin een koor het woord voert in de wij-vorm. Deze stemmen verwijzen expliciet naar de klassieke tragedies, doordat ze zelf ronduit hun rol vergelijken met die van het koor bij Sophocles en Shakespeare.

Ook de vriendenkring blijkt in dit perspectief nieuwe wijn in oude zakken. Als de Berlijnse bohème uit de jaren '90 verwijzen ze zonder omhaal naar de Parijse bohème van honderd jaar eerder, de bohème van Baudelaire. Zenobia, de overdonderende Russin, toont in haar galerie foto's uit de jaren '20 (de hoogtijdagen van Benjamin), die zoiets als ‘de adem van de wereld’ laten zien. Een directer verwijzing naar Zeno, de oprichter van de Griekse Stoa, en naar diens idee van de ‘pneuma’ ofwel wereldadem die in alle organismen aanwezig is, kan Nooteboom nauwelijks geven.

Arno Tieck, de Berlijnse filosoof, heeft dezelfde initialen als Theodor Adorno en verwijst daarmee - net als de gefnuikte documentaire over Benjam - naar de Frankfurter Schule. Tieck vervult voor Daane dezelfde rol als Adorno voor Benjamin: hij is degene die hem eerder begrijpt dan hijzelf.

Deze correspondances verklaren ook waarom de Berlijnse vrienden aan het eind van het boek naar Madrid reizen om de gewonde Daane te bezoeken en hem de weg terug naar het leven te wijzen. De geschiedenis is immers nooit voorbij.

Nooteboom laat dit niet in twijfel. Baudelaire komt expliciet aan de orde wanneer Daane in Madrid bij zijn vriend Daniel García logeert (moeten wij dit begrijpen als ‘Lorca in de leeuwenkuil’?). Deze oorlogscorrespondent ‘heeft een deel van zichzelf in Angola achtergelaten’ door op een landmijn te stappen. ‘Dat is het eigenaardigste,’ zegt García dan, ‘als het onheil uit de grond komt. Zelfs al weet je dat het kan gebeuren, je verwacht het toch niet. Landmijnen, dat zijn pas echt de bloemen van het kwaad...’

García heeft foto's hangen die hij na zijn ongeluk met de landmijn maakt: van vrouwen die op Allerzielen bloemen op de benevelde graven van de gestorvenen leggen. Dat mag eenmaal per

[p. 25]

jaar, legt hij uit. Verder moet je de doden met rust laten. Hier hebben we dan Benjamins kunstwerken als onderdeel van de cultus, het ritueel, kunstwerken waarvan je de aura ziet en die je helpen je verdriet een plaats in je leven te geven.

Wanneer Arthur Daane in het ziekenhuis in Madrid geleidelijk ontwaakt uit zijn coma is dat zijn terugkeer uit de onderwereld, waarin hij was afgedaald om zijn Eurydike te zoeken. Vergeefs, naar wij weten, want Rilke had al gedicht dat zij hem na al die jaren niet herkent. Als Daan zijn ogen openslaat staan zijn drie Berlijnse vrienden voor zijn neus - en met hen zou men kunnen zeggen ook de geest van Walter Benjamin. Die haalde in 1940 bovenwereld niet. Net op de dag dat hij bij Spaanse grens aankwam, was er een visumplicht ingesteld. Hij raakte zo klem tussen het Duitse nazisme en het Spaanse fascisme verkoos de dood. Daane daarentegen kiest voor de bovenwereld, nadat de foto's van het ritueel van Allerzielen hem duidelijk hebben gemaakt dat hij het verleden moet ritualiseren om het te kunnen laten rusten.

En ten slotte dit. Terecht hebben vele recensenten erop gewezen dat de roman op het eerste gezicht lijkt opgebouwd uit talloze onsamenhangende fragmenten. Maar deze splinters blijken niet willekeurig rond te slingeren; ze symboliseren Benjamins wrakstukken van de geschiedenis, die voor onze voeten opgestapeld liggen. Omwikkeld in een weefsel van klassieke en filosofische verwijzingen blijken ze een sterk geraamte te hebben in het spel met correspondances en aura's. En daarom hebben we de overduidelijke vingerwijzing van de verplaatsingen van Berlijn naar Spanje helemaal niet nodig om te kunnen concluderen dat Walter Benjamin de postume co-auteur is van deze roman.

Misschien had hij nog even genoemd mogen worden toen Cees Nooteboom op 21 mei 2004 de P.C. Hooftprijs ontving.