Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 3]

Deze maand

In haar essay ‘Three Guineas’ probeert Virginia Woolf de diepere oorzaken en achtergronden van oorlog te begrijpen. Zij beschrijft onder meer een aantal gruwelijke foto's uit de Spaanse Burgeroorlog van gemutileerde lichamen en tot puin geschoten gebouwen. Daarbij vraagt ze zich af of er in het aangezicht van oorlog sprake kan zijn van een ‘wij’-begrip tussen mannen en vrouwen - en in het verlengde daarvan betwijfelt ze of er een ‘wij’-begrip kan bestaan tussen toeschouwer, slachtoffer en dader. ‘No “we” should be taken for granted when the subject is looking at others people's pain,’ schrijft Woolf.

Dit is een interessant probleem dat een schaduw werpt over elke goedbedoelde opvatting, hartstochtelijke mening en beschaafde opinie die ‘wij’ uitspreken over de oorlog. Het doet tegelijkertijd de vraag rijzen hoe men als toeschouwer ‘voor’ of ‘tegen’ een oorlog kan zijn. Wie zich ‘tegen’ oorlog verklaart, impliceert dat anderen ‘voor’ zijn, en wie betoogt dat oorlog ‘onvermijdelijk’ is, impliceert dat anderen te dom of te laf zijn om ‘voor’ te zijn. Verraadt dit ‘voor’ of ‘tegen’ zijn - en daarvan in het openbaar kond doen met steevast het voorvoegsel ‘Ik ben’ (waarbij de klemtoon op ‘ik’ ligt) - niet reeds dat het ‘wij’-begrip tussen toeschouwers, slachtoffers en daders is gesneuveld?

Ik schrijf dit enkele minuten voor het verstrijken van het ultimatum dat president Bush aan Saddam Hussein stelde, en wellicht ziet de wereld er volstrekt anders uit wanneer u dit leest. Het is overigens niet zeker dat zulks het geval is, want vanuit het perspectief van de vragen de Woolf oproept ziet de wereld er misschien altijd hetzelfde uit. Ik bedoel een wereld waarin de mens den mens een wolf is, en de rest van ons in een talkshow op tv daarover palavert.

Het is weer eens wat anders dan prinses Margarita of het programma ‘Idols’, maar op de een of andere wijze klinkt alles in de media toch steeds op dezelfde toon. Ik bedoel dat eigentijdse timbre waarin ijdelheid en ongeïnformeerdheid worden gepropt in een format dat slechts één doel heeft: een vals ‘wij’-begrip te kweken tussen toeschouwer, slachtoffer en dader. Nederland is een middelmatig land, en misschien blijkt dit nergens zo pijnlijk als in onze media, die ons aantoonbaar onvoldoende hebben geïnformeerd over een oorlog die reeds lang geleden in de steigers werd gezet. Nu vlucht men dan haastig de loopgraven in van praatprogramma's en tv-discussies. En NRC Handelsblad publiceert sinds een aantal weken zelfs dagelijks een ‘quote-unquote’ interviewtje met een bekende Nederlander over de oorlog, gelardeerd met een citaatje van een andere bekende Nederlander over de oorlog. De mening van Katja Schuurman versierd met de opinie van Youp van 't Hek, zoiets. Treffender en ridiculer zal de onmogelijkheid van een ‘wij’-begrip in tijden van oorlog zelden zijn geïllustreerd.

Precies hierover gaat ook het boek dat Susan Sontag zojuist publiceerde onder de titel Regarding the Pain of Others. Het opent met een essay over Virginia Woolfs ‘Three Guineas’ en het aardige is dat Sontag probeert in het licht van de gruwelijke oorlogsfoto's de stellingen uit haar eigen invloedrijke bundel On Photography van 1977 te toetsen. Is het inderdaad zo dat herhaalde blootstelling aan afschuwwekkende beelden het vermogen tot inleving aantast? Is het werkelijk zo dat door het bombardement van beelden de werkelijkheid alle kenmerken van een ‘spektakel’, een kermisattractie heeft gekregen?

[p. 4]

Bij nadere overdenking verwerpt Sontag deze opvatting - die deels in On Photography stond te lezen, maar deels ook voortkomt uit de postmoderne misinterpretatie van haar werk. Zij betoogt nu, oog in oog met de gruwelijke foto's bij het essay van Woolf, dat de ‘spektakel’-opvatting van de werkelijkheid het perspectief en de geesteshouding verraadt van een kleine, rijke en geprivilegieerde minderheid in zowat de enige uithoek ter wereld waar gruwelen uitzonderlijk zijn. In werkelijkheid kan het oprecht aanschouwen van andermans lijden, zo schrijft ze, wel degelijk een toeschouwer tot getuige maken, en voert vandaar het hart en niet de postmoderne retoriek tot waarachtig begrip.

Mooi geschreven, maar helaas schemert hier een misverstand. Het treffende van Woolfs ‘Three Guineas’ was nu juist dat zij de foto's die ze beschreef in het geheel niet opnam bij haar tekst, maar in plaats daarvan de afbeeldingen plaatste van een generaal, een aartsbisschop en een rechter. Dit maakte haar betoog over (en tegen) oorlog des te indringender. Pas in latere edities van het werk (die Sontag blijkbaar las) werden de afschuwelijke beelden zelf afgedrukt. En zo vormen ze alsnog een illustratie van de huidige relatie met de werkelijkheid, en van het ongelijk van Sontags nieuwste inzichten. De moderne mens raakt het geloof in - en het begrip van - het woord kwijt en wordt steeds afhankelijker van het beeld.

Dit is verontrustend genoeg - wie erop let, merkt dat het vermogen in woorden te denken en die gedachten te verwoorden in onze samenleving wel degelijk afneemt - maar het is mogelijk ook een verklaring voor het zonderlinge feit dat velen zich overvallen voelen door de oorlog van de VS en Groot-Brittannië tegen Irak. Er was immers tot voor kort geen beeld van beschikbaar, geen lancering te zien, er werd (althans in Nederland) geen praatshow aan gewijd. Nu wij ons hebben laten verrassen, zijn we niet te beroerd een mening te hebben (‘voor’ of ‘tegen’, ikzelf ben zelfs allebei, geloof ik). Zolang die mening maar niet gaat over het feit hoezeer we vergaten de woorden te lezen van de kroniek van een aangekondigde oorlog die de afgelopen jaren voor onze ogen werden uitgespeld.

Wie denkt dat de wereld plotsklaps een oorlog is ingedreven door een imperialistische, godsdienstwaanzinnige president Bush en een oorlogszuchtige premier Blair, terwijl de vredelievende Franse diplomaten geen tijd wordt gegund hun zegenrijke werk te doen, heeft even niet opgelet. Ten minste vijf jaar geleden al besloot de VS (en ook Tony Blair) zich hoe dan ook van Saddam te ontdoen. En al minstens even lang gokt Frankrijk juist op voortzetting van de status quo, waarin lucratieve oliecontracten lonken.

Geen wonder dat de situatie van nu, met een Anglo-Amerikaanse coalitie die zonder VN-mandaat ten strijde trekt tegen Irak terwijl Frankrijk, Rusland en China in de Veiligheidsraad zich scherp tegen gewapend ingrijpen keren, zich in 1998 al precies zo voordeed. Toen voerden Clinton en Blair - zonder VN-mandaat - met ‘Operatie Desert Fox’ zware bombardementen uit op Irak uit nadat Saddam de wapeninspecteurs de deur had gewezen. Net als nu werden er bittere woorden gewisseld tussen Londen, Washington en Parijs. En net als nu stond de Europese Unie handenwringend en machteloos langs de zijlijn te kijken naar de kruisraketten en zware bommenwerpers.

Destijds al schreef de Financial Times dat Irak zich ontwikkelde tot een transatlantisch breukvlak met grote consequenties voor Europa, en de New Statesman signaleerde dat de grootste ‘collateral dammage’ van de bombardementen de barsten in het Europese continent betrof. Geen wonder dat de Unie zich voornam snel een gezamenlijk standpunt over de aanpak van Saddam te formuleren. Dat was bijna vijf jaar geleden. Onlangs hield Chris Patten, Europees Commissaris voor buitenlandse betrekkingen, een rede over het huidige Europese standpunt inzake Irak. Zijn slot-

[p. 5]

do you still nurture (p.v.) flowers (in) (black) (velvet) (fields). 2002

som luidde kort en simpel dat Europa in feite helemaal geen standpunt had en ‘een modderfiguur sloeg’.

Dit is des te meer jammer omdat in de vijf tussenliggende jaren de Amerikaanse visie steeds duidelijker contouren aannam. Al onder president Clinton was duidelijk dat de ‘low intensity’-oorlog die sinds 1991 met Irak werd gevoerd niet eindeloos kon doorgaan (de bombardementen kostten de VS een miljard dollar per jaar). Het geduld van de Amerikanen met Saddam, maar ook met de VN, raakte op. De regering Clinton zorgde ervoor dat Boutros-Gali van het toneel verdween, maar de verhoudingen met zijn opvolger Koffi Annan waren al snel bijna even slecht.

Dat het unilaterisme van de VS onder Clinton al snel toenam, werd bijvoorbeeld duidelijk uit de manier waarop ze welbewust de VN buiten spel zetten bij de aanval op Servië tijdens de Kosovo-crisis. Omdat het Westen - inclusief Nederland (we waren toen in meerderheid ‘voor’ oorlog) - de bombardementen toejuichte, werd er weinig aandacht aan besteed. Toch waren de Amerikaanse woorden van destijds even hard als nu. ‘We stand tall and we see further than other countries into the future,’ beet Madeleine Allbright de paar critici van de Alleingang door de VS toe. En wat Irak betreft, voegde minister van defensie William Cohen daar al in 1998 openlijk aan toe dat eenzijdig ingrijpen door de VS ‘has always been an option that we could pursue’.

Tijdens de regering Clinton verschoof de strategie van de VS inzake de kwestie Irak van het bijeenhouden van de brede coalitie uit de tijd van de Golfoorlog in 1991, naar het zoeken van ‘good company’ bij de eigen acties (zoals in Kosovo). Tevens

[p. 6]

kwam als doel steeds meer ‘regime change’ in beeld. ‘The best way to end the threat, once and for all, is a new Iraqi Government,’ zei Clinton op 12 december 1998. En nog in dezelfde maand stipuleert Tony Blair dat hij en Clinton een gezamelijk oorlogsdoel hebben in Irak: het omverwerpen van Saddams dictatuur. ‘We are doing all we can to bring about an end to his rule, there is no doubt about that whatever,’ betoogde hij. En op 21 december voegde hij eraan toe: ‘We will do whatever we can to bring about the downfall of Saddam.’ In januari van 1999 deden Blair en Clinton nog eens een gezamenlijke oproep voor het installeren van ‘a new government in Bagdad’.

Ondertussen klinken in de Amerikaanse Senaat tijdens ‘Operatie Desert Fox’ ook krachtige oproepen om Saddam te verdrijven. Diverse senatoren dringen er bij Clinton op aan de bombardementen te laten volgen door ‘a full-fledged military campaign to remove Saddam Hussein from power’.

Dit was geen wonder, want nog kort daarvoor, in oktober 1998 had het Amerikaanse Congres de ‘Iraq Liberation Act’ aangenomen. Deze wet stipuleert dat het officieel Amerikaans beleid is om het regime van Saddam Hoessein omver te werpen, en trekt daarvoor een bedrag van 97 miljoen dollar uit. Clintons handen waren destijds gebonden door de impeachment procedure die tegen hem liep vanwege de Lewinsky-affaire, maar feit is dat hij sinds Desert Fox meer bommen op Irak heeft laten afwerpen dan tijdens de gehele Kosovo-oorlog op Servië.

Het is kortom niet vol te houden dat de diabolische George W. Bush met een geheel nieuwe en onverwachte Amerikaanse oorlogspolitiek tegenover Irak komt. Er zijn allerlei nieuwe ideologische elementen aan te wijzen (die deels verontrustend en deels lachwekkend zijn), en er is zeker sprake van meer rigiditeit (en wellicht meer stupiditeit) dan onder Clinton, maar de koers naar de eindafrekening was allang uitgezet. En de ironie wil dat in Clintons regering juist vooral presidentkandidaat Al Gore zich sterk maakte voor het eenzijdig gewapenderhand verdrijven van Saddam.

Ondertussen worstelde de Europese Unie vruchteloos met de idee van een gezamenlijke buitenlandse politiek, en was het woord Irak taboe in de jaren van expansie en introductie van de euro. En zo gingen Groot-Brittannië en Frankrijk geheel ongehinderd elk een eigen weg. Frankrijk keert zich al sinds 1996 consequent tegen elke resolutie die voor wapeninspecties pleit, inclusief de mede door Nederland in 1998 geïnitieerde resolutie 1284, die Parijs eerst uitkleedde alvorens zich van stemming te onthouden. Na de ruzie met de VS en Groot-Brittannië over Desert Fox French kondigde president Jacques Chirac aan dat hij ‘nieuwe wegen’ zou voorstellen voor de internationale gemeenschap om ‘effectieve controle over de Irakese wapens te krijgen’. Bovendien beloofden hij en zijn toenmalige premier Lionel Jospin snel te komen met voorstellen om de Europese Unie op één lijn te brengen inzake Irak. Van die ‘nieuwe wegen’ noch van het Europese initiatief is veel gekomen.

Wel was al duidelijk dat Frankrijk sedert halverwege de jaren negentig de oplossing vooral zocht in het verminderen en zelfs afschaffen van de wapeninspecties alsmede de volledige opheffing van sancties (hoewel men tot woede van de Arabische wereld op het laatste moment in 2002 wel akkoord ging met de Anglo-Amerikaanse ‘smart sanctions’, in de hoop de Britten te verleiden tot de uitbouw van een Europese Defensiemacht). Zo hoopte men het regime in Bagdad over te halen zelf met gegevens over de wapenprogramma's te komen. Vanuit het perspectief van deze jarenlang volgehouden politiek was niet zozeer het aangekondigde veto van Frankrijk tegen gewapend ingrijpen verrassend, maar wel de plotselinge omarming door Parijs van inspecties in Irak.

Feit is dat de banden tussen Parijs en Bagdad altijd al bijzonder innig zijn geweest, en ook na de Golfoorlog verdwenen die warme gevoelens niet. Die relatie geeft in elk geval een bijzonder cachet aan het huidige vredesimago van de Fransen. In het re-

[p. 7]

cente verleden zijn diverse ministers (onder meer Chévènement, die ontslag nam als minister van defensie uit protest tegen Desert Storm) en voormannen uit Chiracs partij voorzitter geweest van de invloedrijke Vriendschapsvereniging Frankrijk-Irak, en zodra het kon, werden na de Golfoorlog de economische banden weer aangehaald.

De machtige Franse oliemaatschappij TotalFinaElf toonde zich al snel zeer actief in het ‘voedsel-voor-olie’-programma (en kreeg van de Irakezen een uitermate lucratieve concessie voor de olievelden van Majnoon en Bin Umar, waarvan de firma hoopt dat die uiteindelijk 100.000 vaten per dag ofwel zo'n 25 miljard euro per jaar gaan opleveren). Maar ook telecommunicatiegigant Alcatel, autofabrikanten Peugeot en Renault alsmede elektronicaconcern Schneider Electric zijn actief in Irak. Momenteel zijn Franse bedrijven de grootste handelspartners voor Irak (voor 660 miljoen euro ofwel 14 procent van alle officiële Irakese buitenlandse handel) sinds het embargo gedeeltelijk werd opgeheven in 1996, en is Frankrijk de op één na grootste afnemer van Irakese olie (de grootste is de VS zelf; derde in rij is Nederland).

Reeds in 1997 werd het Franse Culturele Centrum in Bagdad alweer heropend, en daarin werden eerlijk gezegd niet de rapportages over de mensenrechten in Irak door Amnesty International en Human Rights Watch tentoongesteld. Het centrum functioneert als een nauwelijks verhuld behartiger van de Franse belangen (hoewel de Franse diplomaten officieel opereren vanuit de Roemeense ambassade). Parijs beklemtoont overigens dat de handel met Irak slechts gering is: slechts 0,2 procent van de Franse export gaat richting Bagdad, en 0,3 procent van de Franse import komt ervandaan, terwijl Irak slechts op de negende plaats staat van de landen die aan Frankrijk olie leveren. Dit heeft, zegt Parijs, geen invloed op de Franse vredespolitiek.

Desalniettemin wees een recent rapport van de Deutsche Bank (Baghdad Bazaar: Big Oil in Iraq) enigszins bezorgd op het feit dat het belangenconflict tussen concurrerende oliemaatschappijen in Irak precies langs dezelfde lijnen loopt als de verdeeldheid in de Veiligheidsraad. Het verdwijnen van Saddam zou voordelig zijn voor de Amerikaanse en Engelse maatschappijen, terwijl de status quo in het voordeel is van TotalFinaElf, Lukoil, Zarubezneft en Mashino-import uit Rusland en de Chinese Nationale Petroleum Maatschappij.

Zo is de situatie weinig opbeurend (maar wie weet hoe de toestand is wanneer u dit leest). Bijna vijf jaren gingen voorbij sedert het verdrijven van Saddam Hussein het officiële oorlogsdoel werd van de VS en Groot-Brittannië. Bijna vijf jaren gingen voorbij sinds beide landen aankondigden dit doel zo nodig eenzijdig te verwezenlijken. Bijna vijf jaren gingen voorbij sinds de Europese Unie zich voornam met een werkbaar alternatief voor oorlog te komen binnen de kaders van de Verenigde Naties.

Zeker is dat niemand kan volhouden dat deze oorlog plotseling is gekomen. Nog afgezien van de particuliere obsessies van Bush was het ook lang voor het aantreden van deze president, en ook voor de aanslagen van 11 september, al duidelijk dat de koers was gezet richting ingrijpen - zo nodig zonder de VN. En ook toen al was het duidelijk dat het verzet daartegen van Frankrijk alles te maken heeft met het aloude Franse streven naar een eigen Empire Musulman. En al die tijd bleek jaar na jaar dat Europa niet in staat was - of geen belangstelling had - een werkbaar alternatief voor oorlog te verzinnen. En al die tijd bestond deze voortsudderende oorlog van 1 miljard dollar per jaar in Nederland niet, omdat er geen beelden waren. En nu is dan plotseling duidelijk dat Europa en Nederland op de een of andere manier de rekening kunnen betalen.

In dit licht had Virginia Woolf misschien ongelijk met haar opvatting dat er in het aangezicht van oorlog geen ‘wij’-begrip kan zijn tussen toeschouwers, daders en slachtoffers. Wellicht is juist het tegendeel waar: of we nu ‘voor’ of ‘tegen’ zijn, ‘wij’ zijn immers allemaal verantwoordelijk. - bb