Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 2]

Deze maand

Terwijl ik dit schrijf is het bombardement al enige tijd bezig. Ik bedoel het bombardement met grote woorden. Over het lot van de beschaving, over de ondergang van de wereld, over de toekomst van de Verenigde Naties, over de eenheid van Europa, over de ondergang van de navo, over westers imperialisme, over de dreiging van massavernietigingswapens, over het terroristisch globalisme, over oliebelangen, over de bloeddorst van Bush, over de hypocrisie der Fransen, over de nobelheid dan wel perfiditeit van een ‘preventieve aanval’.

Hier zit ik stilletjes in mijn schuilkelder en vraag me af: mag men in zaken van oorlog en vrede zijn mening even opschorten?

Waarschijnlijk luidt het beangstigende antwoord: neen. Juist dit is niet meer toegestaan in onze tijd. De moderne mens moet een mening hebben, en wel nu meteen. Ieder moment kan hij gebeld worden door een opinieonderzoek, op elke hoek kan een camera wachten voor een straatinterview, aanstonds wacht wellicht een uitnodiging voor een praatshow. Vooral de rol van de massamedia is hier niet van belang ontbloot. In zekere zin zorgen zij er immers voor dat we tegenwoordig permanent in staat van oorlog leven. En dan heb ik het over de oorlog van clichés die wordt uitgevochten op het slagveld der platitudes met de geestdodende wapens van gemeenplaatsen.

Als er iets deprimerend was aan de afgelopen weken, dan was het wel de heftigheid waarmee juist deze oorlog woedde op de Nederlandse televisie. Omdat de kabel het nu toestaat te vluchten naar buitenlandse zenders, ging het demasqué van de Nederlandse televisiejournalistiek inzake de kwestie Irak niet helemaal ongemerkt voorbij. Zelfs de gewoonlijk onverstoorbare J.L. Heldring morde boos in zijn column in NRC Handelsblad over het oeverloze ‘gebabbel’ ter zake op de vaderlandse zenders. Hij bedoelde dat de actualiteitenprogramma's - net als de Nederlandse politici, moet men daaraan toevoegen - blijkbaar geheel overvallen werden door de oplopende internationale spanningen. Bij gebrek aan kennis of informatie nam men avond aan avond toevlucht tot wezenloze gesprekjes met bekende Irak-deskundigen zoals de schrijvers Leon de Winter en Karel Glastra van Loon, de uitgever Wouter van Oorschot, de cda-socioloog A.C. Zijderveld en de vvd-coryfee Nelie Smit-Kroes. En dan waren natuurlijk avond aan avond ook the usual suspects uit de telefoonklappers van de journalisten te zien, zoals Marcel van Dam, Jan Pronk, Maarten van Rossem, Bram Stemerdink en andere mediahelden bij wie men zich voortdurend afvraagt of de mate van hun verstand van zaken gelijke trede houdt met hun narcistische geldingsdrang. Veelzeggend in dezen is wellicht het voorbeeld van de historicus Arend-Jan Boekestijn, wiens voornaamste attractie voor journalisten blijkbaar is dat hij zich zo enthousiast vóór de oorlog toont. Bezoekt men zijn persoonlijke website dan vindt men weinig wat zijn deskundigheid in dit geval kan staven, doch wel een geheel en al actuele lijst van vermeldingen van zijn naam in de media.

Elke ongeïnformeerde Nederlander heeft uiteraard recht op een eigen mening; teleurstellend is echter dat de journalistiek het in deze dagen van wezenlijk belang acht ons daarmee lastig te vallen. Het was pijnlijk dat op de zenders van alle ons omringende landen de nieuwsvoorziening over Irak veel beter en het niveau van de debatten bijzonder veel hoger was dan bij ons. Nog schrijnender was, dat men aan gene zijde van de grens de kunst verstaat om het virulent met elkaar oneens te zijn en el-

[p. 3]

kaar toch te laten uitspreken, iets wat in Nederland - althans op de Nederlandse televisie - geheel uitgestorven lijkt. Bij ons schijnt het zaak zoveel mogelijk kijkers te trekken door strong opinions luidruchtig te laten botsen, niet om saaie feiten te zoeken in de mijnenvelden van propaganda, moedwil en misverstand. Informatie is slecht voor de kijkcijfers.

Wat ik wil zeggen, is dat het geen toeval was dat in belendende landen de crisis allang in beeld was terwijl men hier ruzie maakte of Nova nu een talkshow moest worden met een duo-presentatie van twee tv-personalities die de hele tijd hun eigen opinies mochten ventileren. Deze discussie was geen zonderling incident, maar in veel opzichten symptomatisch voor de moderne journalistiek in Nederland.

Dit alles is des te schrijnender omdat de crisis rond Irak zich niet leent voor de schijnhelderheid van praatshows en oprechte meningen die het zo goed doen op de televisie. In werkelijkheid is de zaak uitermate complex, wordt gekenmerkt door veel feitelijke en juridische onduidelijkheden, en heeft ook een veel ingewikkelder voorgeschiedenis dan alleen de simpele showdown die nu het beeld lijkt te vullen. Het is dan ook niet voor niets dat de scheidslijn tussen voor- en tegenstanders van ingrijpen niet volgens de gebruikelijke breukvlakken loopt. Zo zijn niet alleen - ik noem wat losse voorbeelden ter illustratie - de SP en GroenLinks tegen oorlog, maar ook de aartsconservatieve Pat Buchanan en voormalig Golfoorlog-generaal Schwartzkopf in de VS; en zo zijn niet alleen Rumsfeld en Berlusconi vóór ingrijpen, maar ook Václav Havel, Elsbeth Etty en de New York Times (terwijl die laatste twee wel weer anti-Bush zijn). En zo loopt de demarcatielijn tamelijk onvoorspelbaar zigzaggend verder door het politieke landschap.

Zonderling is ondertussen wel in het perspectief van internationaal recht de zaak tegen Saddam Hussein (die de afgelopen twaalf jaar 16 VN-resoluties naast zich neerlegde of saboteerde) weliswaar niet geheel sluitend is, maar wel een enorm stuk sterker dan indertijd tegen Milosevics en Servië (toen waren GroenLinks en vele anderen die nu tegen oorlog zijn wel vóór gewapend ingrijpen). Anderzijds is het in het internationaal recht - en zeker in het politiek-filosofische perspectief van een ‘gerechtvaardigde oorlog’ - evenzeer zaak dat de intenties, doelen en motieven van de aanvallende partijen glashelder zijn - en juist op dit punt is er marge voor gerede twijfel of alle voorstander van ingrijpen althans dezelfde doelen, motieven en intenties hebben.

Inmiddels is ook wel duidelijk dat de kwestie Irak de al veel langer sluimerende verwijdering tussen Europa en de VS op pijnlijke wijze heeft blootgelegd. Europa heeft pas erg laat in de gaten gekregen dat de VS zichzelf na 11 september 2001 daadwerkelijk in oorlog acht met het wereldterrorisme en als oplossing de twee traditionele antipoden van de Amerikaanse politiek, isolationisme en interventionisme, tot een explosief mengsel heeft laten versmelten. De VS op zijn beurt voelt zich de afgelopen decennia door het machteloze Europa gedwongen om ordenend op te treden in de brandhaarden overal ter wereld (zoals in Bosnië, zoals in Kosovo, zoals zelfs in het Spaans-Marokaanse conflict over het Peterselie-eiland dat Colin Powell moest oplossen toen de EU zelf hulpeloos bleek).

De VS hebben zeker niet ongelijk met hun verwijt dat ‘oud-Europa’ in de rijke jaren negentig op een bijna autistische manier naar binnen gekeerd was, en zelfs nauwelijks opmerkte dat de oorlog in Irak sinds 1991 gewoon doorging. Na eerdere bombardementen en aanvallen met kruisraketten in 1992 en 1993 stuurde president Clinton in 1994 zo'n 60.000 soldaten naar Koeweit om Saddam onder druk te zetten zijn troepen bij de grens weg te halen. En na verdere schermutselingen in 1996 volgde in 1998 tussen 16 en 20 december Operatie ‘Desert Fox’ met zware bombardementen om Saddam te dwingen de afgebroken wapeninspecties weer toe te staan en de ‘no fly zones’ te erkennen. Maar ook dat was niet het einde van de vijan-

[p. 4]

delijkheden. Sindsdien zijn boven Irak meer missies gevlogen en meer bommen afgeworpen dan tijdens de gehele strijd om Kosovo.

Het Irak-conflict sleepte zodanig voort dat nog tijdens de regering Clinton allerlei plannen werden gemaakt hoe het best tot ‘regime change’ in Bagdad te komen. Tot de voorstanders van veel harder gewapend ingrijpen behoorden destijds Madeleine Albright en Al Gore, maar Clinton besloot de oorlog in een lage intensiteit te blijven voeren om de Arabische bondgenoten niet te verontrusten. Desondanks kostte deze vorm van oorlog de VS een miljard dollar per jaar, en het is dan ook geen wonder dat men daar met woede constateerde dat landen als Frankrijk en Duitsland allerlei schimmige handelscontacten met Irak begonnen aan te knopen, en zich nauwelijks schenen te bekommeren om de vele tonnen biologische en chemische wapens die daar volgens de wapeninspecteurs nog altijd ‘kwijt’ waren.

In 1999 drong een meerheid van zowel Senaat als Congres in de VS aan op het stellen van een strenge deadline voor Saddam om geheel en al te voldoen aan de VN-resoluties of anders ‘serious consequences’ onder ogen te zien. De thans als hete aardappel op tafel liggende resolutie 1441 is een vrijwel woordelijke herhaling van de voorstellen uit die tijd. Overigens probeerden in datzelfde jaar 1999 Nederland en Groot-Brittannië gezamenlijk om in de Veiligheidsraad opnieuw een resolutie door te drukken die nieuwe inspecties mogelijk maakte (na twee eerder aangenomen unanieme resoluties in 1998 waarin Saddam werd veroordeeld, maar die zonder consequenties bleven). Dat plan werd getorpedeerd door Frankrijk, Rusland en China.

Anderzijds probeert de VS thans een internationale coalitie te smeden om de VN-resoluties inzake Irak uit te voeren, nadat de regering Bush werkelijk alles heeft gedaan om het transatlantische web van samenwerking te ondermijnen, te frustreren en te beschadigen. Dat geldt voor het afwijzen van het Kyoto-verdrag, het afwijzen van de Conventie inzake Biologische Wapens, het afwijzen van de Conventie inzake Landmijnen, het afwijzen van het Verdrag inzake het verbod op het testen van nucleaire wapens, het afwijzen van het Internationaal Strafhof, het afwijzen van het neerhalen van de tariefmuren voor Europees staal, het afwijzen van de vraag om beëindiging van de 52 miljard dollar aan landbouwsteun voor Amerikaanse boeren, en niet in de laatste plaats het afwijzen van elk Europees initiatief in het Israëlisch-Palestijnse conflict.

Terwijl de VS niet begreep dat deze afwijzingen in Europa werden opgevat als even zovele affronts, begreep Europa niet dat de VS na 11 september handelt vanuit een geheel nieuw gevoel van kwetsbaarheid. Wat de wereldvisie van de VS thans precies behelst, is wellicht niet kristalhelder maar het komt er wel op neer dan men steeds minder neigt naar het perspectief van de Kantiaanse ‘eeuwige vrede’ door middel van internationale verdragen, allianties en verbanden, en steeds meer voor de Hobbesiaanse versie van de wereldorde waarin het een kwestie is van eten of gegeten worden. Indien de Amerikanen inderdaad ten strijde trekken zonder nieuwe VN-resolutie betekent dit dan ook wel degelijk een significante verschuiving in de internationale verhoudingen zoals die golden sinds de Tweede Wereldoorlog. In zekere zin zijn we dan terug bij de unilaterale ‘preventieve oorlog’ die Duitsland en het Habsburgse Rijk in 1914 tegen Servië begonnen (zonder dat gezegd is dat de consequenties even catastrofaal zullen zijn, hoewel niets is uitgesloten).

Van enig belang is eveneens dat het transatlantische misverstand groeide tegen de achtergrond van een nog veel groter abuis dat aan beide zijden van de oceaan speelde: de notie dat ‘Europa’ iets is in staatkundige zin, een politieke entiteit die met één stem en één doel in de wereld opereert. Dit nu is een vergissing. Dit komt deels omdat ‘Europa’ nooit een duidelijk politiek doel heeft gehad dat verder reikte dan het veiligstellen van de vrede tussen Duitsland en Frankrijk, en deels omdat het na de val van de Berlijnse Muur dat gebrek aan politiek doel inruilde voor een overdaad aan

[p. 5]

territoriaal doel (eenheid van oceaan tot Oeral) waarvan de consequenties nimmer duidelijk in kaart werden gebracht.

De kwestie Irak maakt duidelijk dat Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië hun eigen (electorale, politieke, economische) belangen verre stellen boven die van het amorfe, instabiele, onduidelijke en in zichzelf gekeerde ‘Europa’. De banden van deze landen met Irak zijn oud (vanaf de Bagdad-spoorlijn die de Duitsers tijdens de Eerste Wereldoorlog bouwden, tot het Britse ‘mandaat’ over Irak tussen 1920 en 1932 en de Franse handel in wapens en nucleaire installaties in de jaren zeventig), en zeker Groot-Brittannië en Frankrijk hebben nimmer afstand gedaan van hun oude wens, droom en ambitie een eigen rol van betekenis te blijven spelen in het Midden-Oosten. Dit wil niet zeggen dat de motieven van Blair vóór ingrijpen en die van Chirac en Schröder tégen ingrijpen niet nobel, doorleefd en oprecht zijn, maar wel dat ze onontkoombaar verknoopt zijn met die historische achtergrond.

De transatlantische crisis van heden gaat niet alleen over Irak, en ook niet alleen over anti-amerikanisme versus anti-europeanisme, het gaat ook over de grenzen van het Europese project, dat nu geconfronteerd wordt met de eigen tekortkomingen en paradoxen. Net zoals overigens, op geheel andere schaal, door deze crisis de Arabische wereld wordt geconfronteerd met de eigen tekortkomingen. Men hoeft niet eens de rapportages van Amnesty International te lezen over Irak om te begrijpen dat het regime van Saddam wel degelijk een der meest beestachtige ter wereld is. Het volstaat om het deprimerende ‘Arab Human Development Report 2002’ van de VN ter hand te nemen om te begrijpen dat hier een heel continent gebukt gaat onder gebrek aan politieke vrijheid en respect voor mensenrechten, alsmede onder een overdaad aan repressie, achterlijkheid en vrouwenonderdrukking.

Het is tegelijkertijd zeker waar dat het Israëlisch-Palestijnse conflict een kern is van de problematiek in het Midden-Oosten, en het ware te wensen dat Tony Blair meer ruimte van de VS kreeg om zijn wens te realiseren om verandering in Irak te koppelen aan vooruitgang inzake deze kwestie. Maar het is evenzeer waar dat het Israëlisch-Palestijnse conflict niet de enige kern van de zaak is.

Zo staat men uiteindelijk als goedwillende wereldburger tegenover een mismoedig makende aporie: men kan kiezen tussen kwaad of erger, maar men weet niet goed welke afslag leidt naar welke eindbestemming. Vooralsnog ben ik niet overtuigd van de zaak vóór oorlog, maar evenmin lijkt de zaak tégen ingrijpen me waterdicht. Daarom wankel ik manmoedig en mompel aarzelend: in dubio abstine. - bb