Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 2]

HOLLANDS WEEKBLAD

tijdschrift voor litteratuur en politiek

prospectus voorjaar 1959

MOTIEVEN

VOOR DE OPRICHTING

Dit blad zal vaker verwijzen naar een goed humeur dan naar een slecht. De schrijvers zullen gemeen hebben, dat zij zich als twijfelaars beschouwen tegenover de zelfverzekerde praters over ‘Westerse waarden’, als conservatief tegenover de kwekers van een vijf minuten voor twaalf stemming, als conformist tegenover de schelders zonder goede manieren, als negatief tegenover de zoekers naar een positief geluid, als individualist tegenover ieder groepsbelang. Zij houden niet van het mengsel van zelfbeschuldiging, goed vertrouwen en kwade trouw, dat men aantreft bij de voorstanders van een derde weg. Zij zullen zich zo goed mogelijk verweren tegen de verschillende vormen van nationalisme: de verslaving aan het eigen land, aan de eigen tijd en aan de eigen overtuigingen. Ook het op zijn kop gezette nationalisme, de gestolde bewondering voor andermans land, andermans tijd en andermans overtuigingen, taxeren zij als gevaar.

Een vraag die in dit tijdschrift aan de orde zal komen is: hoe mengen zich belangen, moraal en ideeën. Wij geloven, dat de amateur eerder enige verheldering in deze driehoeksverhouding kan brengen dan de van eigen ondervinding losgeweekte specialist. Dat betekent niet, dat wij tabellen, systemen en beroepsjargon zullen negeren, maar wel dat wij deze hulpmiddelen met wantrouwen willen hanteren en beoordelen, in de overtuiging dat zij in de praktijk vaak dienst doen als rookgordijn, als frazen die de verschijnselen aan het oog onttrekken.

Na dit manifest is de weg vrij voor kalmer taal. Het tijdschrift is bedoeld als een litterair-politiek weekblad, maar dan beide woorden gebruikt in de zin waarin ook Ter Braak en Du Perron litteraire en politieke figuren waren. Wij willen deze twee namen graag met wat nadruk als voorbeeld vermelden, niet alleen omdat hun werk het karakter van dit weekblad zal beïnvloeden, maar ook omdat angst voor epigonisme een schichtigheid tegenover hen heeft veroorzaakt, die als rem fungeerde bij de doorwerking van hun denkbeelden en gezindheid na de oorlog.

De vorm van een weekblad is om verschillende redenen naar ons oordeel te verkiezen boven die van een maandblad. Een weekblad maakt het mogelijk effectiever aan te sluiten bij de actualiteit. Wij stellen ons voor, dat korte reacties op actuele gebeurtenissen in veel gevallen meer duidelijk kunnen maken over het ‘eigen gezicht’ dan lange beschouwingen. Bovendien is het voor de overzichtelijkheid en voor de continuïteit in de relatie tussen blad en lezer beter, dat men iedere week vrij weinig in de bus vindt dan iedere maand vrij veel. Ook als men de toekomstkansen van een tijdschrift als dit wil beoordelen in termen van behoefte en aanbod, lijken de vooruitzichten voor een weekblad rooskleuriger dan voor een maandblad.

Hoe opgewekt deze inleiding tot dusver ook klinken mag, de moeilijkheid zal steeds blijven: hoe vindt en animeert men de smalle groep mensen, lezers en schrijvers, van wie het bestaan van dit blad zal afhangen. Iedere sociale, politieke of religieuze groep, die het ondogmatisch gestemde individu slecht gezind is - en dat zijn zij allemaal - zal wel voldoende zin voor zelfbehoud hebben om

redacteur • k.l. poll

uitgegeven door l.j.c. boucher, den haag voor de ‘stichting hollands weekblad’ administratie en correspondentie

39 noordeinde • den haag

telefoon 070-117744* •

abonnementsprijs • 25 gulden per jaar per halfjaar f 13,50, per kwartaal f 7,50, losse nummers 60 cent

[p. 3]

Wat wij verloren (en wonnen)
Hollands Maandblad 45 jaar
door Bastiaan Bommeljé

Kornelis Lubbertus Poll was 31 jaar toen op 20 mei 1959 het eerste nummer van het door hem opgerichte Hollands Weekblad verscheen. Enkele maanden eerder had hij na samenspraak met enkele geestverwanten een ‘prospectus’ doen uitgaan naar beoogde medewerkers en geldschieters. De eerste zin van dat pamflet luidde: ‘Dit blad zal vaker verwijzen naar een goed humeur dan naar een slecht.’

Misschien was dat niet verbazingwekkend. Wellicht is elke 31-jarige die een literair-politiek weekblad opricht chronisch goedgehumeurd. Maar wellicht was 1959 ook een jaar waarin de lucht tintelde van optimisme, beloftes en een goed humeur. Dit was immers het jaar waarin te Slochteren de aardgasbel werd ontdekt, waarin de Russische Luna iii voor het eerst foto's van de achterkant van de maan maakte, waarin de Nederlandse Corine Rottschafer Miss World werd en Teddy Scholten het Eurovisie songfestival won, waarin de Dafodil haar debuut maakte op de Nederlandse wegen, waarin de 32-jarige Harry Mulisch Het Stenen Bruidsbed publiceerde als eerste Literaire Reuzenpocket (en waarin Fidel Castro kort voor zijn 33ste verjaardag in Cuba de macht greep), waarin het Nederlands Dans Theater onder leiding van de 27-jarige Hans van Manen werd opgericht, waarin de 15-jarige Pim Maas de titel ‘Nederlandse Elvis Presley’ won in de Amsterdamse bioscoop Royal, waarin het 500.000ste tv-toestel in Nederland werd aangesloten en de eerste uitzending van Sport in beeld te zien was, waarin de Nederlandse kranten bijna 1000 artikelen publiceerden over ‘nozems’, waarin het beginnende tienerbandje The Beatles in de Liverpoolse Casbah-club voor het eerst meer dan één keer achter elkaar mocht optreden, waarin de film Some Like it Hot uitkwam, waarin Eisenhower en Chroetsjov elkaar voor het eerst ontmoetten, waarin Simon Vinkenoog voor het eerst lsd gebruikte, waarin Miles Davis Kind of Blue uitbracht, waarin de Pacifistisch Socialistische Partij voor het eerst meedeed aan de verkiezingen, waarin het radioprogramma ‘Tijd voor Teenagers’ de lucht inging, en waarin ‘het Lieverdje’ op het Spui werd onthuld.

Dit was een goed jaar om een literair-politiek tijdschrift op te richten.

K.L. Poll had evenwel niet alleen oog voor de beloftes die in de lucht hingen, maar ook voor de wortels waarmee hij zijn blad in een traditie wilde planten. In de ‘prospectus’ heet het: ‘Het tijdschrift is bedoeld als een literair-politiek weekblad, maar dan beide woorden gebruikt in de zin waarin ook Ter Braak en Du Perron literaire en politieke figuren waren. Wij willen deze twee namen graag met wat nadruk als voorbeeld vermelden, niet alleen omdat hun werk het karakter van dit weekblad zal beïnvloeden, maar ook omdat angst voor epigonisme een schichtigheid tegenover hen heeft veroorzaakt, die als rem fungeerde voor de doorwerking van hun denkbeelden en gezindheid na de oorlog.’

Het weekblad werd maandblad, in 1963, er kwamen nieuwe redacties na Polls overlijden in 1990, en nu wij na 45 jaar Hollands Maandblad in verwondering omkijken, rijst de vraag of er niet wat valt toe te voegen of af te doen aan de ‘prospectus’. En hoewel ‘prospectussen’ ons thans misschien doen terugdeinzen, moet de conclusie luiden dat deze ‘prospectus’ onverminderd geldig blijft als bron van inspiratie.

Wij leven in een andere tijd, maar dat maakt de door Poll geschetste geesteshouding van de schrijvers in dit blad (‘twijfelaars tegenover zelfverzekerde praters; individualist tegenover elk groepsbelang; niet gesteld op de mantel der liefde die alle verschillen onzichtbaar maakt; wantrouwend tegenover de keurigheid maar ook tegenover slechte manieren’) niet minder relevant. Wij leven in een andere wereld, maar dat maakt de oriëntatie van dit tijdschrift (nieuwsgierigheid naar het antwoord op de vraag ‘hoe mengen zich belangen, moraal en ideeën’) niet minder dringend. Wij leven in een andere samenleving, maar dit maakt de

[p. 4]

lichte zorg die in de ‘prospectus’ klinkt (‘hoe vindt en animeert men de smalle groep mensen, lezers en schrijvers, van wie het bestaan van dit blad zal afhangen’) niet minder permanent.

Toegegeven, 45 jaar is een zonderlinge leeftijd. Officieel is er geen reden tot feest, maar wie wacht tot hij 50 wordt, eindigt onherroepelijk in pompeuze herdenkingen en zelffelicitatie. Als 45-jarige verkeert men in een prettig niemandsland: men is te oud om nog veelbelovend te zijn, maar te jong om al eerbiedwaardig te zijn. Men koestert nog grootse plannen, maar is al wijs geworden door desillusies. Men ambieert nog steeds het allerhoogste, maar begint de eigen feilbaarheid al te aanvaarden. Men heeft zich bevrijd van de overmoed der jeugd maar weigert zich over te geven aan de berusting der ouderdom. De geest is nog plooibaar, maar de huid al gehard. Dit is kortom de ideale leeftijd om de wereld recht in de ogen te kijken sine ira et studio - zonder wrok of vooringenomenheid, zoals Tacitus dat uitdrukte - en zichzelf af te vragen hoe het zit met dat goede humeur.

Nu is geen periode zo moeilijk te begrijpen als de eigen tijd, en er is daarom nauwelijks een excuus te bedenken om een oordeel uit te spreken over de stand der dingen in onze samenleving. Daarvoor dienen de praatprogramma's en de opiniepagina's, die dikwijls zo pijnlijke symptomen van het gebrek aan verbazing waaraan wij tegenwoordig lijden. Toch wil Hollands Maandblad geen gast in het heden zijn, geen buitenstaander in het huidige Nederland met valse herinneringen aan een betere tijd. Anderzijds kunnen we niet ontkennen dat het soms moeilijk is niet met de mond vol tanden te staan in een land waarin geen enkele 31-jarige nog een literair-politiek tijdschrift wil oprichten.

Zeker is dat onze natie niet langer tintelt van optimisme en beloftes van een betere toekomst. Misschien is dat geen wonder in een samenleving waarin één op de acht inwoners ouder is dan vijftig, waarin studenten thans minder tijd besteden aan lezen dan mulo-scholieren in 1959, waarin kunstbeleid alleen nog over subsidies gaat, waarin tekort aan leraren in het voortgezet onderwijs de komende jaren oploopt tot 8000 per jaar zodat binnenkort de helft van het onderwijzend personeel onbevoegd is, waarin circa 50 procent van de ambtenaren aan de universiteiten niet bezig is met onderwijs of onderzoek maar met beheer en management, en waarin NRC Handelsblad - dezelfde krant waar K.L. Poll in 1970 het Cultureel Supplement oprichtte - societyverslaggever en Privé-columnist Albert Verlinde als medewerker heeft aangetrokken.

Thans is Nederland, bedoel ik eigenlijk te zeggen, een samenleving waarin diskjockeys de bestbetaalde overheidsdienaren zijn, waarin ministeries 10 miljoen euro uitgeven aan reclamespotjes om mannen aan te sporen vaker af te wassen, waarin er een slordige 400 literaire prijzen te verdelen zijn, waarin bijna 20 procent van de jongeren in de grote steden de school verlaat zonder diploma, en waarin de volledig gesubsidieerde omroep teleac (waar meer dan 30 procent van het personeel een managementfunctie heeft) subsidie aanvraagt bij de volledig gesubsidieerde Stichting Lezen om een educatief tv-programma voor peuters te maken.

Zo'n samenleving tintelt niet, maar sleept zich voort als een uitgebluste babyboomer die van atv-dag naar atv-dag waggelt op weg naar zijn prepensioen. Men zou dit gehele complex van economische, sociale, culturele en intellectuele stagnatie kunnen benoemen als ‘de Hollandse ziekte’, die het huidige gevoel van onbehagen in de samenleving verklaart, ware het niet dat zo'n etiket de situatie waarschijnlijk meer banaliseert dan verheldert.

En er zijn al zoveel banale termen die de wereld niet verhelderen. Het heet dat wij leven in een tijd van globalisering, van mondialisering, van mediasering, van automatisering, van Amerikanisering, van terrorisering, van fundamentalisering, en soms heet het zelfs dat wij leefden in een tijd van dat alles tegelijk. En dan ga ik maar voorbij dat wij ‘the end of history’ en ‘the clash of civilisations’ al achter de kiezen hadden. Hier klinken uiteindelijk louter grote woorden, en aan grote woorden ontbreekt het in het huidige Nederland helaas slechts zelden. I fear those big words, Stephen said, which make us so unhappy, schreef James Joyce, en hij had gelijk.

Indien Hollands Maandblad iets niet wil, dan is het zwichten voor de totalitaire verleiding der grote woorden, of wegzinken in de kussens van een beschaafde opinie, en daarom rest ons weinig anders dan met goed humeur onze verbazing over het vaderland te koesteren.

[p. 5]

Niemand kan ontkennen dat wij de afgelopen 45 jaar enorm veel hebben gewonnen (wij weten veel meer en weten het veel sneller dan vroeger, wij zijn veel welvarender, individueler en meer geprivilegieerd), maar de twijfel knaagt of we onderweg misschien ook niet iets hebben verloren. Ik bedoel dan het besef dat privileges ook verplichtingen scheppen. Misschien niet meteen de verplichting om een literair-politiek tijdschrift op te richten, maar wel de verplichting tot zelfkritiek, tot bewaren van tradities en zoeken naar het nieuwe, tot het verheffen van argumenten boven ideologie of geloof, ja tot het stellen van de vraag ‘hoe mengen zich belangen, moraal en ideeën’ - en dan vooral die van onszelf en van onze eigen klasse.

Indien men toch iets van het huidige geestelijke klimaat in Nederland zou moeten zeggen, en ik doe dit twijfelend tegenover de kakofonie van alle zelfverzekerde praters die zulks al zo dikwijls doen, dan is dat waarschijnlijk dat ons land enerzijds sociaal-economisch gelijker is geworden sedert 1959 (hetgeen toe te juichen is), maar anderzijds ongelijker vanuit cultureel perspectief (hetgeen te betreuren is). En dit laatste zou wel eens ten grondslag kunnen liggen aan de malaise die we thans meemaken.

Ik doel met die culturele ongelijkheid op de opkomst van wat de Duitse socioloog Helmut Schelsky zo beeldend de Sprachherrschaftsklasse noemde. Dit is een blijvende erfenis van de jaren zestig: de groei van een aanzienlijke seculiere klasse die door middel van opleiding en uitdruk-

[p. 6]

kingsvaardigheid het monopolie verwierf op de productie van moraal, cultuur en politiek. Hans Wansink schreef ooit in de Volkskrant over ‘het bureaucratische universum van schaal 12 en hoger: de beleidsambtenaren, subsidie-uitdelers en managers met hun welzijnshobbyisme, hun grootschaligheidswaan en hun reorganisatieneurose’. Dat is een aardige samenvatting van de Sprachherrschaftsklasse, behalve dat hij academici en journalisten, en vooral de academisch gevormde journalisten vergat in zijn opsomming.

Op zich is dit niet verontrustend, maar wel kenmerkend, want in de ideologie van de Sprachherrschaftsklasse is ‘de ander’ altijd de machthebber, de verantwoordelijke, de boosdoener, de schuldige. En dat terwijl dat juist deze klasse zelf de afgelopen decennia gekenmerkt is door een enorme accumulatie van privileges: op het gebied van inkomen, van vrije tijd, van overdrachtsuitgaven, van culturele subsidies. Het grappige is hierbij dat deze accumulerende privileges vaak de resultante waren van het eigen beleid dat gericht was op de verheffing van ‘de zwakkeren’. Wie zich nu verbaast over de sterk gestegen inkomens bij de semi-overheid en de gesubsidieerde sector, heeft de laatste jaren niet opgelet wie met die ‘zwakkeren’ worden bedoeld. En dat er niet wordt opgelet, is geen wonder, want de journalisten - in Nederland voor 80 procent afkomstig uit hbo- en universitair onderwijs - maken immers deel uit van dezelfde klasse, en hebben derhalve dezelfde soort bovenmodale privileges en hetzelfde wereldbeeld en dezelfde soort geestelijke habitus.

Over die geestelijke habitus zou nog veel te zeggen zijn, zoals over hoe die leidde tot wat Paul Scheffer ‘veertig jaar nonchalance’ jegens de allochtonen noemde, of over wat men met evenveel recht ‘veertig jaar nonchalance’ jegens de universitaire opleidingen kan noemen. Hieraan zijn al vele woorden besteed, maar zelden wordt beklemtoond hoezeer niet alleen ‘de overheid’ of ‘de politiek’ verantwoordelijk waren voor wat er gebeurde, maar de Sprachherrschaftsklasse zelf, want die was tegelijkertijd bedenker, uitvoerder, bestuurder en criticus van de werkelijkheid in Nederland. Hier mengden zich belangen, moraal en ideeën op naadloze wijze.

Als er één blijvende verworvenheid is van de generatie die na 1959 aan de macht kwam, dan is het immers wel de opheffing van de tegenstrijdigheid tussen een maatschappijkritische geesteshouding en een ironiserend-consumptieve levenshouding zonder zelfkritiek. Als de babyboomers aan iets schuldig zijn, dan is het aan opportunisme met een menselijk gezicht.

Er schuilt inmiddels iets tragisch in het feit dat wij de voortgaande ontintellectualisering niet echt meer kunnen camoufleren. En dan bedoel ik niet alleen dat er in Europa geen land is waarin zoveel reparatie- en noodwetgeving nodig blijkt als Nederland, omdat het vermogen tot het schrijven van sluitende wetsteksten is geërodeerd en omdat het parlement de paradoxen van het eigen beleid niet herkent. En ik bedoel zelfs ook niet dat bij de laatste verkiezingen in het lijsttrekkersdebat de journalisten langer aan het woord waren dan de politici (in 1998 spraken Paul Witteman en Ferry Mingelen tijdens het ‘lijsttrekkersdebat’ ruim 13 minuten langer dan de individuele lijsttrekkers).

Neen, ik bedoel een verschijnsel dat al in 1972 werd beschreven door Irvin Kristol in Commentary. ‘Het probleem is,’ betoogde hij, ‘dat onze samenleving steeds meer “intellectuelen” opkweekt en steeds minder gewone mensen. Westerse landen hebben nu een grote groep mensen die zich de houding, gedragingen, symboliek en taalcodes van intellectuelen hebben eigen gemaakt, en die van zichzelf denken dat ze intellectueel zijn, hoewel ze intellectuele vorming volstrekt missen - en vaak zelfs geen enkele intellectuele competentie bezitten.’

Afgezien van de vraag of somberheid hieromtrent gerechtvaardigd is, lijkt de diagnose juist. Ik denk dat dit ook de achtergrond is voor de niet weg te redeneren indruk dat Nederland wel gelukkiger is dan in 1959, maar in vele opzichten ook dommer is. Ik bedoel met ‘dom’ niet dat er geen intelligente academici meer zijn of dat er geen uitstekende journalisten meer zijn - wellicht zijn die er in groter getale dan in 1959 - maar wel dat dat zowel de media als de universiteiten de ‘shit threshold’ stelselmatig hebben verlaagd. Dit heeft geleid tot systemen zonder ondergrens, en derhalve zonder zelfreinigend vermogen. Het probleem hierbij is dat de onderkant zo een enorm zuigende werking uitoefent.

Dit loslaten van een ‘shit threshold’ is de logische consequentie van een verkeerd begrepen waarderelativisme en van een geesteshouding zonder verbazing en zelfkritiek. Het verklaart

[p. 7]

ook waarom de oriëntatie van de media en van de universiteiten, ja van het literaire en culturele complex, thans zo neerwaarts is gericht.

Bij dit alles is één troost. Er is geen andere uitweg uit de impasse dan het accepteren van de eigen beperkingen. Stoere taal en elkaar overtroeven in hardhandige oplossingen leidt slechts verder het moeras van de nietszeggendheid in.

De slotsom is dus half vrolijk. De Nederlandse elite heeft de afgelopen 45 jaar niet erg vruchtbaar gefunctioneerd. De elite heeft zelfs in menig opzicht gefaald. En de elite, dat zijn wij. Aldus is ons lot duidelijk: wij zijn zelf een symptoom van de kwaal die wij pretenderen te genezen, om Karl Krauss te parafraseren.

Er is overigens geen reden tot pessimisme. Wie goed oplet, ziet dat Hollands Maandblad in 2004 net zoals in 1959 probeert vernieuwing te paren aan behoud van traditie. Daarom is het aardig te weten dat alleen al dit jaar vier jonge debutanten in Hollands Maandblad een contract van een uitgever kregen, en dat in dit jubileumnummer een bijdrage valt te lezen van J.J. Peereboom, die ook in het allereerste nummer schreef, net zoals in vele tussenliggende. Vandaar dat dit blad ondanks alles vaker zal blijven verwijzen naar een goed humeur dan naar een slecht.