Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 30]

De eerste liefde is de ergste
door Sam Koek

Toen ik jong was, kwam verliefdheid geregeld voor. Het was een zeer romantisch verschijnsel, een verwoestende emotie die het getroffen individu zijn zekerheden ontnam en zijn wereld ontwrichtte, ongeveer zoals de oorlog dat in groter verband deed. Verliefdheid bracht een permanente staat van opwinding teweeg, een groot, laaiend vuur dat je met je mee droeg en zorgvuldig geheim probeerde te houden. Ik denk dat het tegenwoordig anders, misschien wat gewoner toegaat.

Voor mij was mijn eerste liefde meteen de ergste. Ik was zeventien jaar en heel banaal verliefd op een meisje uit mijn klas dat ook naar mijn huidige mening, nu ik er achteraf op terugzie, volstrekt superieur aan haar klasgenoten was. Ze was blond, had grijze ogen, een regelmatig gezicht, geen bijzondere schoonheid, maar ze gedroeg zich niet als een schoolmeisje maar als een jonge vrouw, zo'n rustig type uit een Engelse film. Ze was ons allen jaren vooruit in levenswijsheid en ervaring, ze was volwassen, zelfstandig, eigengereid, origineel en met onverwachte, wel doordachte reacties. Zo leek het tenminste.

Overigens kende ik haar helemaal niet goed, want het voorwerp van mijn liefde was door mijzelf onmiddellijk volstrekt onbereikbaar verklaard, zodat het bleef bij een sterk gevoel dat ik op veilige afstand en in het geheim koesterde. Ik troostte me met de droom dat wij elkaar in de verre toekomst nog eens als volwassenen zouden ontmoeten, en dat ik dan tot haar gelijke zou zijn opgegroeid; ja, misschien zou ik dan wel knap, rijk en machtig zijn geworden, en zou zij in moeilijkheden verkeren. Dan zou ik haar natuurlijk uit mijn aanzienlijke positie grootmoedig bijstaan en misschien zelfs haar dank verdienen; maar dat laatste hoefde niet eens.

Zo ver was het nog niet. Ik weet nu niet meer of ik naar haar durfde te kijken, in de klas, maar zeker is dat ik haar gezelschap niet dorst te zoeken. Er gebeurde helemaal niets. Pas een paar jaar later, toen mijn verliefdheid al lang over was, gingen wij als goede kennissen met elkaar om, en toen heb ik er haar ook wel van verteld.

Nog weer twintig jaar later kwamen we elkaar aan het eind van een ochtend in Amsterdam op straat tegen en nodigde ze me uit een boterhammetje mee te eten bij haar thuis. Ze was in de tussentijd getrouwd en gescheiden, en ze woonde nu op een bovenwoning met twee zoons die op de middelbare school zaten. Die zoons kwamen ook thuis lunchen. De jongste leek sprekend op zijn moeder zoals ze was toen ze bij mij in de klas zat en mijn hart had gebroken. Opeens herinnerde ik mij weer, met weemoed, de uitzichtloze wanhoop van mijn verliefdheid, en ik herinnerde mij ook de droom waar ik mezelf toen mee had getroost. Maar zij had mijn hulp in het geheel niet nodig en ik voelde ook geen bijzondere behoefte meer om die aan haar op te dringen, gesteld dat ik haar iets te bieden zou hebben. Na de koffiemaaltijd ging ieder zijns weegs en daarna heb ik haar nooit meer ontmoet.

Als student was ik helemaal niet vlot en handig in de omgang met meisjes. Het was vlak na de oorlog, en in die tijd was iedereen van mijn leeftijd geloof ik wel enigszins gefrustreerd. Ik herinner me een vriend die, twintig jaar oud, met enige ontzetting vertelde dat hij gedroomd had dat hij een meisje zoende en dat ze toen haar tong in zijn mond had gestoken. Hij kwam mij vragen of ik van zulke onnatuurlijke perversiteiten had gehoord, en of hij wel normaal was als hij zoiets ongehoords droomde.

Ik weet niet meer wat ik hem heb geantwoord; in het algemeen bezag ik dit soort

[p. 31]

dingen nogal laconiek, ook al had ik er toen nog in het geheel geen deel aan. Ik was ook niet zo gauw bang dat iets slecht was, of ongezond, en als je zoiets spontaan droomde kon het vast geen kwaad.

Toen ik twintig jaar oud was werd er een Corpsbal gehouden en ik wist werkelijk niet wie ik mee moest vragen. Iedereen bemoeide zich natuurlijk met dit probleem. Een ouder persoon, die als ik het wel heb bij het toneel was, wist iemand die geknipt was om aan mijn zijde te schitteren. Zij studeerde violoncel, en droeg de buitenissige naam Vera Valdor. Behalve artistieke begaafdheid bezat ze grote schoonheid en een interessant karakter. Ik zou er in het nogal conventionele gezelschap van het Corps zeker een goed figuur mee slaan. Hij schreef het adres voor mij op een papiertje.

Ik pakte mijn fiets en reed er heen. Het was een mooie dag tegen het eind van mei, des middags om een uur of drie. Vera woonde bij haar ouders in de Rivierenbuurt. Toen ik aanbelde, verscheen zij bovenaan de trap, hoorde mijn uitnodiging aan, en legde me toen uit dat zij geen zin had met een haar volstrekt onbekend persoon naar een bal te gaan. Ik vertrok, maar dat ene korte gesprek met een donkere trap tussen ons in, zij bovenaan in de deuropening naar de woning en ik beneden in het portaal van de buitendeur, was voldoende geweest: ik was op slag verliefd geworden, en wel heel erg. Dit vervulde mij met zo grote vreugde dat ik bijna zat te zingen op mijn fiets.

Nog dezelfde avond keerde ik naar de Rivierenbuurt terug en nodigde haar deze keer uit voor een avondwandeling. Dit keer stemde ze toe, en in de warme zomeravond liepen we uren rond bij het zandlichaam van een spoorweg rondom Amsterdam die nooit voltooid is.

[p. 32]

Ik was dus verliefd, erg verliefd, en niet eens ‘ongelukkig verliefd’, want we waren vaak samen, ze kwam op mijn kamer waar we uren lagen te zoenen, ik kwam bij haar thuis en ik nam haar mee om haar mijn ouders te laten zien. Mijn liefde werd dus niet afgewezen, maar toch ook weer niet beantwoord met even sterke gevoelens: Vera voelde, denk ik, slechts een zekere tolerantie en welwillende onverschilligheid jegens mij; ze vond me ‘wel aardig’. Ik vond haar een volstrekt wonderbaarlijk superieur wezen. Zij was vrij slank, fijn gebouwd, blond, met grote grijze ogen, in een smal gezicht, dat ernstig stond als zij ingespannen de cello studeerde. Zij zat wijdbeens, vrijwel verscholen, achter het instrument, waar ze zo nu en dan omheen keek om de stand van haar hand te controleren. Ik mocht erbij zijn, en ik lag op de divan, meer om naar haar te kijken en over haar na te denken dan om van de muziek te genieten, want een cello zonder begeleiding, dat is heel moeilijke muziek. Als zij sprak, klonk het tegelijk enigszins kinderlijk en gemaakt, omdat ze heel zorgvuldig articuleerde; bevriende kunstenaars vroegen haar soms teksten uit te spreken voor de radio.

Ze vroeg me wel eens of ik het leuk vond met een jodinnetje te vrijen, maar ik kende die categorie niet en het zei me niets. Mijn opvoeding was nu eenmaal zo dat ik nooit had geleerd individuen als joods of rooms-katholiek of wat dan ook te benoemen, en die onschuld is mij mijn hele leven bijgebleven. Maar over Vera hoorde ik anderen ook wel eens een enkele keer spreken als ‘een blond jodinnetje’, zoiets als een zwarte zwaan of witte truffel, een zeldzame delicatesse, en door die zeldzaamheid extra begeerlijk.

In mijn ogen was Vera zeer onconventioneel, in ieder geval anders dan alle andere mensen die ik kende (maar ik was toen ook nog niet veel gewend). Ze kende bijvoorbeeld verschillende kunstenaars, en ze had een halfzuster die op een zolder samenwoonde met iemand die een betrekking had bij de Communistische Partij. Toen we op een warme dag in 1948 langs de Amstel wandelden, aarzelde Vera niet zich in een bosje uit te kleden en te gaan zwemmen. Ze hield wel haar broekje en bh aan, maar toch! Ik bleef sullig aan de kant staan, vooral benauwd dat er iemand zou langskomen.

Zo heel lang heeft onze omgang niet geduurd. Het Corpsbal (waar ik niet ben

[p. 33]

heen gegaan) was eind mei of begin juni, en in juli was het zomervakantie. De halfzwager was intussen door de Communistische Internationale naar Parijs gestuurd, en Vera ging daar voor de zomer heen. Ik was voor de vakantie thuis, maar ik begreep dat ik er achteraan moest gaan. Des middags, aan de thee, legde ik dit aan mijn moeder uit, en die gaf me enkele gouden sieraden die ze toch niet meer droeg mee voor het geval ik op mijn reis in geldnood zou komen. Dit was heel praktisch door haar ingezien, want in die tijd had je nog allerlei deviezenregels en je kon niet zomaar geld wisselen. Nog dezelfde dag nam ik de trein naar Parijs, maar ik kwam te laat.

Ik heb Vera nog wel gevonden, ergens in de Marais in de Straat van de Oude Kleermakers, waar die broer zich had gevestigd, maar ze was reeds verstrikt geraakt in de netten van een oudere man, vast een kunstenaar, waarmee ze heel interessante gesprekken kon voeren. Ik kwam dinsdag aan en woensdag namen we afscheid bij het metrostation St Paul. Later, toen ze na de vakantie terug was in Amsterdam, heeft ze het nog op een heel goede manier met mij uitgemaakt. Wij praatten een hele nacht en tegen de vroege morgen ging ze weg en liet mij uitgeput en diep ongelukkig achter.

Achteraf bezien denk ik dat ze voor een jong en mooi meisje een veel te vriendelijk en welwillend karakter had om alle mannen die op haar af kwamen op de vereiste onaardige en kattige manier de deur te wijzen. Maar dat verandert er niets aan dat ik op dat moment geheel ontroostbaar was en dat nog bijna een jaar lang ben gebleven. Op die leeftijd is dat een lange tijd. Ik was vooral bevreesd haar tegen te komen, want het leek mij volstrekt onverdraaglijk haar weer te zien: ik zou mij vast niet kunnen beheersen en in snikken uitbarsten. Maar hoewel Amsterdam toch niet zo'n verschrikkelijk grote stad is, is dat nooit gebeurd, toen niet en ook later niet, in al de jaren die sedert die dagen zijn verstreken. Nu zou ik een ontmoeting trouwens wel kunnen verdragen, denk ik.

In de jaren die volgden waren er verschillende meisjes die ik heel aardig vond, soms ook bijzonder en interessant, en waar ik het goed mee kon vinden. Je moet elkaar vertrouwen om het bed te delen, en soms ging dat heel gauw. Ik had een grote kamer met een uitbouw of nis achter een groot gordijn met een kraan en een bak die tegelijk als gootsteen en wastafel diende. Een klein donker meisje uit de provincie dat aan ballet deed, kwam spiernaakt van achter het gordijn te voorschijn nadat ze toilet had gemaakt en zei: ‘Ik zal je de eerste positie laten zien.’ Zij plaatste een voet dwars voor de andere en haar geslacht ging als een schelp open. Vol vreugde vielen wij elkaar in de armen. En toch had ik haar pas die morgen bij een vage kennis ontmoet als iemand, die ik wat van Amsterdam moest laten zien.

Ik was met deze gang van zaken nogal tevreden, ja niet weinig trots. En ik had ook wel eens een langere verhouding, zoals dat gebruik was in de kringen van halve intelligentsia waarin ik verkeerde. Een echt grote, verterende passie was dat niet, maar ik heb ook geen enkele behoefte die vriendschap (of hoe je het ook maar zou moeten noemen) achteraf te désavoueren. Mijn vriendin had geen geld en ook geen vast adres, geen eigen kamer, zij bivakkeerde waar maar een kamer een paar weken beschikbaar was. Toen ik haar pas leerde kennen, bewoonde zij op die manier een zolder, vlak bij de Oudemanhuispoort waar de colleges werden gegeven. Des ochtends werd ik in haar bed wakker doordat de klok die zich daar bevond negen uur sloeg. Ik draaide mij om en dacht: ‘Die colleges, daar ga ik lekker niet heen.’

Ik was drieëntwintig jaar oud toen ik deze staat van zelfgenoegzaamheid en gemakzucht had bereikt. Niet lang daarna zou ik nog eens verliefd worden, maar nu op een andere manier, wat meer volwassen, maar opnieuw met een element van onvoorwaardelijke toewijding en aanbidding. Dat hoort hier echter nog niet thuis.