Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 34]

Tragische twijfel
De aarzelingen van Orestes en Hamlet
door Jannah Loontjens

Vastbesloten zijn moeder Clytaemnestra en de nieuwe koning Aegisthus te vermoorden, keert Orestes als volwassen man terug naar de stad Argos. Orestes wordt in zijn vastberadenheid gesteund door het orakel van Delphi en de goden, die hem hebben opgedragen zijn vader Agamemnon te wreken. Slechts op één moment twijfelt Orestes aan de juistheid van zijn daden, en wel precies wanneer hij op het punt staat zijn moeder een dolk door het hart te jagen. Wil hij werkelijk zijn eigen moeder vermoorden? De vrouw die hem het leven heeft geschonken en hem heeft gezoogd?

Orestes aarzelt en vraagt zijn vriend Pylades wanhopig om raad. Pylades antwoordt dat het beter is om door ieder mens gehaat te worden dan door de goden. Deze woorden herstellen de vastberadenheid van Orestes en hij doodt zijn moeder.

Dit is de kern van de klassieke tragedie: de mens wordt gedwongen tot een fatale keuze, waarbij elke beslissing tot ellende en ondergang voert. Er is geen uitweg naar redding of catharsis. Zo moet Orestes kiezen tussen een moedermoord of een leven in schaamte en schande. Zo staat Antigone voor de keuze om haar vermoorde broer in het veld te laten wegrotten, zodat zijn ziel nooit rust zal krijgen, of om hem, tegen de verordening van de nieuwe koning van Thebe, toch te begraven en daarmee voor haar eigen doodvonnis te kiezen. En zo staat Hamlet voor de keuze om zijn vader te wreken met alle bloedvergieten van dien, of met schone handen weg te teren in schaamte en schijnheiligheid. Bij de tragische keuze is een goede afloop uitgesloten.

Nu is het moderne leven in Nederland niet bepaald tragisch te noemen, maar desalniettemin kennen we allemaal - op minder heroïsche schaal - het soort dilemma's dat de kern vormt van tragedies. Het zijn dilemma's waarin je het liefst niet wilt kiezen en eeuwig zou kunnen blijven aarzelen. Met enige regelmaat zien we zo in onze tijd eigentijdse aftreksels van Orestes, Antigone en Hamlet terug in films en soapseries, waarbij de aandacht vooral uitgaat naar de onzekerheid en twijfel omtrent de keuze tussen de compromisloze alternatieven. Kies je om trouw te blijven aan vaste maar beperkte principes of kies je ervoor om je horizon te verbreden met de kans dat je zekerheden verloren gaan? Kies je voor tactische leugens of voor botte directheid? Kies je voor een evenwichtig maar saai bestaan of voor wilde, risicovolle avonturen? Kies je ervoor eindelijk dat boek te schrijven of vermijd je juist het jarenlange isolement achter je bureau opdat je niet verzinkt in een eenzaam bestaan waarmee je familie en vrienden teleurstelt.

Deze situaties vallen niet bepaald onder de noemer ‘tragisch’, maar ze maken wel duidelijk dat in het dagelijks leven bij elke keuze de voorrang van het ene goede altijd met het gemis van het andere goede gepaard gaat. George Steiner beschrijft in zijn boek Antigones uitgebreid hoe onze hedendaagse grote en kleine dilemma's steeds opnieuw aan de hand van de Griekse tragedies worden geanalyseerd (vandaar het meervoud ‘Antigones’). Hij weet hierbij overtuigend duidelijk te maken dat de Griekse mythologie nog immer werkt als een bron van tradities en betekenisvorming, waarnaar vrijwel alle moderne westerse mythen en wereldbeelden terugverwijzen.

Dat geldt ook voor Shakespeares ‘Hamlet, Prince of Denmark’ en voor Jean-Paul Sartres Les Mouches. Hoewel de Hamlet-sage, waar Shakespeare zijn tragedie op baseerde, uit de Scandinavische mythologie stamt en reeds in de IJslandse Edda's is terug te vinden, vertoont het plot enkele opvallende overeenkomsten met de Orestes-mythe. Het stuk van Sartre is een rechtstreekse bewerking van diezelfde mythe.

In beide tragedies draait het om een vermoorde koning, van wie de vrouw kort na zijn dood her-

[p. 35]

trouwt. De moeder van Hamlet trouwt zelfs met de broer van de koning. De belangrijkste overeenkomst is dat de hoofdpersonen, Orestes en Hamlet, beiden voor de taak worden gesteld hun vermoorde vader te wreken. Freud, en anderen na hem, hebben de twee om deze reden vaak met elkaar in verband gebracht, maar de tragiek van de twijfel is hierbij in de schaduw gebleven van de problematiek van de ouderwraak.

In de eerste acte lijkt Hamlet even strijdvaardig als de klassieke Orestes zoals we die kennen in de versie van Aeschylus. Op het moment dat zijn vader hem als geest tegemoet treedt, spoort Hamlet hem aan snel te spreken opdat hij spoedig tot wraak kan overgaan:

Haste me to know it; that I, with wings
as swift
As meditation, or the thoughts of love,
may sweep my revenge.

Hamlet blijkt echter minder daadkrachtig dan hij zich hier voordoet. In de loop van het stuk leren wij hem kennen als een eindeloze twijfelaar. Hij stelt zijn wraak zelfs tot het allerlaatste moment uit, wanneer het eigenlijk al te laat is en hij geen keuze meer hoeft te maken. Anders dan de klassieke Orestes durft Hamlet niet te kiezen. Om zichzelf bedenktijd te geven over de belangrijkste keuze van zijn leven - moord of dodelijke schaamte - klampt hij zich vast aan elke uitvlucht. Hij aarzelt of hij de geest van zijn vader wel kan vertrouwen. De geest zou wel eens de duivel kunnen zijn, die zich als zijn vader heeft vermomd om hem tot een doodszonde over te halen. Het stuk is een smeekbede om uitstel van de verantwoordelijkheid voor een fatale keuze, en dat maakt Hamlet zo herkenbaar en menselijk.

Zoals Jan Kott in zijn Shakespeare tijdgenoot al opmerkte, zijn de personen in Shakespeares tragedies zich er duidelijk van bewust dat zij het zelf zijn, en niet de goden, die geschiedenis maken en verantwoordelijk zijn voor hun daden. Hierdoor is de kwestie van ‘schuld’ en ‘spijt’ ook veel scherper herkenbaar bij Shakespeare dan in de klassieke tragedies en gaan de angsten en twijfels doorgaans gepaard met een heimelijk verlangen naar een goed en aangenaam leven zonder fatale keuzen.

Het is interessant om te zien dat in Sartres Les Mouches het karakter van Orestes meer lijkt op dat van Hamlet dan op dat van de klassieke

[p. 36]

Orestes. Zoals van Sartre valt te verwachten, plaatst ook hij de volle verantwoordelijkheid bij de mens zelf en niet bij goden of orakels. In zekere zin heeft Sartre bijna alle verhoudingen omgedraaid zoals die in de Oresteia van Aeschylus zijn te vinden. In zijn versie wordt Orestes voortdurend door twijfels en onzekerheid overvallen en geniet hij geen enkele steun van de goden. Zeus tracht hem zelfs van de wraak te weerhouden, omdat hij als oppergod de mensen liever over hun lot ziet rouwen dan dat hij ze tevreden ziet over de rechtvaardigheid van het leven. Dergelijke tevredenheid brengt slechts verveling, meent Zeus, niet geheel onterecht: ‘La paix morose des provinces et l'ennui, ah! l'ennui si quotidien du bonheur.’

Toch verlangt Sartre's held net als Hamlet naar dat rustige tevreden leven, waar Zeus zo minachtend over spreekt. In Les Mouches vervult niets Orestes' hart meer dan de vurige wens ergens bij te horen, bij een familie, een land, een thuis. Maar uiteindelijk dwingt juist dit menselijke verlangen hem zijn moeder te vermoorden. Hij is in de paradoxale situatie gevangen dat hij zijn moeder moet doden om zijn vaders naam waardig te zijn, terwijl juist deze moord onherroepelijk elke weg naar het veilige familiegevoel verspert.

Sartres Orestes is vertwijfeld en besluiteloos. Het is deze vertwijfeling waarin de moderne mens zich zo goed kan verplaatsen. Hoe kan hij voor de schande kiezen om zijn vader ongewroken te laten en zijn zusje in Argos achter te laten? Maar tegelijkertijd: hoe kan hij ervoor kiezen zijn bloedeigen moeder te vermoorden? Het genie van Aeschylus was dat hij de Atheense toeschouwer liet zien dat menselijke twijfels en overwegingen een wezenlijk en onontkoombaar deel van hun door goden bestierde wereld waren. Het genie van Sartre was dat hij ons liet zien dat zodra het geloof aan de goden wankelt, het op de menselijke verantwoordelijkheid aankomt. En het is de reflectie op deze verantwoordelijkheid, die doet aarzelen. Bij Aeschylus even, bij Sartre voortdurend.

Ditzelfde geldt voor Shakespeares Hamlet, hoewel in vele interpretaties van het stuk ook veel nadruk wordt gelegd op Hamlets verbitterdheid, die het gevolg zou zijn van zijn gevoel bedrogen te zijn door de vrouwen die hij liefhad: zijn moeder en Ophelia. Opvallend is echter dat Hamlet kort voordat zijn vader als geest verscheen, aan Ophelia schrijft dat zij aan alles mag twijfelen, behalve aan zijn liefde:

Doubt thou the stars are fire,
Doubt, that the sun doth move,
Doubt truth to be a liar;
But never doubt I love

Als Hamlet werkelijk totaal verbitterd was geweest en niet meer in de liefde had geloofd, noch op het goede leven had gehoopt, had hij Claudius ogenblikkelijk vermoord. Maar voor Hamlet is het juist de vraag hoe hij wraak met een goed leven kan verenigen. Sartre's moderne Orestes vecht met precies hetzelfde probleem. Hij probeert niet voor niets zijn zus Electra over te halen om met hem uit Argos te vluchten: ‘Viens, si tu m'aimes; fuyons ensembles.’ Maar Electra, die jarenlang in wanhoop en verbittering heeft geleefd, kent geen verlangen naar een beter leven. Zij wenst slechts dat hun moeder sterft.

In onze ogen wordt in de klassieke tragedie aan de helden weinig keuzevrijheid gegund. Vrijwel alles wordt van tevoren door de goden bedisseld en besloten. In de ogen van de Atheners lag dit misschien anders, en misschien is ons hedendaags geloof in keuzevrijheid ook niet meer dan een illusie die wij graag in stand houden. In sociologisch en historisch perspectief wordt dit moderne geloof in keuzevrijheid ook wel beschreven als een luxeproduct, dat slechts bestaat zolang we haar kunnen betalen. Twijfels bij het maken van een keuze blijven bij ons knarsen, niet alleen omdat we het idee hebben dat er een juiste weg bestaat, maar ook omdat we onszelf doorgaans het retourticket kunnen permitteren dat de terugkeer van de foute weg garandeert. Het is wellicht vandaar dat in Athene op één ochtend drie afgeronde tragedies werden bekeken, maar dat wij zwelgen in soapopera's zonder duidelijk begin of einde.

Het zijn evenwel de onherroepelijke keuzes die ook ons de meeste angst inboezemen, keuzes waarbij de ene optie de andere volkomen uitsluit. Het onomkeerbare vormt het meest angstaanjagende aspect van kiezen en creëert de verscheurende twijfel. Het is hierin dat wij Hamlet zo goed herkennen. Hij is door deze twijfel gegrepen en durft geen beslissing te nemen. Hij wankelt op de rand van verlamming. In plaats van een helder besluit na te streven, vlucht hij hoe langer hoe verder in zijn gespeelde waanzinnig-

[p. 37]

heid. Door zijn besluiteloosheid raken zijn daden steeds meer aan ongecontroleerde willekeur onderhevig.

Juist doordat Hamlet niet kiest, maakt hij de grootste fout en begaat ‘toevalligerwijs’ de moord op Polonius. Wanneer hij iets achter een gordijn hoort ritselen, steekt hij er in een reflex op los, waarbij hij krankzinnig uitroept: ‘How? now! A rat?’ Hamlet lijkt op dit moment al zo ver in zijn spel van waanzin gevorderd, dat hij geen moment treurt om het onschuldige slachtoffer.

Hamlets willekeurige handeling heeft echter de meest pijnlijke gevolgen. Wanneer Ophelia verneemt dat haar vader dood is, verliest zij werkelijk haar verstand en verdrinkt zichzelf al zingend en bloemenkransen vlechtend in een rivier. Juist Hamlets liefde, waaraan als enige niet getwijfeld mocht worden, wordt het slachtoffer van zijn twijfels en halfslachtige gedrag. Precies doordat hij te bang was om tot daden over te gaan, heeft hij ‘per ongeluk’ een tragische daad verricht.

In Les Mouches speelt een spiegelbeeld van deze situatie. De Orestes van Sartre bevindt zich eveneens in een spel, waarin hij zich anders voordoet dan hij werkelijk is. Orestes verhult aanvankelijk zijn identiteit en doet zich voor als reiziger van elders. Nadat hij zijn identiteit aan zijn zus Electra heeft onthuld, blijft zij hem evenwel als de vreemdeling aanspreken. De jongen die zich voordoet als haar broer is in haar ogen veel te zachtaardig om de wraak op hun vader uit te voeren en kan om deze reden Orestes niet zijn.

Met zijn vriendelijkheid wint Orestes geenszins het respect en de genegenheid van zijn zusje, waar hij zo naar verlangt. Uiteindelijk beseft hij dat hij slechts haar liefde zal kunnen winnen door te moorden. Op dat punt is de tragische twijfel compleet en staat hij zonder kompas van goed en kwaad: ‘A présent je suis las, je ne distingue plus le Bien du Mal et j'ai besoin qu'on me trace ma route.’

De tragische kern van Hamlet en van Sartres Les Mouches bestaat net zoals de klassieke tragedies uit het dilemma van een keuze zonder catharsis. Maar anders dan de klassieken gaan ze ook over de onmacht om een keuze te maken. Er zijn geen goden of orakels meer die fatale beslissingen onafwendbaar en onontkoombaar maken. Door de buitengewone verwoording van al zijn argwaan en aarzelingen, is het moeilijk Hamlet van lafheid of slap en weekhartig gedrag te beschuldigen. Dat zou betekenen dat we onszelf zouden beschuldigen. Zijn twijfels zijn voor ons begrijpelijk en sympathiek. Het is niet zijn ondergang (het klassieke thema) die wij herkennen, maar zijn onzekerheid en gespeelde zekerheid (het moderne thema).

In feite is in de eerste acte, wanneer Hamlet belooft de moord zo snel mogelijk te wreken, de aarzeling al in zijn woordkeuze te bespeuren: ‘That I, with wings / as swift / As meditation, or the thoughts of love, / may sweep my revenge.’ Deze beschrijving van de haast waarmee hij te werk zal gaan, klinkt lyrisch maar is eigenlijk weinig overtuigend. Is het niet juist de overpeinzing die daden doet uitstellen en de tijd doet vertragen? En schildert Hamlet zelf niet juist de gedachten aan liefde als gedachten die het meest bestendig zijn van alle gedachten?

Met deze woordkeus voorspelt Hamlet al zijn eigen onvermogen tot een snelle en doelmatige wraak. Hij is zich bewust van de verantwoordelijkheid die hij voor zijn daden moet dragen. Hij is diep doordrongen van dat moderne (en zeker niet klassieke) levensgevoel dat de dood weliswaar een einde zal maken aan de verterende twijfel en angst, maar tegelijkertijd ook de oorzaak vormt van alle angsten zolang men leeft. Niet voor niets is ‘To be, or not to be, that is the question’ tegenwoordig de beroemdste zin uit het stuk.

Volgens Hamlet wordt iedere keuze door angst geleid. Degene die onmiddellijk tot wraak besluit, blijkt bang voor het leed dat het leven brengt. Maar degene die niet wreekt, vreest in nog heviger mate wat er na de dood komt. Hierin ligt tevens de breuk tussen de klassieke tragiek en de moderne tragiek. De Orestes van Aeschylus is tragisch omdat hij onafwendbaar de moord op zijn moeder zal voltrekken. Hamlet en de Orestes van Sartre zijn tragisch omdat ze in vertwijfeling de keuze voor de daad blijven uitstellen. In hun twijfel die aan de keuze voorafgaat, herkennen wij onszelf, als we al een keuze durven te maken.