Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 18]

Waarheid als stijlfiguur
De botsing tussen journalistiek en geschiedschrijving
door Bastiaan Bommeljé

Het op 28 januari jongstleden door Lord Hutton gepubliceerde rapport over de zelfmoord van de Britse wapeninspecteur David Kelly en het vermeende aandikken door de regering Blair van de dreiging door Saddam Hoessein was in elk geval in één opzicht belangwekkend. Ik bedoel dan niet zozeer de conclusies van het rapport, die luidden dat de Britse premier Blair ‘niet oneervol of clandestien’ heeft gehandeld in de affaire rond de dood van Kelly, en dat de bbc ‘openbaar excuus’ zou moeten aanbieden voor de ‘ongefundeerde’ beschuldiging aan het adres van de regering. Neen, het belang van het rapport lag in het gegeven dat hier een journalistieke wereldbeeld frontaal in botsing kwam met een juridisch wereldbeeld. En die botsing was geen prettig gezicht voor de journalistiek.

Wat men ook over de politiek van Blair, over de rol van zijn spindoctors en over de aanpak van Hutton moge denken - en over al die zaken zijn vele kritische noten te kraken - het valt niet te loochenen dat in dit geval één blik door een wetenschappelijk (in dit geval juridisch) vergrootglas een gapend gat aan het licht bracht tussen de claims van onthullingjournalistiek en het wettig en overtuigend bewijs voor die claims. En indien dat gat er al zo open en bloot ligt bij de bbc, met haar doorgaans ongekend strenge redactionele toetsing, zou dat aan het denken kunnen zetten over de onderzoeksjournalistiek in het algemeen. Het is uiteraard onzin te zeggen dat ‘de’ media het ‘slecht’ doen, of ‘de feiten aan hun laars lappen’. Neen, het Hutton-rapport dwingt tot nadenken over de grenzen en mogelijkheden van journalistiek, en over de verschillen tussen journalistieke en wetenschappelijke bewijsvoering.

Duidelijk was in elk geval dat de verrassing - neen, verbijstering - over het harde oordeel van Hutton over de berichtgeving en redactionele controle daarop bij journalisten zelf bijzonder groot was. De reacties varieerden van paniek bij de bbc (waar twee topmannen en journalist Andrew Gilligan ontslag namen) tot defensieve beschuldigingen tegen Hutton in bladen zoals The Guardian, The Independent en The Daily Telegraph waarbij de woorden ‘whitewash’, ‘eenzijdig oordeel’ en zelfs ‘verraad’ vielen.

In Nederland was er opvallend veel belangstelling voor deze kritiek op het rapport, en voor zover ik heb kunnen waarnemen veel minder voor de overwegingen die ten grondslag lagen aan het oordeel van Hutton (die inderdaad een doorgewinterde establishmentjurist is, en in dienst van Britse overheid als rechter in de beruchte Diplock Courts van Noord-Ierland al bijzonder streng optrad). Toch zijn die overwegingen van belang. Mede in het licht van de discussie die in Nederland is ontstaan naar aanleiding van de uitval van Prins Bernhard in zijn open brief in de Volkskrant van 7 februari jl. waarin hij zich keert tegen de beschuldigingen c.q. verdachtmakingen aan zijn adres door journalisten, publicisten en al dan niet professionele historici.

Leerzaam bij deze affaires is niet zozeer de inhoud ervan - bij nadere beschouwing zou men zich zelfs kunnen twijfelen of er uiteindelijk sprake is van veel inhoud - maar wel de wijze waarop ze iets zeggen over de wijze waarop wij via de media ons beeld van de wereld vormen. Bovendien doen de affaires dringende vragen rijzen in hoeverre onze oordeelsvorming (en die van de media) berust op stijlfiguren die opgebouwd worden uit halfliteraire associaties en suggestieve causaliteit, of op een meer saaie en moeilijker weging van feiten en omstandigheden - inclusief weging van het eigen oordeel.

In retrospectief lijkt het Hutton-rapport weinig meer dan een overdreven omvangrijk officieel onderzoek naar de zelfmoord van een ambtenaar, en daarmee misschien wel in de eerste plaats een bewijs van de emotionalisering van politiek en journalistiek. De vraag is gewettigd of hier niet

[p. 19]

een persoonlijk drama nogal pompeus werd ‘verfilmt’ volgens het clichéperspectief van paranoia-jegens-de-overheid, waarbij het draaiboek meer leek op All the President's Men of Orwells 1984 of Three Days of the Condor dan op de werkelijkheid in Groot-Brittannië anno 2004.

Afgezien van de persoonlijke tragedie bleek bij Kelly immers al snel dat er sprake was van zelfmoord. Zelfmoordenaars zijn doorgaans verantwoordelijk voor hun eigen dood, en de heroïsering van Kelly in de media mag niemand doen vergeten dat hij het was die zijn familie heeft achtergelaten. Vanuit dit perspectief zijn zowel de kop ‘Only the good kill themselves’ in The Times, de diagnose ‘Kelly was a casualty of war’ in The Independent, en de slotsom in koeienletters op de voorpagina ‘spun to death’ van The Daily Mirror meer een teken van de journalistieke behoefte aan onschuldige slachtoffers van Big Brother dan van beredeneerde berichtgeving. Deze hang naar gemeenplaatsen heeft uiteindelijk weinig te maken met het politieke debacle van de massavernietigingswapens als reden voor de Irakoorlog, noch met een ontrafeling van de werking van de Britse politiek. Het is geen tegels lichten, maar een knieval voor de antipolitiek: niet de ‘corridors of power’ staan hier centraal, maar een uitgewoonde literaire stijlfiguur.

Het is dan ook bepaald lamentabel dat noch in Engeland noch in Nederland veel kranten hebben beklemtoond dat de bbc en ook Andrew Gilligan zelf al in een vrij vroeg stadium hebben toegegeven dat er onjuistheden waren geslopen in de gekozen bewoordingen van de Today-show van 29 mei 2003 (het ging - let wel - om de uitzending van 6.07 uur 's ochtends). Gilligan zei toen (zonder script): ‘And what we've been told by one of the senior officials in charge of drawing up that dossier was that the government probably knew that that 45-minute figure was wrong, even before it decided to put it in.’ De dienstdoende eindredacteur beklaagde zich onmiddellijk over het ‘losse woordgebruik’ van de journalist, en Gilligan onderstreepte later desgevraagd dat hij op dit punt onzorgvuldig was geweest en dat de woorden ‘the government probably knew’ meer zijn eigen interpretatie dan de uitdrukking van zijn bron waren geweest.

Het probleem ligt echter dieper. De uitglijder van Gilligan was wellicht verwaarloosbaar geweest in minder verhitte tijden, maar ze illustreert anderzijds ook hoezeer journalistiek tegenwoordig (al dan niet onbewust) tamelijk gemakkelijk overgaat tot het werken met suggestie, met indrukken en met meningen, en hoezeer de klemtoon is verschoven van onbetwistbare ‘feiten’ naar de ‘motivatie’ van de hoofdrolspelers. Het is deze verschuiving die de deur openzet naar speculatie in plaats van onderzoek, en naar interpretatie in plaats van ontrafeling.

Het centrale probleem bij zowel Blairs rapportage over de massavernietigingswapens van Saddam als in Nederland Bernhards gedragingen is dat deze speculaties in de media de overhand hebben gekregen, en dat mede daardoor de kwesties geheel en al zijn getrokken in het perspectief van ‘liegt-ie-wel-of-liegt-ie-niet?’ Op dat moment speelt niet langer het moeizaam achterhalen van geschiedkundige feiten maar het opwindende zelf oordelen over andermans persoonlijke betrouwbaarheid. Indien de vraag bij Hutton niet was gegaan over ‘wie heeft er tegen wie gelogen’, maar over de vraag ‘op welke wijze is het Verenigd Koninkrijk in deze oorlog verzeild’, was het rapport interessanter, maar moeilijker en minder mediageniek geweest. Indien in Nederland de discussie niet zou gaan over ‘heeft Bernhard gelogen over zijn illegale kinderen en over zijn brief aan Hitler’ maar over de vraag ‘welke feiten staan in geschiedwetenschappelijk perspectief overtuigend vast, en waar begint de speculatie?’ zou er minder ophef, maar ook minder gespreksstof in praatprogramma's zijn geweest.

Dat steeds meer de motieven en integriteit van mensen en niet hun feitelijke daden onderwerp worden van de journalistiek, tekent hoezeer ons wereldbeeld zich vernauwt tot vragen over karakter, persoonlijkheid en populariteit. De grenzen tussen RTL Boulevard en Den Haag Vandaag zijn daarmee onmiskenbaar aan het vervagen. Toch dient hier aangetekend dat de vraag of Blair dan wel Bernhard ons hebben bedrogen vele malen minder relevant is dan de vraag wat nu de politieke implicaties zijn van een oorlog uit voorzorg, of wat er in staatsrechtelijke zin over de rol van de prins-gemaal valt te vertellen.

In zekere zin hebben de critici van zowel Blair en Bernhard hun onderwerp juist een dienst bewezen door onvoldoende beslagen ten ijs te komen. En het zegt iets over onze eigen onvermogen dat we onwillekeurig vluchten in de dooddoener: waar rook is, moet wel vuur zijn.