Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 19]

De vrouw van z'n leven
Over de relatie Gerard-Maria-Reve
door Mark Cloostermans

Het lijkt een eeuwigheid geleden dat het oeuvre van Gerard Reve tot wasdom kwam. Die cocktail van geilheid, godheden, sadisme, spot, mishandeling, masturbatie, sensatiedrang en schoklust is thans gecanoniseerd, niet langer controversieel, en in alle opzichten gedomesticeerd. Reve wordt misschien niet meer in brede kring gelezen, maar er wordt des te meer over hem geschreven.

Wat daarbij opvalt, is dat in het merendeel van de geschriften over Reve het biografische en de religieuze perspectief nauw met elkaar worden verweven. Vaak wordt blijkbaar voetstoots aangenomen dat wat Reve publiekelijk beweert, min of meer ook datgene is wat hij in zijn werk wil laten zeggen door zijn literaire alter ego's - die ik voor de duidelijkheid hier Gerard zal noemen.

Deze consensus over de nauwe identificatie tussen de schrijver en zijn hoofdpersonen is evenwel niet bevredigend. Zo leidt ze meteen al tot verwarring bij de rol van de Maagd Maria in Reve's leven en werk. Zowel publiekelijk als in zijn oeuvre is er sprake van een grote, opvallende en veel bediscussieerde liefde voor Maria, maar bij nader toezien rijst de vraag of juist hier het biografische en het literaire wel samenvallen. Sterker nog, wie tracht de driehoeksrelatie Gerard-Maria-Reve te ontrafelen, merkt dat Gerard en Reve geheel eigen denkbeelden over de Maagd koesteren.

De versmelting van Reve met zijn literaire alter ego begint in 1963 met Op Weg Naar Het Einde, zijn eerste brievenboek. De brieven in dit werk en in de opvolger Nader Tot U (1966) werden geschreven met publicatie voor ogen, en hoewel veel van de inhoud gebaseerd is op de werkelijkheid, is het duidelijk dat de schrijver regelmatig poseert en speelt met de realiteit. Kortom: Reve heeft zichzelf hier uitgevonden als personage.

Voor die tijd waren zijn romans en verhalen bevolkt met vreemde antihelden, waarin slechts moeizaam autobiografische elementen terug te vinden waren. Na de eerste brievenboeken wordt dat anders en vanaf De Taal Der Liefde (1972) voert Reve zelfs zonder omwegen een alter ego op. Soms heet dat personage Gerard, dan weer krijgt het de achternaam Reve. Andere keren heeft het geen naam, maar wel karaktertrekken die identificatie met Reve mogelijk maken. In de eerste drukken van De Taal Der Liefde plakte Reve tussen de hoofdstukken twee en drie zelfs enkele brieven van hem aan Simon Carmiggelt, alsof hij de identificatie tussen Gerard en Reve wil beklemtonen.

Door deze strategie is de schrijver het uithangbord geworden van zijn eigen fictie. Wat hem in het echte leven overkomt, vervormt hij tot (voor intimi herkenbare) fictie. Maar Reve zet nog één stap verder: wat personages in zijn boeken beweren, herhaalt de schrijver in de realiteit. Het proces van schijnbare identificatie loopt dus in beide richtingen. En aanvankelijk ontstaat in de buitenwereld een ongemakkelijke consensus dat de meningen van Gerard ook die van Reve zijn. Zo was sinds Lieve Jongens (1973) wel duidelijk dat Gerard niet veel opheeft met kleurlingen. Maar als Reve in interviews rabiate meningen over de herinvoering van de slavernij en de apartheid begint rond te bazuinen, ontstaat er verwarring. Is alles wat Gerard zei en waarvan het publiek meende dat het ironisch bedoeld was, voor Reve dodelijke ernst?

Over de verhouding tussen hoofdpersoon en schrijver woedt sinds mensenheugenis een literair debat, en het woedt vandaag de dag nog steeds, met Michel Houellebecq in de rol van Gerard Reve. Is de levensvisie van het personage nu ook de levensvisie van de schrijver? En bij Reve werkt het dan ook nog omgekeerd: zijn de meningen van de schrijver ook die van zijn personage?

Als Reve in 1968 voor het gerecht wordt gedaagd wegens godslastering, voert hij zijn eigen verde-

[p. 20]

diging. De tekst van die verdediging, Pleitrede Voor Het Hof, opgenomen in Verzameld werk, deel 2, bevat de volgende typering van Maria:

‘De Maagd, die ik als God beschouw (inderdaad ietwat vooruitlopend op een nieuw, ongeveer in het jaar 2000 af te kondigen rooms-katholiek dogma, waarin de wereld zal worden geopenbaard dat Maria waarlijk God is, dat Zij een Heilige Persoon is naast de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, en dat Zij met Hen deel uitmaakt van een Allerheiligste Viervuldigheid).’

Pleitrede Voor Het Hof is een subliem geschreven tekst, maar het is geen fictie. Wat Reve hier zegt over Maria, leert ons niets over de rol van Maria in bijvoorbeeld De Vierde Man (1981). Het was nochtans op basis van dit soort uitspraken dat de opinion reçue ontstond dat Maria, vanaf ongeveer 1969, de centrale plaats ging bekleden in het wereldbeeld van Gerard.

Het is waar dat Maria in het werk vóór de Pleitrede zelden wordt genoemd. En dat terwijl Reve altijd gepersonifieerde verschijningen van het Heilige in zijn boeken heeft opgevoerd: God (de Vader), Jezus (de Zoon), Maria (de Maagd), Satan, de Dood, enzovoort. In Op Weg Naar Het Einde en Nader Tot U is vooral Jezus, in de persoon van ‘de Meedogenloze Jongen’, een vaste verschijning. Jezus' rol als belangrijkste verschijningsvorm van het Heilige lijkt echter uitgespeeld als vanaf De Taal Der Liefde Maria steeds duidelijker op het voorplan treedt.

Toch is hier niet sprake van een simpele vervanging van Jezus door Maria. Integendeel, er ontstaat gaandeweg een complex spel met een motief dat men zou kunnen omschrijven als het aloude roomse thema ‘Door Maria tot Jezus’.

Veel critici hebben erover geklaagd dat Reve zich in zijn latere romans steeds herhaalde. En inderdaad is het een feit dat hij dikwijls is teruggekomen op bepaalde ideeën, die hij is blijven uitwerken en herwerken. Maar dikwijls is er niet zozeer sprake van herhaling als van de exploratie tot in het ultieme van een motief. Veel van deze ideeën begonnen als een detail in een roman, en groeiden nadien uit tot basisthema voor romans van vele jaren later. Zo begint het ‘Door Maria tot Jezus’-motief als een terzijde in Lieve Jongens. Het verschijnt opnieuw in Oud En Eenzaam (1978), wordt zo goed als expliciet verwoord in Moeder En Zoon (1980) en fungeert ten slotte als spil van De Vierde Man.

Het motief is simpel: het behelst een situatie waarbij een eerste personage contacten onderhoudt met een tweede personage, louter omwille van een aan die tweede gelieerde derde, waarmee het eerste personage contact wenst te leggen. Een perfecte ‘Door Maria tot Jezus’-situatie is het feestje waar iemand (zeg maar Gerard) enthousiast toe stapt op een collega Maria (de middelaar), louter om voorgesteld te worden aan haar vriendin Jezus (de Begeerde, het doel).

Het Maria-personage is in deze driehoek het meest aan verandering onderhevig. Dat is niet onlogisch: de meeste mensen vallen op één type (voor Gerard is dat Jezus), maar de middelen die naar de Begeerde leiden, kunnen allerlei vormen aannemen. Je hebt het immers niet altijd voor het kiezen. Het enige waar de middelaar aan moet voldoen, is dat hij/zij een band heeft met het Jezus-personage. Het voornaamste is dat hij/zij voor de gewone sterveling Gerard veel bereikbaarder is dan Jezus zelf.

Reve schrijft over zo'n middelaar:

‘Een Vrouw, Die geen voorwaarden stelt, Die nooit iemand verwerpt, Die niet oordeelt, en Wier voorspraak bij Haar Zoon nimmer kan falen omdat, volgens de leer der Kerk, die Zoon Haar niets kan weigeren. Háár beslissing is doorslaggevend. Vandaar, dat één van Haar officiële titels Smekende Almacht luidt. Vandaar ook de katholieke leuze: Door Maria tot Jezus.’

Deze ‘katholieke leuze’ wordt de eerste maal geciteerd in Lieve Jongens. Een jongetje, vergezeld van een jonge vrouw, trekt Gerards aandacht. Hij besluit daarop de vrouw aan te spreken, want: ‘Volgens mijn zegsman kwam het er in niet geringe mate op aan, mij even te beheersen en om te beginnen eerst de nog zo jeugdige en bloeiende moeder - door Maria tot Jezus - met onvermoeide strijkages het hof te maken, dan kwam de rest gegarandeerd voor elkaar.’

In het vervolg van het fragment typeert Gerard het jongetje met de aanroepingen ‘Meester, slaaf en Broeder’. Op een paar gewijzigde hoofdletters na, zijn dat de woorden waarmee in het gedicht Een Nieuw Paaslied (1962) de godheid wordt aanroepen. Het jongetje is duidelijk een Jezus-figuur. Een personage waarvan de rol en de

[p. 21]

handelingen beter te doorgronden zijn als je hem tegelijk ziet als mens en als mythisch persoon. Overigens slaagt Gerard niet in zijn opzet: moeder en zoon verlaten de roman zonder dat Gerard met één van hen naar bed is geweest.

Een duidelijk voorbeeld is te vinden in Moeder En Zoon. Op een station ontmoet Gerard Matroos (ofwel Reve's Joop Schafthuizen). Luttele seconden voor de trein vertrekt, weet Gerard zijn naam en adres op een papiertje te krabbelen en dit Matroos aan te reiken. Hierop legt hij een impulsieve belofte af: als het ‘iets’ wordt met Matroos, dan bekeert hij zich tot het rooms-katholieke geloof. De daaropvolgende dagen blijft Matroos in Gerards hoofd spoken. Als Gerard een eucharistieviering bijwoont, ziet hij een jongen die hem aan Matroos herinnert. Hierna brengt hij een bezoek aan een vagelijk bevriende homo, Otto. Gerard dwingt Otto tot seks. Vlak daarop krijgt Gerard bezoek van Matroos, die, tegen al Gerards verwachtingen in, wel degelijk verliefd is geworden. Matroos vertrekt, met de belofte spoedig terug te komen. Met de hulp van rector Lambert S. treedt Gerard toe tot de rooms-katholieke Kerk.

Wat hier meteen de aandacht trekt, is de figuur van Otto. Op het eerste gezicht is hij voor de plot totaal overbodig. Lang is het zelfs onduidelijk waarom Gerard hem opzoekt: hij vindt Otto immers een walgelijk en dom persoon. Totdat

[p. 22]

Gerard zich met een schok realiseert dat Otto exact dezelfde kleren draagt als Matroos bij hun ontmoeting op het station. Otto is hier blijkbaar het Maria-personage, de middelaar van dienst. En dit keer lijkt de ‘katholieke leuze’ bewaarheid te worden: na zijn uitspatting met Otto keert Gerard terug naar huis, waar hij Matroos aantreft. Door Maria tot Jezus, zo eenvoudig kan dat gaan.

Hoe legt een mens contact met een godheid? Met aanroepingen, met uiterlijk vertoon, kortom: met rituelen. En rituelen duiken opvallend vaak op in Reve's werk. Vanaf het allereerste begin heet het dat er iets fundamenteels mis is met Reve's personages. De critici van De Avonden (1948) hielden het nog op morele verloedering en nihilisme, maar dat is geen houdbare en nog minder een vruchtbare optiek. Veeleer leven Reve's personages in hun eigen schijnwereld; zij zien allerlei oorzakelijke en mythische verbanden in de toevalligheden van alledag. In de novelle Werther Nieland (1952) wordt bijvoorbeeld het tikken tegen een regenpijp gezien als een manier om de regen te doen ophouden. De kleine Werther doet (net zoals alle Reve-personages) aan bezweringen, en wat hij uithaalt met de tak, is een duidelijk ritueel.

Daarmee kijken we recht in het hart van Reve's schrijverij: zijn personages worden gedreven door een religieuze inclinatie, door godsdienstige rituelen, ja een onverbloemd Godverlangen. Zij hopen vurig dat er een God bestaat die de absurditeit van het leven enige zin geeft. Om God aan te roepen, grijpen zij naar rituelen. En uiteindelijk leiden die rituelen in de handen van de schrijver vanaf de jaren zestig tot een geheel religieus systeem, geënt op het rooms-katholicisme. Meer dan ooit worden de rituelen ingepast in een grotere, welomschreven context. Het bekendste ritueel wordt het Revisme.

Het Revisme is een rituele seksfantasie. De eerste deelnemer aan het ritueel is de verteller, Gerard, die een oogje heeft op een mooie jongen. Deze jongen is de tweede deelnemer, maar heeft niks in te brengen. Integendeel, zonder naar de jongen z'n mening te vragen, besluit Gerard om hem niet aan te raken maar te ‘offeren’ aan de Meedogenloze Jongen. De Meedogenloze Jongen is een schitterende, maar wazige Jezus-figuur, aan wie Gerard eer bewijst door het verschenken van een dienaar.

Belangrijk hierbij is dat het Revisme niet erg succesvol blijkt. Al hoopt Gerard dat het Revisme ‘eindelijk tot ontplooiing [zal] komen en, vanuit een nederig krothuis in Amsterdam, zijn heilbrengende zegetocht over de wereld [zal] aanvangen’, in de praktijk komt er niks van terecht. Alleen in Gerards hoofd is het seksritueel een succes.

Reve's ultieme rituelenroman is De Vierde Man. Hierin belandt de grote schrijver Gerard, zonder dat hij er een vinger voor hoeft uit te steken, in het bed van de (misschien) gefortuneerde en niet onaantrekkelijke Christine Halslag. Gerard ziet wel brood in haar: misschien kan zij hem onderhouden. Toch zou hij geen contact met haar zijn blijven zoeken, als hij in haar bureau niet de foto van een aantrekkelijke jongeman had aangetroffen: ‘Die bijkomstige overweging werd, als door een stormwind, weggevaagd toen het beeld van de foto tot mijn bewustzijn doordrong. Er ging een huivering door mij heen. Kon dit... Bestond dit?... Een jongen of jongeman, maar wát voor een jongen... “God sta ons bij...” fluisterde ik. [...] “Jij... jij...,” fluisterde ik... “al zul je mijn dood zijn...”’

De jongen op de foto is Herman - het Jezus-personage uit de roman - en hij is het die Gerard doet besluiten bij Christine te blijven rondhangen, in de hoop hem ooit te ontmoeten. De Maria achter Christine openbaart zich vervolgens als Gerard zich verplicht voelt haar een beetje op te vrijen. Het onderwerp dat hij daarvoor uitkiest, is de maan. ‘“De Maan is onze moeder,” sprak ik met zachte nadruk, “dat kan toch iedereen zien?... Zij beschermt ons... Zij waakt over ons...”’ In Moeder En Zoon zal Gerard uitleggen dat de maan een symbool is voor de Egyptische godin Isis. En tussen Isis en Maria was al eerder een lijn getrokken in De Vrouw Van Rome. (Tussen Maria en Demeter werd hetzelfde gedaan in Een Circusjongen uit 1975.)

Van belang is ook dat Christine woont in een huis dat bestaat uit een woonhuis en twee aanpalende winkelruimten. Het complexje wordt omschreven als ‘een onroerende drie-eenheid’. Geen wonder dat Gerard in gepieker verzinkt over de aanwezigheid van Christine in de drie huizen. Is zij eigenares, dienstmeisje, conciërge? Kortom: hoe zit het met de verhoudingen tussen God, Maria en Jezus?

Dat Christine een spoor van dode mannen heeft achtergelaten (die allen op Gerard leken),

[p. 23]

wijst erop dat het bereiken van de Godservaring niet zonder risico is. Gerard slaat op de vlucht voor Christine en de dood, die (aldus Exodus 33, 18-23), het onvermijdelijke gevolg is van het aanschouwen van God. Haar minnaars komen, als men Gerards religieuze redeneringen volgt, een stapje dichter bij het welslagen van een ‘Door Maria tot Jezus’-ritueel - en dat betekent de dood.

Geen wonder dat Gerard angstdromen heeft, en dat Herman (Jezus) vanaf het begin in een waas van dood wordt gepresenteerd. Als Gerard via Christine tot hem zou komen, betekent dat zijn einde. En als puntje bij paaltje komt, blijkt hij de Godservaring, waarnaar hij snakt, niet aan te kunnen.

Aldus is het ‘Door Maria tot Jezus’-thema de spil van De Vierde Man. Zowel Gerards vlucht als de talloze rituelen en angstbeelden worden alleen verklaarbaar in het licht van deze religieuze achtergrond. Hier zien we de voleinding van het thema dat begon als een simpele alinea in Lieve Jongens.

En het verklaart tegelijk de vaak onbegrepen gebleven passage in Moeder En Zoon. In dat boek slaagt het ritueel wel en krijgt Gerard contact met het Jezus-personage, Matroos. Maar Matroos geeft er de voorkeur aan niet te veel te zeggen en gaat met zijn rug naar Gerard zitten. De al in verband met De vierde man genoemde passage uit het bijbelboek Exodus (33, 18-23) brengt opheldering:

‘Mozes vroeg: “Laat mij uw heerlijkheid zien.” Hij antwoordde: “Ik zal in mijn goedheid aan u voorbijgaan en in uw bijzijn de naam Heer uitroepen. Want Ik schenk genade aan wie Ik wil en barmhartigheid aan wie Ik wil.” Maar Hij voegde eraan toe: “Mijn gelaat kunt u niet zien, want geen mens kan mijn gelaat zien en in leven blijven.” Toen sprak de Heer: “Hier bij Mij is nog plaats; kom op de rots staan. Wanneer mijn heerlijkheid voorbijgaat, zal Ik u in de rotsholte laten schuilen, en als Ik voorbijga zal Ik u met mijn hand beschermen. Als Ik dan mijn hand terugtrek, kunt u Mij van achteren zien, want mijn gelaat kan niemand zien.”’

Reve verwerkt in Moeder En Zoon een rechtstreekse aanwijzing naar deze passage wanneer Gerard enkele gedachten wijdt aan het personage Matroos: ‘“Zo zult gij Mijn achterste delen zien, maar Mijn aangezicht zal niet gezien worden,” hoorde ik een stem in mij zeggen. [...] Kon het zijn, dat hij het Kind zelve was... de Zoon...? [...] Als ze hem medenamen naar zee, zouden dan niet “de wind en de golven gehoorzamen”?’

In de loop van Reve's latere romans verdwijnt die Zoon, of Meedogenloze Jongen, naar de achtergrond en komt Maria nadrukkelijker aan bod. Maar in het perspectief van het ‘Door Maria tot Jezus’-thema gaat het hier om een nuance, een verandering die belangrijker lijkt dan ze is. Gerard besteedt veel aandacht aan middelaars, aan Maria-personages, maar zijn doel blijft steeds Jezus, die achter de middelaar schuilt: het zoontje achter de moeder, Matroos achter Otto, Herman achter Christine.

In de Standaard der Letteren van 15 november 2001 publiceerde Arie Storm een artikel over de eerste twee brievenboeken van Gerard Reve. Ook hij ziet de brievenboeken niet als autobiografische geschriften maar als romans. En ook hij wijst op Reves spel met de werkelijkheid: ‘De manier waarop Reve in zijn boeken met de werkelijkheid omgaat, beschouw ik zeker als een van de aantrekkelijkste aspecten van zijn schrijverschap. Reve was de eerste auteur die ik las die gewoon Echte Mensen (met naam en toenaam) in zijn boeken liet optreden, zonder dat het fictieve karakter van zijn boeken hiermee meteen overboord werd gegooid. Zelfs de koningin kwam in de boeken van Reve voor!’

Dat is waar, en zoals Arie Storm denken nu veel mensen over het werk van Reve, maar het is niet omdat de werkelijkheid deel is van Reve's romans dat die alleen maar verklaard kunnen worden vanuit de werkelijkheid. De rol van Maria bewijst dit. Reve is dol op Maria, maar binnen de romans is zij aanwezig niet als doel maar met een doel. Zij is er voor Gerard.

Het Revisme, met zijn strakke rolverdeling, liet de auteur aanvankelijk bijzonder weinig bewegingsvrijheid. Door de veelvormige Maria tussen hem en het Jezus-personage te schuiven, wordt hun relatie complexer en wordt de verhouding tussen Reve en Gerard raadselachtiger. Bovendien vaart de plot van de romans er wel bij.