Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 14]

Een thuiskomst in de fantoomstad
door Pieter Waterdrinker

Een dag of tien na mijn geboorte, ergens in de laatste week van oktober 1961, hield Godfried Bomans een lezing in ons hotel in Zandvoort. Het was druk. Mijn moeder, net teruggekeerd uit de witte villa aan de rand van de Haarlemmerhout waar ze mij ter wereld had gebracht, moest meteen weer de handen uit de mouwen steken.

In de Grote Zaal was een bruiloft aan de gang; in het café hield de biljartvereniging zijn jaarlijkse toernooi voor de herfstbokaal en in het zaaltje daarnaast, dat mijn grootvader in de loop der jaren met Heidelbergs antiek had gedecoreerd, sprak Bomans het gezelschap belangstellenden toe. Ik denk dat grijze pakken en bloemetjesjurken de boventoon voerden - of is dat een vooroordeel van onze tijd? - maar in elk geval veroorzaakten de spitsvondigheden en geestige opmerkingen die de spreker debiteerde volgens de overlevering zulke lachsalvo's dat op een gegeven moment de helft van de bruiloftsgasten en biljarters zich bij de schuifdeuren stond te verdringen. Er zal een blauwe walm boven het gelach hebben gehangen, want iedereen rookte toen nog - Lexington, Caballero - en er ging die avond blijkbaar heel wat jenever, bier, en porties oude kaas doorheen.

Ik heb hier een oud kasboek van mijn vader liggen. ‘Omzet bar bij lezing Bomans 480 gulden. Niet beroerd. Morgen de Heineken bellen.’

Met mijn zeven pond (misschien dat het inmiddels een half pondje meer is geweest) was ik in een reiswieg te slapen gelegd in een opkamertje achter het podium waarop de meester zijn voordracht hield. Op die manier kon mijn moeder mij tussen het bedienen, glazen spoelen en opdrachten geven aan de keuken door, in de gaten houden. ‘Maar je was zo lief,’ vertelde ze later, ‘je gaf de hele avond geen kik. Toen ik na afloop met jou in mijn armen in de gang stond, heeft Bomans je nog even geknuffeld.’

Ik hoorde van dit voorval pas vorig jaar, toen mijn moeder me het plaatselijke sufferdje van die dag toonde. Daar stond mijn geboorteadvertentie, met pal ernaast in vet gedrukte letters: ‘Bomans spreekt vandaag in hotel Zomerlust te Zandvoort. Komt allen!’

Die avond had ik - om het dramatisch te zeggen - mijn eerste, bijna fysieke kennismaking met de literatuur; het zou zeker nog vijftien jaar duren eer ik de draad weer zou oppakken.

Niet zo lang geleden, om precies te zijn op woensdagmiddag 19 november 2003, wandelde ik door de kuithoge sneeuw van de Siberische stad Krasnojarsk, ruim vierenhalf uur vliegen van mijn woonplaats Moskou. Ik was er om ‘de politieke barometer’ op te nemen in dit grondstoffenrijke deel van Rusland, dat ooit werd bestierd door de legendarische generaal Alexander Lebed, die hier dikwijls werd bezocht door zijn vriend en bewonderaar Alain Delon.

Inmiddels stond de gewone thermometer op 21 graden onder nul, en het was pas drie uur 's middags, het zwoelste uur van de dag. Ik vond uiteindelijk wat warmte en huiselijkheid in een internetcafé met een ronkende oliekachel. De zaak werd uitgebaat door ondernemende studenten mijnbouwkunde en had zijn onderkomen in

[p. 15]

een pand waarin ooit de schoenenzaak ‘Lenin’ gevestigd moet zijn geweest. Door de witte vorstuitslag op de voorgevel schemerden nog de zwarte verfletters van een andere tijd: ‘Oboev imeni Lenina’. Ik weet niet of het kwam door de kou, door de wodka van de avond ervoor of door de eenzaamheid, maar op de rochelende pc opende ik de webpagina van de firma Google en tikte als zoekterm het woord ‘Haarlem’. De stad van mijn schooljaren, de stad van mijn eerste liefde, de stad van Bomans. Daar verscheen, te Krasnojarsk in Siberië, de website van de gemeente Haarlem met de even intrigerende als wezenloze mededeling ‘Je fiets of niets!’.

Terwijl rondom mij een door wolven en beren bevolkte wildernis, die zich duizenden kilometers uitstrekte, met een verse laag sneeuw werd bedekt, en intussen twee beeldschone Siberische meisjes een paar tafeltjes verderop, giechelend gedoken over een beeldscherm, zaten te chatten over god weet welke onderwerpen, vernam ik dat er in het jaar 2001 in Haarlem maar liefst 1860 aangiftes van fietsendiefstal waren gedaan.

‘Bozje moj!’ liet ik mij ontvallen, wat ‘Mijn God!’ betekent, waarop de twee meisjes even met grote ogen naar me opkeken.

Maar ik had maar weinig aandacht voor hen, want - zo las ik verder - inmiddels was er op last van het gemeentebestuur een ‘projectgroep fietsendiefstal’ geïnstalleerd die onlangs in een lijvig rapport met de voorlopige conclusie was gekomen dat rijwielen veel vaker werden gestolen als ze niet goed waren vastgemaakt. ‘Zet je fiets daarom altijd op slot,’ luidde een tip op de gemeentelijke website. En ook: ‘Raak je sleuteltje niet kwijt!’

Enfin, u begrijpt het - en ik begreep het ook, ondanks de kou, en mijn lichte ontheemdheid: als de aanbevelingen om de fietsten beter aan te snoeren door de Haarlemmers eenmaal zouden zijn overgenomen, zou het aantal gestolen rijwielen in de stad van de alchemistische mensenvriend Van der Pigge, van Frans Hals, van de heerlijkste Vietnamese loempia's ter wereld en van Godfried Bomans, volgens de prognoses wonderbaarlijk dalen.

Rusland heeft in de loop der tijden een reeks geniale satirici voortgebracht. Ik noem alleen Nikolaj Gogol, Michail Afanasjevitsj Boelgakov en het duo Ilja Ilf en Jevgeny Petrov. Maar ik verzeker u dat ik me op die sneeuwrijke woensdagmiddag in Siberië met de bewuste Haarlemse website een tijdlang niet minder heb vermaakt dan met hun meesterwerken. Behalve ronduit vervreemdend voor iemand die al acht jaar in een land woont waar cynisme en bruut kapitalisme hand in hand gaan (en een fietser net zo zeldzaam is als een vallende ster) waren veel wederwaardigheden waarop ik via het wonder van het internet vanuit het vaderland werd getrakteerd bovenal zo goedhartig, om niet te zeggen lief. Dat wijst, overigens, op een hoge vorm van beschaving - of ten minste op een vorm van beschaving.

Haarlem en de fiets; voor mij zijn ze onlosmakelijk met elkaar verbonden. Tussen de jaren 1974 en 1980 moet ik de afstand van Zandvoort naar het Eerste Christelijke Lyceum aan de Leidsevaart (en vice versa) toch zeker tweeënhalfduizend keer hebben afgelegd, bij elkaar zo'n kleine 36.000 kilometer. Met een beetje ruimhartig meten is dat bijna één keertje de aardbol rond. Een tour du monde in ons eigen Kennemerland, een streek die met zijn knoestige bomen, duinen, stranden, landgoederen en propere arbeidershuizen ongetwijfeld tot het meest gezegende deel van Nederland behoort en in niets lijkt op Krasnojarsk in Siberië.

Kennemerland had zich, wat mij betreft, in de glorietijd van Bomans - toen schrijvers nog maatschappelijke invloed hadden - uit ons koninkrijk mogen losmaken. Dan hadden we nu een literair prinsdom gehad, een soeverein ministaatje, zich uitstrekkend van Spaarndam tot de met kunstpalmen getooide kust van Bloemendaal. Of beter: een kanaat waarin Harry Mulisch, in een goudbestikt gewaad zete-

[p. 16]

lend op een poef zo groot als de bil van een olifant, zijn paladijnen Ferron, Wiener, Meijsing, De Winter en Van Beijnum, alsmede de slavinnen Dorrestein en Durlacher in de gaten had kunnen houden. Een byzantijnse hofhouding van proza en poëzie, onder het toeziend oog van de met parels afgezette portretten van Beets en Van Deijssel, want in de literatuur is alles mogelijk.

En dan had ik de twee chattende meisjes, daar in dat Siberische internetcafé, trots kunnen zeggen: ‘Ik kom uit Haarlem!’

‘Uit Haarlem?’

‘Da, iz Charlema.’ [Ja, uit Haarlem.]

‘Dat mysterieuze literaire kanaat aan de Noordzee?’

‘Het is goed te weten dat deze wetenschap inmiddels ook tot Siberië is doorgedrongen.’

Ik had de jongedames (wier ogen ongetwijfeld iets dromerigs hadden gekregen van wild verlangen) kunnen verhalen over mijn geboorteplaats, om hen ten slotte uit te nodigen voor een expeditie naar die toverstad. We zouden hebben gereisd met rendiersleeën, de twee schonen dik ingepakt in vellen sabelbont, over de besneeuwde Siberische vlaktes, die van de Oeral en Wit-Rusland, via Polen en dwars door het nevelige Duitsland naar de kust van het avondland, teneinde de ontdekking van Haarlem te delen als eeuwige geliefden. Sterker nog: ik had er een romannetje over kunnen schrijven, of op zijn minst een onderhoudend verhaal voor Het Haarlems Dagblad.

Maar helaas; van Godfried Bomans hebben zelfs de leraren Nederlands nauwelijks nog gehoord en intussen is het dagelijkse bestaan in Siberië in bepaalde opzichten net zo zakelijk geworden als dat in Haarlem. Een list om meisjes met de belofte van een avontuurlijke expeditie naar onbekende vertes te lokken maakt daar tegenwoordig weinig kans. Ook vanuit Krasnojarsk sta je na drie muisklikjes op de Grote Markt in Haarlem en kun je via een webcam zien wie er bij Brinkmann in een kop tomatensoep zit te lepelen, of welke heer in een duffelse jas de hoek omschiet in de richting van het Begijnenhof.

Prozaïsch, saai, zakelijk, rauw, en niets verhullend - zo is de wereld. Literatuur, de handel die het toch vooral moet hebben van leugens en visioenen, is in dat opzicht te beschouwen als een poging tot verzet tegen het alledaagse; soms zelfs als een revolutionaire daad. En nu het met dat prinsdom of kanaat nooit wat is geworden, wens ik Haarlem op zijn minst te beschouwen als het Sint-Petersburg van de Lage Landen, vele malen meer dan het profane Amsterdam. Het Spaarne als pendant van de Neva; het beeld van Laurens Janszoon Coster als evenknie van de ‘bronzen ruiter’ Peter de Grote; en het Teylermuseum als het lievelingsbroertje van de Hermitage.

Wie er trouwens aan twijfelt dat de geest van Dostojevksi niet over de Grote Markt en door de steegjes en straten daaromheen kan jagen, moet de vroege verhalen van Harry Mulisch maar eens lezen, of bijvoorbeeld het jongste boek van Louis Ferron. En de misantropie van L.H. Wiener, had die niet ook al een eeuw geleden opgeschreven kunnen zijn in een vochtige huurkazerne in de tsarenstad? O ja, net als Petersburg is het ogenschijnlijk zo bedaarde Haarlem wel degelijk een fantoomstad!

Op mijn dagelijkse fietstochten van Zandvoort naar de Leidsevaart, altijd met tegenwind die - oh symboliek! - slechts ter hoogte van Aerdenhout even ging liggen, dacht ik aanvankelijk aan twee dingen: aan de onvoorstelbare heerlijke benen van Cynthia Swellengrebel en aan de lectuur van het boek dat ik op dat moment las. Toen Cynthia Swellengrebel, die met haar veel te chique ouders resideerde in een herenhuis aan de Kleine Houtweg, op een dag voorgoed naar Italië verdween, bleef er voor mij weinig anders over dan mijn literaire dromen.

[p. 17]

Ik heb de literatuur relatief laat leren kennen, op mijn veertiende of vijftiende, hoewel ik me nu afvraag of dit in de huidige tijd nog wel als ‘laat’ wordt beschouwd. Maar toen ik eenmaal via Toergenjev, Tsjechov, De Maupassant en Elsschot was beland bij Mulisch (een schrijver die op mijn school had gezeten, hoe was het mogelijk!) en Wiener (een schrijver die bij mij praktisch in de straat had gewoond, mirakels!) ging het snel. Ondertussen probeerde ik Zandvoort en Haarlem, waar ik in antiquariaat Hovingh mijn eerste boeken gapte en er af en toe één kocht om mijn geweten te sussen, een plaats te geven in de wereldliteratuur. Ja, ik trachtte mijn nederige woonomgeving te verbinden met de grenzeloze vergezichten van de buitenlandse schrijvers die ik bewonderde.

Vladimir Nabokov bijvoorbeeld, was die ooit in Haarlem geweest? Nee, en in Zandvoort al helemaal niet. Maar op een dag kreeg ik de briefwisseling tussen de Amerikaanse geleerde Edmund Wilson en Nabokov in handen waarin de laatste melding maakte van een ontmoeting die hij in New York had gehad met Klaus Mann. Bingo! Ik wist dat Klaus Mann - net zoals Christopher Isherwood - tijdens het interbellum tamelijk vaak in Zandvoort was geweest. Dat was toen immers nog een lommerrijke badplaats met zelfs een zekere Europese reputatie, in het bezit van een heuse Montagne Russe, diverse badhuizen, een Kurhaus en een variété-theater, eind negentiende eeuw tot tweemaal toe bezocht door de aan neerslachtige stemmingen ten prooi zijnde Keizerin Elisabeth (‘Sissi’) van Oostenrijk. De plaats was een pareltje uit de Belle Époque, dat destijds nog niet door onze Duitse vrienden en een naoorlogs gemeentebestuur met paardenvijgen in hun kop in plaats van hersens, was vernichtet tot de winderige en boomloze betonklomp die het nu is.

Ons gezin was inmiddels verhuisd van de bovenwoning naast ons hotel naar de Louis Davidsstraat, de vroegere Tramstraat, de halteplaats van de legendarische blauwe tram, de zogeheten ‘Boedapester’ die in talloze Nederlandse romans voorkomt,

[p. 18]

onder andere in een paar zwart-wit getoonzette meesterwerken van W.F. Hermans en Gerard Reve. De kluwen van onzichtbare zenuwbanen die mijn pukkelige puberpersoontje met de literatuur verbond werd steeds imposanter. Als ik - het ‘mon, ma, mes, ton, ta tes’ van mijn Franse les opdreunend - richting Haarlem fietste, dacht ik bijvoorbeeld: Waar zouden die Spaanse ruiters hebben gestaan? Hier aan de Zandvoortselaan? Of was het op de Zeeweg? Het ging dan natuurlijk om de wegversperringen die Mulisch had aangetroffen toen hij als jongen in mei 1940 op de fiets naar Zandvoort ging om er naar de oorlog te kijken.

Dat ik ooit zelf schrijver zou worden, durfde ik niet eens te denken. Een zoon van een voormalige scheepskok? Hoe werd je eigenlijk schrijver? Je moest natuurlijk beginnen met publiceren in de schoolkrant, maar dat was uitgesloten. De fysiek en mentaal superieure Erik van Muiswinkel voerde op de redactie van de Janus een waar schrikbewind. En hoeveel schrijvers had het Eerste Christelijke Lyceum nou voortgebracht? Eigenlijk maar één: Harry Mulisch. Een kans, welbeschouwd, van één op enkele tienduizenden.

De tijd tikte door - nog niet zo hard als nu, maar hij tikte door - en op een dag in de herfst van het jaar 1998 trof ik mezelf in de lobbybar van Hotel Astoria, plaats: Sint-Peterburg, Rusland. Ik zat tegenover Harry Mulisch, met een pijp in zijn mond waaruit wat as was gevallen op de fragiele schouders van zijn tweedjasje. Hier, op nauwelijks tweehonderd meter afstand van het geboortehuis van Nabokov, kwamen dan eindelijk een aantal losse eindjes van mijn bestaan - dat mij van aspirant-advocaat, animateur op de Canarische Eilanden en bedrogen zakenman in de voormalige Sovjet-Unie tot correspondent van een groot landelijk dagblad in Moskou had gemaakt - tezamen.

Mulisch' boek De Aanslag was destijds zojuist in het Russisch vertaald. Ik sprak de schrijver in dat kader voor een nietserig krantenartikeltje dienaangaande, vertelde hem iets over de stad die ik als mijn tweede geboortestad beschouw, maar was bovenal verrukt hem eindelijk te kunnen vragen waar die Spaanse ruiters in mei 1940 hadden gestaan, op de Zandvoortselaan of aan de Zeeweg?

‘De Zandvoortselaan,’ antwoordde de beroemde auteur zonder met zijn ogen te knipperen, waarna hij vertelde dat hij destijds in Zandvoort een vriendje had wonen, ergens in de buurt van de Rozenobelstraat - verdorie, hoe heette die jongen nou ook alweer?

En toen, om een wending te gebruiken die in de Russisische literatuur steevast de aankondiging van noodlottige, grootse of adembenemende gebeurtenissen betekent, geschiedde er drie weken geleden een klein wonder. Ik wandelde op de laatste dag van mijn verblijf in Krasnojarsk door een sneeuwstorm over de Karl Marx Allee terug naar mijn hotel. Ineens werd mijn blik gevangen door felroze neonverlichting, waarop in knipperende cyrillische letters stond: Boekenmagazijn Nirwana. Ik besloot naar binnen te gaan om alsnog een landkaart van de regio aan te schaffen, een onhebbelijkheid van mij in vreemde streken. De winkel bleek in het bezit van een uitgelezen verzameling kunstboeken.

Even later stond ik te bladeren in een glimmende foliant waarin onder andere de Grote Markt, een kastanjeboom in de Haarlemmerhout, alsmede een zeventiende-eeuws tafereel van een menigte schaatsers op het Spaarne waren afgebeeld. De platen werden begeleid door compacte geschiedkundige commentaren.

Dat Haarlem zoveel schrijvers - verheerlijkers van de fantasie - had voortgebracht, dacht ik ineens, was misschien niet geheel toevallig. Behalve de burgerlijke braafheid, die snakte naar wilde experimenten in de geest, zat de neiging tot fabuleren en mythologiseren misschien ook wel in de genen van de stad. Niet alleen de duizenden boeken die er in de loop der eeuwen in Haarlem waren gebaard, ook de ge-

[p. 19]

boorte van Sint Bavo als schutspatroon van de stad was in eerste instantie het resultaat van een luchtspiegeling. Toen Haarlem in de 13de eeuw door de Kennemers werd belegerd, verscheen er immers plotseling tussen de wolken een beeltenis van Sint Bavo, in krijgstenue en met een zwaard in zijn opgeheven arm, waarmee hij de verfoeilijke belegeraars de stuipen op het lijf joeg, zo las ik in het Russisch. Een verzinsel natuurlijk, een leugen. Maar wel een leugen ter ere waarvan maar liefst twee kerken zijn verrezen, de Sint Bavo op de Grote Markt en de kathedrale basiliek Sint Bavo aan de Leidsevaart. En een leugen die het gehaald had tot Krasnojarsk in Siberië. Wat zegt u: Haarlemmers een nuchter volk?

Verwarmd door patriottische gevoelens wandelde ik met een opgerolde landkaart van midden-Siberië in de richting van de kassa waar een Russin, met een bontmuts op haar varkenshoofd, achter een telraam zat. Onderweg schampte ik met mijn bovenbenen een tafeltje met boeken, zag een baniertje waarop Nieuwe aanwinsten te lezen was en stond ineens als aan de grond genageld. Wat was dit? Werd er soms door iemand een geintje met me uitgehaald? Daar lagen, als in een mysterieuze Siberische fata morgana, drie exemplaren van mijn roman Liebmans ring, die afgelopen herfst in het Russisch is verschenen, geflankeerd door de Russische vertalingen van Mulisch' Siegfried en De hemel van Hollywood van Léon de Winter.

Begrijpt u me goed, ik verbeeld me helemaal niks. Ik ken de nietigheid van mijn bestaan. U hoeft mij weinig te vertellen over het efemere karakter van mijn literaire gepruts. Maar toen ik daar in Krasnojarsk de gedachte eenmaal had verworpen dat ik met een zinsbegoocheling te maken had, kreeg ik voor het eerst in mijn leven het gevoel ergens bij te horen, deel uit te maken van een zekere traditie, hoewel ik al vijftien jaar lang als een opgejaagde eenling over de aardbol was getrokken. Ik werd daar in Boekenmagazijn Nirwana zelfs even overweldigd door de heerlijke sensatie van thuiskomen. Voor een schrijver is dat, geloof ik, niet slecht.