Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 37]

Samuel Taylor Coleridge
Dichter van het innerlijk berglandschap
door J.J. Peereboom

Samuel Taylor Coleridge werd geboren op 21 oktober 1772 in Ottery St. Mary, Devonshire, als negende en laatste zoon van de plaatselijke predikant en onderwijzer, die ook vijf dochters had. Hij groeide op tot voorman van de Engelse romantische dichtkunst; hij voldoet niet aan de gebruikelijke voorwaarde voor artikelen over schrijvers van vroeger, dat hun geboorte- of sterfdatum deze maand honderd jaar of een veelvoud daarvan geleden is. Wat voor andere motieven kennen wij om voorouders tevoorschijn te halen uit de literatuurgeschiedenis? Een nieuwe editie of een biografie kan een reden geven; bespreking daarvan heeft gewoonlijk net als een herdenkingsartikel een verplicht karakter.

Gelegenheidsstukken zullen hun lezers zelden animeren om een schrijver van vroeger zelf te gaan lezen. Wij hebben het te druk met bijhouden wat er aan nieuws verschijnt. Er heeft een tijd bestaan waarin de samenleving minder dan tegenwoordig uitkeek naar het nieuwste en het laatste. Om te beginnen werd de Bijbel gelezen, die niet als vernieuwend kon worden aanbevolen; en de mensen hadden geleerd dat zij de werkelijkheid beter zouden begrijpen als zij ook andere ideeën van vroeger in zich opnamen. Zij zouden ingestemd hebben met de repliek van T.S. Eliot tegen lezers die de oude schrijvers links lieten liggen met het argument we know so much more than they did: ‘precisely, and they are that which we know’ - dat wil zeggen, wij leven in een cultuur die door hen gevormd is.

Heel soms nog laat men zich zonder een jubileum af te wachten activeren door zo'n idee als dat van Eliot. En waarom dan ineens Coleridge: staat er bij hem veel van that which we know? Probeer dat maar eens aannemelijk te maken. Iedereen die zijn naam kent, weet dat hij de dichter was van ‘The Rime of the Ancient Mariner’: de ballade van twintig pagina's en 625 verzen waarin een oude zeeman vertelt hoe hij boete heeft moeten doen voor het doden van een albatros, en sindsdien gedwongen blijft om onwillige voorbijgangers lastig te vallen met zijn verhaal. Iets minder bekend zal ‘Kubla Khan’ zijn, het onvoltooide gedicht over het bouwproject van de khan in Xanadu - onvoltooid gebleven volgens Coleridge omdat toen hij het verhaal, dat hij in een droom had opgedaan, zat te schrijven hij gestoord werd door een bezoeker (‘a person on business from Porlock’) en later niet meer kon bedenken hoe het verder ging. Wat ook nogal eens vermeld wordt, is dat hij in het laatste jaar van zijn leven tobde met onvoldoende poëtische inspiratie; en dat hij al sinds zijn twintigste verslaafd was aan opium in de aangelengde vorm van laudanum, oorspronkelijk door de dokter aan hem voorgeschreven als pijnstiller.

Dat zal iedereen weten van Coleridge. Toeristen in Londen zullen er wellicht bij denken dat hij met al zijn problemen toch blijkbaar goed terechtgekomen was, anders had hij niet van 1816 tot zijn dood in 1834, op zijn tweeënzestigste, in zo'n voornaam en mooi bewaard huis in Highgate kunnen wonen, met uitzicht over Hampstead Heath.

Verder gaan de standaardgegevens niet. Waar zou het verlangen vandaan komen om hem verder te leren kennen? Het kan gewekt worden door een van zijn vertrouwelijke gedichten, minder bekend dan de twee monumentale: ‘Frost at Midnight’ bijvoorbeeld, waar hij een overpeinzing beschrijft laat op de avond bij het vuur in zijn huisje in Somerset, met zijn eenjarige zoon Hartley in de wieg naast zich.

'Tis calm indeed! so calm, that it disturbs
And vexes meditation with its strange
And extreme silentness. Sea, hill, and wood,
This populous village! Sea, and hill, and wood,
With all the numberless goings-on of life,
Inaudible as dreams!

In het vervolg spreekt hij de kleine Hartley toe:

[p. 38]

ik ben in Londen opgegroeid waar de enige natuur die wij zagen de lucht boven ons hoofd was; jij bent bevoorrecht dat je in dit landschap groot wordt, jij zult je leven lang door alle jaargetijden verblijd worden.

Die voorspelling is vast niet uitgekomen, denkt de lezer van tweehonderd jaar later: zo betrouwbaar zijn de zegeningen van de natuur niet, het was alleen wat Coleridge en Wordsworth zich een tijd lang aanpraatten. Dat de dichter zich maar wat verbeeldde, belet niet dat wij in zijn verbeelding van toen worden opgenomen. Ik kan het na jaren voor de zoveelste keer lezen en denken: daar zijn ze weer, de stilte en het haardvuur en de vorst buiten.

‘Frost at Midnight’ is makkelijker te begrijpen dan de ‘Ancient Mariner’ en ‘Kubla Khan’, en laat de eigen stem van de dichter duidelijker horen. Pas bij nader onderzoek blijkt dat er in bijna al zijn gedichten eigen ondervindingen zijn verwerkt. De beste manier om zijn leven erbij te leren kennen is de lectuur van de biografie in twee delen, verschenen in 1989 en 1998, door Richard Holmes die in 1996 ook nog een bijpassende Selected Poems met commentaar en voetnoten heeft afgeleverd. Vijftien jaar heeft het werk hem in beslag genomen, maar: ‘It hasn't in any conceivable way finished. Coleridge's life continues in one's head.’ Holmes is verknocht gebleven aan zijn onderwerp, wat niet alle biografen gebeurt; bijvoorbeeld niet Rosemary Ashton, voorzover ik kan opmerken, na haar biografie van Coleridge in 1996.

Er zijn wel meer kenners van de man en zijn tijd die met alle respect voor de gedichten geen hart voor hem hebben. Hij praatte vaak te veel, aan een stuk door; dat is een trek die op een afstand van tweehonderd jaar nog steeds irritatie kan wekken. Madame de Staël, toen zij op de vlucht voor Napoleon in Londen kwam, kon er niet tegenop, al was zij zelf ook een geduchte prater: ‘Avec Monsieur Coleridge, c'est le monologue.’ Het kwam geloof ik niet doordat hij zich bepaald wilde laten gelden. Zijn probleem was een onverzadigbaar intellectueel opnemingsvermogen, waardoor er in zijn hoofd een drukte ontstond van citaten en ideeën en invallen die vaak een uitweg zochten. Jongeren die hem een keer mochten ontmoeten, voelden zich gevleid zoveel als hij bereid was voor ze uit te stallen; leeftijdgenoten die zichzelf wilden laten horen, werden er kribbig van.

Andere leeftijdgenoten vonden het schitterend zoals hij uitlegde en redeneerde. In zijn latere jaren gaf hij series lezingen in Londen over filosofie en Christendom en literaire kritiek waar altijd voldoende belangstelling voor bestond. Als de toehoorders niet meer konden volgen waar het over ging, werden zij toch nog geboeid door zo'n rijkdom aan ideeën, bijna altijd uit het hoofd opgeroepen.

Ook bij persoonlijke ontmoetingen werd Coleridge soms veroverend gevonden. Een van de sleutelverhalen van zijn leven is dat uit 1816 over zijn eerste bezoek aan dr. James Gillman in Highgate. Hij was de laatste tijd weer geteisterd door zijn laudanumprobleem: hij leed aan kwalen en pijnen waartegen hij het drankje innam, en ook aan de hunkering van zijn verslaving. Vaak was hij dagen lang buiten staat om te werken. Een vriend introduceerde hem bij Gillman die een reputatie had voor de behandeling van verslavingen, met de aanbeveling dat hij zou kunnen blijven logeren voor de duur van de behandeling. De dokter had er weinig zin in, vooral in dat logeren, en maakte een koele afspraak. Op 12 april kwam Coleridge twee uur lang uitleggen wat er met hem aan de hand was, en Gillman ‘felt... almost spell-bound, without desire of release’. Drie dagen later trok de dichter met zijn boeltje naar Highgate, en hij heeft tot zijn dood toe twee kamers bewoond onder de hoede van het echtpaar Gillman. Dat was zijn voorname huis op de heuvel. Zijn verslaving is er niet overwonnen, wel beter beheerst. Als de kleine toewijzing van de dokter hem onvoldaan liet ging hij 's avonds bellen aan de achterdeur bij de apotheek van Dunn, waar hij de assistent voor zich gewonnen had.

Coleridge heeft het nooit makkelijk gehad in zijn huid. Hij was veelbelovend als scholier en student, en hij zag er mooi uit. Toch raakte hij in Cambridge in 1793 al zo in de war door schulden en drank en liefde dat hij dienst nam in een cavalerieregiment, waar hij door zijn familie opgespoord werd en vrijgekocht. In 1797 begon zijn vriendschap met Wordsworth, waarvan de voornaamste literaire consequentie was de publicatie in het volgende jaar van de Lyrical Ballads, hun gezamenlijke demonstratie van de soort poëzie waarmee zij de traditie van de achttiende eeuw wilden overwinnen, filosofisch, natuurbeschouwend en bovennatuurbeschouwend. Zij leken een enthousiast compagnonschap; twee jaar later bleek de band niet onverbrekelijk te zijn, toen Wordsworth voor een volgende druk van de ‘Bal-

[p. 39]

amsterdam

lads’ Coleridges nieuwe gedicht ‘Christabel’ ongeschikt verklaarde, en de ‘Ancient Mariner’ naar een plaats achterin verwees. Hun vriendschap heeft daarna goede en slechte fasen doorgemaakt. Wordsworth beschouwde zichzelf als de meerdere, en Coleridge kon niet helemaal tegen hem op, minder autoritair van karakter en dwarsgezeten door het vermoeden dat zijn poëtische impuls aan het verslappen was.

De vrees dat het met zijn dichterschap uit zou zijn na zijn dertigste kwam bij Coleridge op in het kader van een algemene neerslachtigheid over zijn karakter en leefgewoonten. Het is na zijn dood een tijd lang de aanvaarde kijk geweest op zijn levensloop: na de tijd van de grote gedichten werd hij intellectueel, filosoof, lezinghouder; hij verdiepte zich in Schelling en Schlegel en Kant en later in Spinoza, en zocht naar overeenstemming tussen zijn filosofie en zijn christelijkheid; eigenlijk was zijn belangrijkste werk toen zijn li-

[p. 40]

teraire kritiek, het allerbest in zijn studies over Shakespeare.

Bij later toezien is er meer begrip gekomen voor een aantal sterke, klinkende, aangrijpende gedichten die hij in de tweede helft van zijn leven geschreven heeft. Misschien was hij toen toch zekerder van zichzelf in zijn filosofie - minder gevoelig voor de kritiek, en niet zo onder de indruk van Wordsworth. Het beeld van de waardering door zijn tijdgenoten is altijd wisselend gebleven. Hij werd geëerd als denker en dichter en prater, hij was een beroemde Engelsman; tegelijk had hij te stellen met venijnige beoordelingen en persoonlijke aanvallen in tijdschriften. Het was moeilijk om die over zich heen te laten gaan toen aan het licht kwam dat in zijn filosofische lezingen stukken tekst van Schelling en Schlegel zonder bronvermelding opgenomen waren. Hij had zoveel ideeën in zijn hoofd, legde hij uit, dat hij niet altijd meer wist wat van hemzelf was en wat van een ander. Het zal wel waar geweest zijn. Hij hoefde zich niet op te halen aan andermans werk; niettemin was dit een winstpunt voor zijn tegenstanders.

Tussen de kritiek van buiten en die van binnenuit had Coleridge misschien opluchting kunnen vinden als zijn huiselijk leven weldadig was geweest of zijn liefdesleven verkwikkend. Geen van beide was het geval. Sara Fricker met wie hij in 1795 getrouwd was, kon hij na enkele jaren moeilijk meer verdragen. Terwijl het huwelijk voortduurde hebben zij maar korte perioden in hetzelfde huis gewoond, met de consequentie dat hij zijn kinderen ook zelden zag (Hartley en nog een zoon, Derwent; en een dochter Sara). Voordat hij bij de Gillmans introk had hij sinds 1800 op vele plaatsen gelogeerd en ingewoond en soms langere perioden doorgebracht: bij de Wordsworths als de vriendschap het toeliet en bij een echtpaar Morgan eerst in Londen en later in Wiltshire. Bij Wordsworth ontmoette hij diens schoonzuster Sara Hutchinson die vele jaren lang zijn grote hoewel onvervulde liefde bleef. Zij is in enkele tientallen gedichten tussen 1802 en 1815 bezongen en toegesproken. Dat de relatie nooit tot vervulling is gekomen, kan met verschillende verklaringen opgehelderd worden: onwil bij haar en onmacht bij hem misschien. Onmacht bij hem zal niet betekenen impotentie, al komen er in zijn drukke onregelmatige levensloop opmerkelijk weinig verwikkelingen met vrouwen voor. Het laatst verschenen gedicht over Sara, begonnen in 1805 en pas na twintig jaar voorgoed voltooid, heeft de titel ‘Constancy to an Ideal Object’. Daar wordt Sara vergeleken met de schimmige projectie die een woodman winding westward up the glen ziet: de man wordt door dat beeld bevangen en beseft niet dat het zijn eigen schaduw is.

Zo'n visioen kan van het begin af aan een deel van Sara's betekenis voor Coleridge geweest zijn, zonder dat hij meteen de bedoeling had om het erbij te laten. In ‘A Letter to Sara Hutchinson’, een van zijn vroege gedichten over haar, fungeert zij als tegenwicht op zijn zelfverwijt en depressie en twijfel aan zijn creativiteit. Daar heeft hij zes maanden later alleen een gehalveerde versie van gepubliceerd waarin van haar rol als comforter weinig over is. Hij wenst haar alle vreugde; over zichzelf bericht hij dat hij vroeger zijn ongeluk van zich af kon zetten:

But now afflictions bow me down to earth:
Nor care I that they rob me of my mirth;
But oh! each visitation
Suspends what nature gave me at my birth.
My shaping spirit of Imagination.

‘Dejection’ was een verkorte versie van ‘A letter to Sara Hutchinson’, dat in 340 regels vuriger spreekt over de ervaring van de liefde, en er de sombere regels mee overstemt die het latere gedicht domineren.

Zo onthullend is Coleridge over zijn gemoedsstaten, steeds bereid om te constateren dat de volgende niet klopt met de voorafgaande; dat hij in zijn innerlijke berglandschap afzakt van de glanzende hoogten naar de beklemmende diepten via kalme groene landschappen halverwege. Zoals in ‘Limbo’, gepubliceerd in 1834, maar al in de maak in 1810:

'Tis a strange place, this Limbo! - not a Place,
Yet name it so; - where Time and weary Space
Fettered from flight, with night-mare sense of fleeing,
Strive for their last crepuscular half-being, -

In zulke omgevingen bracht Coleridge een ongemakkelijk deel van zijn tijd door; hij bericht erover alsof ze inderdaad vertolken wat er in hem omging, niet bedacht zijn ter wille van de poëzie. Het is jammer dat hij minder geloofwaardig klinkt wanneer hij uitpakt over zijn liefde; daar klinkt het alsof hij de ervaring aangetroffen heeft

[binnenkant achterplat]

in de literatuur en zichzelf opgelegd heeft om zoiets te beleven.

Het is niet Coleridge op zijn betrouwbaarst wanneer hij Sara overstelpt met zijn betuigingen. Zijn erotische beleving lijkt hartgrondiger geweest te zijn bij het schrijven van de fantastische ballade ‘Christabel’ die door Wordsworth afgewezen werd. De vorm is pastiche middeleeuws; het verhaal van de dochter van Sir Leoline die in de nachtelijke kasteeltuin een prachtige vrouw in het wit tegenkomt genaamd Geraldine is elegant kunstmatig. Geraldine is door vijf mannen ontvoerd en in het bos achtergelaten, vertelt zij; mag zij op het kasteel blijven slapen? Natuurlijk mag dat. De volgende dag wil Sir Leoline die in haar de dochter van een helaas verveemde vriend herkent dat zij blijft logeren en dat haar vader ook komt, tot ontsteltenis van Christabel want er heeft die nacht iets bedenkelijks plaats gevonden: seks, tovenarij, gedaanteverwisseling het komt niet aan het licht, want de ballade is onvoltooid gebleven. Wij moeten genoegen nemen met de onprecieze seksuele suggestie die de ontmoeting van de twee meisjes in de herinnering laat, een ondervinding die bij de uitbundige betuigingen aan Sara Hutchinson uitblijft.

Misschien had Coleridge een lang en trouw liefdesleven met Sara Hutchinson kunnen leiden als hij zich ooit van zijn eerdere Sara bevrijd had. Zijn poëzie zou er niet mee gediend geweest zijn denk ik; of alleen als hij de volle kracht had hervonden van zijn onvoldaanheid en neerslachtigheid en verslaving als grondstoffen voor zijn verbeelding.

Gelukkig had hij genoeg anders te doen. Van zijn Collected Works nemen de gedichten maar een klein deel in beslag: een boek naast de stapel van de filosofische en kritische werken, en de Notebooks en de brieven. Wie de hele Coleridge wil leren kennen, ook zijn Biografia Literaria en zijn Table Talk moet er een jaar voor over hebben, en in die tijd andere boeken alleen lezen voorzover zij het begrip van zijn werk kunnen dienen; een beroemd voorbeeld daarvan is Livingston Lowes' The Road to Xanadu van 1927, waarin de herkomst van de beelden en ideeën van Kubla Khan wordt opgespoord. Een oeuvre dat de complete Coleridgeaan in ieder geval grondig zou moeten nagaan, is dat van Shakespeare, om zijn interpretatie naar waarde te schatten.

Ook met zijn kritische werk heeft hij bijgedragen aan that which we know, al is die bijdrage minder snelwerkend en ingrijpend dan zijn poëzie. Dat het nageslacht zich kan herkennen in de intieme, ontstelde, onopgeloste onthullingen van zijn gedichten is niet genoeg gezegd; het is meer dan herkenning, ontdekking van belevingen die veel mensen van een afstand opgemerkt hebben en niet onderzocht omdat zij niet in een verstandig leven thuishoren. Bij Coleridge beseffen wij wat daar zit.

Verder was hij soms een opgewekte prettige man, zoals te lezen is in zijn brieven aan vrienden. Daar zijn ook ontdekkingen in te doen; en dan zijn er de korte notities, zoals deze: ‘Poetry gives most pleasure when only generally and not perfectly understood... From this cause it is that metaphysical poetry gives me so much delight.’

En zijn laatste woorden blijven in gedachten, uitgesproken 's morgens vroeg op 25 juli 1834, toen hij zijn ogen gesloten had. Mijn gedachten zijn heel helder, zei hij tegen zijn vriend Joseph Henry Green die samen met Gillman zijn nalatenschap ging regelen -: ‘I could even be witty.’

Het werk van Coleridge is o.m. verkrijgbaar in deze edities:

The Portable Coleridge, red. I.A. Richards (Penguin)

Coleridge, Poems and Prose (Everyman)