Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 34]

Pastilles Chamfort
door J.J. Peereboom

‘Sois mon frère, ou je te tue’ - wie had dat bedacht als satirische slagzin voor de Franse Revolutie? Inderdaad, het was Nicolas-Sébastien Roch de Chamfort, zoals hij zich noemde; dezelfde die zei ‘Je ne veux point me marier, par la crainte d'avoir un fils qui me ressemble’.

Veel lezers hebben wel eens van Chamfort gehoord, zelfs al hebben zij zich weinig beziggehouden met de Franse achttiende eeuw. Sommigen herinneren zich een paar van die stekelige uitspraken van hem. Degenen die ooit iets van zijn werk gelezen hebben zijn gering in aantal.

Het werk ligt niet voor het oprapen in de boekwinkel, ook niet in Frankrijk. De meest recente uitgave is een selectie in het Engels van zijn uitspraken door Douglas Parmée: Reflections on Life, Love and Society by Chamfort (Shott Books). Een beperkt uitzicht op Chamfort werd halverwege de afgelopen eeuw geboden door Cyril Connolly, in een boek dat mensen die de Engelse literatuur bijhielden toen lazen: The Unquiet Grave. Het ging over hemzelf en zijn leesstof en zijn hunkering om het Kanaal weer over te steken naar Frankrijk, waar hij het eind van de oorlog voor moest afwachten. Connolly vond Chamfort een van de vinnigste vrijdenkers van het Franse verleden; hij gaf een reeks voorbeelden van zijn esprit en vertelde over zijn leven en de zelfmoord die het beëindigd heeft.

Iedereen die The Unquiet Grave kent herinnert zich Chamfort, en ik zal niet de enige geweest zijn die zich voornam zijn werk eens op te sporen. Dat gebeurt dan niet meteen. Bij mij duurde het enkele tientallen jaren tot ik de Oeuvres Principales kocht, uitgegeven bij Pauvert in 1961. Daar las ik af en toe in en hield dan een tijd lang op. Te boeiend om weg te leggen bleek het niet te zijn. Er staan honderdvijftig pagina's ‘Maximes et Pensées’ in, dan bijna tweehonderd pagina's ‘Caracterères et Anecdotes’ en ten slotte honderdvijftig met ‘Philosophie en Essais et Poèmes’. Als het een Pléiade-editie was geweest, hadden wij mogen rekenen op een pakket voetnoten om biografie, achtergrond en bijfiguren in het licht te stellen. Die heeft de uitgave van Pauvert niet, en veel van Chamforts invallen en waarnemingen blijven voor de moderne lezer berichten uit een kring van vreemden die ons af en toe even aankijken. De eerste indruk die Connolly van hem gegeven had, werd niet bevestigd. Hij was zelden overrompelend als mensenkenner, vaak voorspelbaar als misantroop.

Daarmee had Chamfort niet afgedaan. Behalve de sterkste van zijn maximes en anekdoten bleef zijn levensloop de gedachten bezighouden. Hij was in 1740 of 1741 geboren als bastaardzoon van een mevrouw van stand in Clermont en een kanunnik van de kathedraal, en meteen ondergebracht bij een kruideniersgezin genaamd Nicolas, waarvan hij de achternaam behield toen hij op zijn tiende jaar met een beurs naar een college in Parijs vertrok. Na tien jaar als briljante leerling daar werd hij aan zichzelf overgelaten, en hij heeft tot zijn dood toe geleefd van kleine baantjes, afgewisseld met perioden waarin het hem beter ging doordat hij iets geschreven had dat de aandacht trok, of in een aanzienlijk huishouden werd opgenomen. Hij nam een andere naam aan die sociaal beter klonk: Chamfort, met Nicolas nu als voornaam.

Vijf jaar lang ging het hem tamelijk goed; zijn talenten werden erkend en hij was een mooie jongen die veel vrouwen voor zich innam. In 1764 eindigde de veelbelovende tijd toen hij een onbekende ziekte opliep die zijn schoonheid vernielde, zijn zenuwgestel aantastte en zijn levenslust ondermijnde. De kuren die hij probeerde hielpen niet. Hij bleef voortaan een buitenstaander, behalve in een periode van 1782/83 met een jonge weduwe, Marthe Buffon, die hem accepteerde zoals hij er uitzag. Zes maanden lang was zijn leven vervuld van liefde met haar in een huis bij Etampes bezuiden Parijs; toen werd zij ziek en stierf na twee maanden.

Na de quatorze juillet van 1789 dacht hij dat de Franse samenleving er op vooruit zou gaan. Hij stond aan de kant van de Revolutie (‘Paix aux chaumières, guerre aux châteaux’ was een formule van hem); na jarenlang een bijrol vervuld te hebben in de schaduw van de aristocratische

[p. 35]

kringen had hij geen goed woord voor hun levensstijl. Hij ging meedoen in de politiek, het meest actief toen Mirabeau nog leefde met wie hij bevriend was (net als met Talleyrand, D'Alembert and Helvétius). In 1792 kreeg hij een baan als directeur bij de Bibliothèque Nationale, een eerbare positie die hem toch niet beschermde toen de Terreur op gang kwam. In september 1793 werd hij opgesloten in de gevangenis van Les Madelonnettes. Twee dagen later werd hij vrijgelaten, op voorspraak van vrienden en omdat de Madelonnettes overvol was. Op 23 november kwamen de sans-culottes opnieuw aan zijn deur. Hij had besloten dat hij de vervuilde stinkende gevangenis niet opnieuw wilde verduren. Hij zag kans om zich terug te trekken in een cabinet de toilette, waar hij een pistool afvuurde tegen zijn slaap. Het schot ging verkeerd, door een oog en door zijn neus, zonder hem te doden; nadat hij met een scheermes nog een aantal wonden in zijn lichaam had gesneden werd hij uit het kabinet gesleurd en verbonden. In de gevangenis wilden ze hem zo niet hebben. Hij heeft nog vijf maanden thuis geleefd in zijn wrakke conditie, toen is hij bezweken aan een blaasontsteking.

Van de vier basisgegevens van Chamfort's leven had ik maar een summiere indruk gekregen in Connolly's boek. Het was genoeg om te verzekeren dat hij niet uit de herinnering raakte. Er was geen ontkomen aan hem; tenslotte zou hij nog eens beter gelezen en onderzocht moeten worden.

Dat is nu gebeurd. Zonder een academische zorgvuldigheid te betrachten heb ik hem duidelijker in zicht gekregen dankzij de biografie Chamfort van Claude Arnaud uit 1988. Dit is een boek dat verzet opwekt doordat de auteur meer bekommerd lijkt om zijn stijl dan zijn onderwerp, en dan ook nog alles in de praesens historicum stelt: een tekst van 300 pagina's onafgebroken staccato gespeeld. Vertrouwd met Chamfort wordt de lezer van Arnaud niet. Wel is er een hoop informatie op te steken; en daarna is

[p. 36]

de tijd gekomen voor een terugkeer naar de Oeuvres Principales.

De hoop is dan dat hij met meer begrip gewaardeerd kan worden als wij hem voor ogen roepen in 1765 staande voor zijn spiegel met het besef dat zijn glansrol in de salons uitgespeeld is; wanneer wij hem zien in 1784 met de dode Marthe in zijn armen; en hem in 1793 met zijn nog eens verder verminkte gezicht horen zeggen dat dit het probleem is van onhandige mensen: ‘On ne réussit à rien, pas même à se tuer.’

Denk dan ook maar aan een paar klinkende namen van bewonderaars. Stendhal was er een (‘“Lis Chamfort!” répète-t-il à sa soeur’, volgens Arnaud); Poesjkin was er een, en Schopenhauer, en Nietzsche; de broers Goncourt horen erbij, en Léautaud, Claude Roy, Nietzsche en John Stuart Mill; Pushkin en Albert Camus die een streng ernstig voorwoord heeft geschreven voor een uitgave van de Maximes; en dan Connolly (‘there is nothing of his that I might not with luck have written’).

Zou een auteur met zulke getuigschriften alleen nog een paar grappige zinswendingen te bieden hebben aan een lezer die vervuld van hoop en goede wil aan de honderden pagina's begint? Het is onvoorstelbaar; en inderdaad, in de loop van het onderzoek maken er zich uitspraken uit los die in de herinnering blijven, voor intern gebruik of voor de conversatie. Men gelooft in het algemeen dat de kunst om te behagen een belangrijk middel is om te slagen in de maatschappij: ‘savoir s'ennuyer est un art qui réussit bien davantage’ - dat is een waardevolle waarschuwing voor gezelschapsmensen die altijd het hoogste woord willen hebben.

En dit dan: ‘Ce que j'ai appris, je ne sais plus. Le peu que je sais encore, je l'ai deviné.’ Dit zal voor niemand meer dan een halve waarheid zijn; de waarde ervan is dat het met die halve geldigheid de lezer al aan het zelfonderzoek zet. Het is jammer dat Chamfort er zelf niet over mee kan praten; het was voor hem meer dan een inval van een ogenblik, zoals een eind verderop blijkt waar hij zegt dat ‘on ne sait bien que ce qu'on n'a point appris’.

Aan het begin van hoofdstuk iii van de Maximes (er zijn acht hoofdstukken, naar thema's ingedeeld) staat een van Chamfort's gedenkwaardige menskundige opmerkingen, die als vervolg op het voorafgaande begrepen kan worden. Dat wij de wereld niet uit boeken leren kennen is omdat onze kennis het resultaat is van ‘mille observations fines dont l'amour-propre n'ose faire confidence à personne... On craint de se montrer comme un homme occupé de petites choses,...’ enzovoort. Iedereen die wel eens na een avond conversatie overwogen heeft hoeveel vertrouwelijks er weggelaten is herkent waar hij het over heeft.

Een selectie van een stuk of twintig ideeën van Chamfort, in navolging van Connolly, kan heel animerend werken, zodat bijna iedere nieuwe lezer zijn werk wel nader wil leren kennen. Er moeten dan een paar maatschappijkritische bij zijn om het sombere mensbeeld te verluchten, zoals: ‘L'Anglais respecte la loi et repousse et méprise l'autorité. Le Francais, au contraire, respecte l'autorité et méprise la loi.’

Had Chamfort zelf maar nadenkender geselecteerd, dan zouden er misschien meer uitgaven van zijn ideeën verschenen zijn. En masse geven zijn maximes uitdrukking aan een minachting voor de mens die zichzelf op den duur ontkracht. Met wie moeten wij die mens vergelijken als bijna iedereen zo is? Met de homme supérieur, staat er aan het begin van hoofdstuk i. Hoe ziet hij die? Het is de lezer die zal begrijpen dat de maximes die nu volgen in sommige omstandigheden geldig zijn, in andere niet, en soms ten dele. De homme médiocre, en de paresseux net zo, weten van geen onderscheidingen; die kennen aan alle maximes eenzelfde geldigheid toe en denken er niet verder over na.

Het is een onhebbelijke manier om domme en luie lezers te ontvangen nu zij juist eens een keer hun best willen doen op een moeilijk boek; en de superieuren wisten het al, die hoeven niet zo schoolmeesterachtig aangemoedigd te worden. In het vervolg wordt het onderscheid tussen de twee soorten lezers niet verzacht. Wat er lijkt te gebeuren, is dat de groep superieuren steeds kleiner wordt, totdat er bijna niemand meer in over is. Vandaar dat ‘men’ gelukkiger is in de eenzaamheid dan in gezelschap: omdat ‘dans la solitude on pense aux choses, et dans le monde on est forcé de penser aux hommes.’

Wat hij met die choses bedoelt, heldert Chamfort op in een maxime over het verschil tussen geleerden in de natuurwetenschappen en in de menswetenschappen: de eersten zijn welgemoed omdat zij zich aan het geklets van hun medemens

[p. 37]

kunnen onttrekken, de tweeden ‘d'une humeur triste, mélancholique, etc.’, want zij hebben voortdurend te stellen met leugens en domheden.

Wij hoeven ook niet te denken dat vrouwen opluchting kunnen verschaffen. ‘Une femme n'est rien par elle-même; elle est ce qu'elle paraît à l'homme qui s'en occupe’ - daarom wordt een vrouw zo razend tegen degenen die haar niets bijzonders vinden: ‘Elle y perd son existence.’ Sterker nog, de natuurwetenschappen leren ons dat in alle diersoorten de degeneratie begint bij de vrouwtjes - ‘Les Philosophes’ kunnen die waarneming in morele zin toepassen op ‘la Société civilisée’.

Zulke ideeën helpen de lezer niet om mens en samenleving te doorzien. Hun voornaamste betekenis is als uitdrukking van het humeur van Chamfort, dat vaak bitter was en waar hij misschien nog bitterheid bij deed omdat hij dan op zijn scherpst kon formuleren. Wie een boek over hem wil schrijven, zou liever een roman moeten proberen dan een biografie: dan kunnen de achttiende-eeuwers met hun mentaliteit waar hij zich aan ergerde en over opwond sprekend en intrigerend uitgebeeld worden. Om die mensen tot leven te laten komen, zou de romancier niet genoeg hebben aan de rubriek ‘Caractères et Anecdotes’ die het middelste deel van de editie van Pauvert is. Daar staan alleen hun opmerkingen geciteerd; er zou een bronnenstudie nodig zijn om ze driedimensionaal te maken.

Chamfort in zijn tijd: het zou de wanhoop en de woede moeten weergeven van een man in op-

[p. 38]

stand tegen zijn lot. In contrast ermee zouden zijn een prikkelend hoofdstuk met geluiden van achter de kamerschermen over zijn eerste vijf jaar als jong auteur in Parijs; een diepgekleurd intermezzo over de zes maanden met Marthe Buffon in Etampes; een luid en grillig verhaal over het onberekenbare leven in de Revolutietijd. Het zou een roman kunnen worden die vergelijkingen opriep met Stendhal, met George Eliot, met Tolstoj. Wat een gemis dat zo'n boek niet bestaat. Een gat in de literatuurgeschiedenis.

De rubriek ‘Caractères et Anecdotes’ kan de hulp van een roman nog beter gebruiken dan de ‘Maximes’ omdat er aan een stuk door onbekenden geciteerd worden die ons even vreemd zijn wanneer hun naam genoemd wordt als wanneer zij anoniem blijven. Hun uitspraken zijn op zichzelf zelden gedenkwaardig, na tweehonderd jaar; wie zich verwondert dat Chamfort ze blijkbaar wel het noteren waard vond, moet bedenken dat van onze eigen grapjes ook niet veel zo lang fris zal klinken.

Een van de uitzonderingen is het idee van M. de Lassay, een homme très doux, heel zachtaardig, groot kenner van la société: dat je iedere morgen een kikker zou moeten inslikken als je zeker wilt zijn dat je de hele dag niets weerzinwekkenders tegen zult komen. Dat zal de lezer bijblijven, temeer omdat het in de geest van Chamfort gesproken is, net als de uitspraak die een eind verderop de lectuur verstoort: ‘Je ne veux point me marier, par crainte d'avoir un fils qui me ressemble,’ toegeschreven aan M. de...

Hoe zit dat? Sinds Connolly waren deze woorden voor ons van Chamfort zelf, nu komen ze van een aangezichtloze M. de..., die er ook een uitleg bij geeft: hij zou een jongen die net zo arm was als hij, die niet kon liegen, niet vleien en niet kruipen en die dezelfde beproevingen moest doorstaan, het leven liever besparen. Het lijkt op het levensgevoel van de auteur, met dat niet-liegen-vleien-kruipen. Een verwante ziel? Misschien niet eens. Chamfort was best in staat om zichzelf te verschuilen achter een anonieme zegsman, dat is ook op andere punten gebleken of vermoed.

In ieder geval zijn dit hoogtepunten boven de uitgestrekte vlakte van de ‘Caractères et Anecdotes’. Het is het deel van het boek dat het meeste profijt zou hebben van voetnoten, om maar een kleine keuze toe te voegen aan de bloemlezing uit de ‘Maximes’.

Gelukkig is hiermee niet het laatste woord gezegd over het verzamelde werk. Er volgt nog de rubriek ‘Philosophie’, en daar worden wij na een korte inleiding verrast door de ‘Petites Dialogues Philosophiques’. Er zijn vierentachtig van die kleintjes, sommige maar twee regels, een woord en een weerwoord:

a - Il faut le quitter.

b - Le quitter! Plutôt la mort!... Que me conseillez-vous?

Andere zijn iets uitvoeriger, zoals die waar Céline zegt: Hij houdt niet van mij, en Damon antwoordt: Hoe zou dat ook kunnen? - U verenigt in zich alle deugden, waarop Céline vraagt Nou dan?, en Damon uitlegt: Hij kan aan u niets mooier maken; zijn verbeelding heeft bij u niets te doen.

De dialogen nodigen uit tot vertaling. Een andere Damon, of dezelfde, vraagt: Waarom hebt u niets gezegd toen wij het over M. de... hadden? en Clitandre antwoordt: Omdat ik liever heb dat mijn zwijgen verdacht gemaakt wordt dan mijn woorden. En deze: A vraagt: U kent de graaf van... is dat een aardige man?, waarop B antwoordt: Nee, hij is een nobele, ruimdenkende, geestige, belezen man, meer niet. Een dialoog waaruit wij leren dat aimable net dezelfde fletse betekenis had in het Frans als ons ‘aardig’.

Al de kleine gesprekken getuigen van een plezier in de dialoogvorm dat aanstekelijk werkt. ‘Vous m'avez accusé de malhonnêteté?’ vraagt A, en B antwoordt ‘Cela n'est pas vrai. Au surplus, que cela vous fait-il? Vous savez bien qu'on n'est pas pendu pour être malhonnête.’

De aanstekelijkheid heeft op mij een letterlijke uitwerking gehad, niet alleen een denkbeeldige. Zo is de serie dialogen tot stand gekomen die ik hier laat volgen. Omdat het zo prettig was om te doen, zo speels? Lang niet. Het werk is moeizaam. Het kan twee uur duren om er een in een vorm te krijgen die geslaagd klinkt en het bij later inzien toch weer niet is. Alles de prullenmand in, lijkt soms de uitkomst.

Dat zou teveel gevraagd zijn. Hier staan ze, als eerbewijs aan Chamfort. Pastilles genoemd omdat ze klein zijn en langzaam moeten versmelten met andere gedachten. Misschien blijft er een smaak over.

Chamfort geeft sommige van zijn sprekers namen, andere alleen initialen. Toen ik dat ook gedaan had zag het er slordig uit. Liever ieder een naam. Het is tenslotte fictie.

[p. 39]

Gustaaf - Hoe hoog schat jij P.?

Boris - Briljante kerel.

Gustaaf - Je keek bedenkelijk toen je met hem stond te praten.

Boris - Ik word bij hem altijd bedenkelijk gestemd over wat ik zelf weet te zeggen.

Andrea - Iemand die zoveel beleefd heeft als jij zou een dagboek moeten bijhouden.

Berend - Geen tijd voor. Ik haal wel eens herinneringen op uit mijn oude agenda's.

Andrea - Kan je dat? Dat vind ik zo aangrijpend!

Berend - Daar staan de basisgegevens... Wie, waar en wanneer.

Andrea - Nee, daar ervaar je je verleden nog als toekomst. Al die vooruitzichten - voorbij, voorbij!

Rinus - Ik ben het helemaal eens met je opinie over de president van de VS - dat doet je blijkbaar geen plezier?

Anton - Het doet mij denken aan plagiaat.

Rinus - Maar ik weet er veel meer van dan jij!

Anton - Betutteling dan.

Victorien - Het ergert mij soms zo enthousiast als oude bekenden elkaar kunnen begroeten na twee jaar lang geen moeite gedaan te hebben om elkaar te spreken.

Françoise - Vind je dat ze dan stug moeten kijken?

Victorien - Nee, verlegen.

Françoise - Dan zouden ze toegeven dat ze elkaar genegeerd hadden!

Yvonne - Ik moet je de hartelijke groeten doen van A.J.

Clovis - Hoopt hij mij weer eens te zien?

Yvonne - Dat geloof ik niet. Hij houdt het best uit zonder jou.

Clovis - Waar dient zo'n boodschap dan voor?

Yvonne - Het klinkt prettig als slotakkoord van een gesprek.

Valerius - Haarscherpe geest, die F.

Christiaan - Ik heb nooit een eigen vondst of een eigen formulering van hem gehoord.

Valerius - Zijn kracht ligt in het analyseren en verwerpen van andermans vondsten.

Christiaan - Wat hebben we daaraan?

Valerius - Je voelt jezelf een eindje hoger op de ranglijst staan.

Herman - Vroeger dacht ik dat schoonheid bij vrouwen een teken was van een lieve natuur. Tegenwoordig stel ik mij meteen voor hoe wij ruzie zouden krijgen.

Marius - Ik had meer het idee dat mooie vrouwen een reuze gevoel voor humor hadden. Dat kwam doordat ik ze zag spotlachen om mijn hunkering.

Herman - Ben je daar ook overheen?

Marius - Ik denk er met weemoed aan.

Greta - Ik dacht dat je C. goed kende.

Alban - Ik heb geen vermoeden wat er in hem omgaat.

Greta - Ik bedoel, weet je wat zijn baan waard is, noem je zijn vrouw bij haar voornaam en lach je om sommige van zijn opinies als echt iets voor hem?

Alban - Dat wel.

Greta - Dat heet goed kennen.

[p. 40]

Erica - Houd je echt van me?

Titus - Ik begeer je, en ik kan over alles met je praten.

Erica - Ik had iets gepassioneerders gewild.

Titus - Dat loopt vaak uit op scheiding.

Laurens - Toen ik laatst bijkwam van de griep lag ik 's ochtends in bed te kijken naar de voorjaarslucht met witte wolken en de kruinen van de bomen in de wind, en dacht dat als ik er niet meer ben het net zo zal zijn. Dat was een weldadig besef.

Ella - Zo leef je bij voorbaat door na je begrafenis.

Laurens - Voor eeuwig denk je?

Ella - Misschien maar tot de volgende herfst.

Toos - Die man die jij zo vervelend vindt, blijkt heel gevoelig te zijn.

Diederik - Je bedoelt lichtgeraakt.

Toos - Juist niet! Hij voelt met anderen mee.

Diederik - Niet met mij.

Toos - Dat durft hij niet.

Greta - Die L., is dat een aardige man?

Mieke - Het hangt ervan af waar je hem spreekt. In zaken is hij bikkelhard.

Greta - Ik bedoel in het gewone leven, op een cocktail party.

Mieke - Dan is hij zo aardig dat je denkt: zou hij op mij neerkijken?

Horst - Ik vraag mij af waarom wij nooit meer iets van dat echtpaar horen sinds hun bezoek.

Eleonoor - Zij vonden het zeker niet leuk hier.

Horst - Ik denk dat zij ons van geen sociaal belang vonden.

Eleonoor - Bah, wat een cynische veronderstelling.

Nora - Eigenlijk vind ik dat als mensen over de zestig zijn je ze iedere maand hoort op te bellen. Hoe het gaat.

Ruurt - Doe het dan! Daniel zou het misschien op prijs stellen.

Nora - Ik weet al wat hij zou zeggen: ‘Je wilt mij zeker dood hebben!’

Jochem - Als wij driehonderd jaar geleden geleefd hadden, zouden wij dan minder van de mensen begrepen hebben dan nu?

Toon - Ik denk het niet.

Jochem - Er is toch enorm nagedacht en geschreven intussen. Is dat allemaal voor niets geweest?

Toon - Het heeft de generaties telkens weer uit andere gezichtspunten laten kijken.

Jochem - Ik weet niet of dit antwoord bevredigend is.

Toon - Ik ook niet.