Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 17]

Koopman in Venice
Leon de Winter, Shakespeare en de critici
door Margriet de Koning Gans

Zoals in al zijn werk, verwijst Leon de Winter in God's Gym, zijn meest recente roman, geregeld naar boeken van zichzelf. Diverse personages zijn oude bekenden uit zijn oeuvre, en hoofpersoon Joop Koopman vormt met zijn jeugdvriend Phil net zo'n duo als Sacha en Lev in De ruimte van Sokolov, die ook bij elkaar in de klas gezeten hebben. Joop is de naïeve, gevoelige, wat wereldvreemde, maatschappelijk niet al te geslaagde man en Phil is de niets ontziende geheim agent met een behoefte de wereld naar zijn hand te zetten. Verderop komt rabbijn Maier ter sprake, die God (kort voor Godzilla) van de Gym op weg helpt naar zijn bekering tot het joods-orthodoxe geloof. Maier is de hoofdpersoon in Zionoco. En dan hebben we Anneke Eijsman, in God's Gym de moeder van Joop Koopman. Haar kenden we al uit Serenade als de moeder van Bennie Weiss, hoewel haar naam daar als IJsman werd gespeld, maar dat is net zo'n evidente verwijzing naar ‘De Winter’.

Het schrijven van Leon de Winter is zo een doorlopende rondedans langs steeds dezelfde figuren. Hij schikt en herschikt de personages uit zijn panopticum en laat ze beurtelings de hoofdrol spelen in een oeuvre waarin de grenzen tussen de afzonderlijke werken even permeabel zijn als die tussen fictie en werkelijkheid. Althans, dit is blijkbaar de uitdrukkelijke opzet, hetgeen hij nog eens onderstreepte in zijn dankwoord bij de uitreiking van de Welt-Literaturpreis 2002 in Berlijn: ‘Met de mensen met wie ik me verbonden voel, deel ik verhalen. [...] Want verbondenheid stoelt niet alleen op de bereidheid elkaar te helpen en te steunen maar ook op de instandhouding en overdracht van de mythen en mythologieën die we hebben opgedaan.’ Daarop volgt een opsomming van groepen mensen met wie hij ‘verhalen deelt’, onder wie zijn ouders, de Nederlanders, de joden, de Fransen, Duitsers, Britten en Mexicanen.

Het meest evidente - en meest besproken - aspect van De Winters romans is waarschijnlijk dat zijn hoofdfiguren mannen zijn die uitvoerig worstelen met of niets willen weten van hun jood-zijn, zoals in Kaplan, Supertex, Zionoco, De ruimte van Sokolov, God's Gym. Tweemaal gaat het om mannen die hun dochter Mirjam verloren hebben, zoals in Hoffman's Honger en God's Gym. En geregeld betreft het ook Europese schrijvers die in Amerika in de knoop liggen met hun inspiratie en hun Europese wereldbeeld, zoals in De hemel van Hollywood en God's Gym.

De Winters eigen jeugd in Den Bosch speelt daarbij geen geringe rol in zijn boeken. Zo figureert de stad op gezette tijden als de plek waar de hoofdpersoon is opgegroeid, zoals in Kaplan en God's Gym. De vaders van zijn hoofdpersonen zijn kleermaker, voddenman of ijzer- en schroothandelaar, net als die van Leon de Winter zelf. En natuurlijk zijn de namen altijd herkenbaar joods, zoals Kaplan, Breslauer, Weiss, Maijer. Wat betreft Jack Silberman, de machtige filmbaas die in God's Gym een enkele maal wordt genoemd, is er overigens een zonderling kruisverband met Anna Enquists Het Geheim, waarin ook een Silberman voorkomt (als legendarisch concertpianist) naast een Max Leon en een De Winter. (De naam Silberman duikt trouwens veel vaker op in de Nederlandse literatuur, zoals in Het lied en de waarheid van Helga Ruebsamen en in Hubert Lampo's Wijlen Sarah Silberman uit 1980.)

De associaties liggen kortom voor het oprapen in De Winters oeuvre, maar bij mijn weten is één evidente verwijzing in God's Gym in de literaire kritiek tot nog toe volkomen over het hoofd gezien, of volstrekt niet in voldoende mate onderkend. En dat is zonderling, want Leon de Winter maakt de verwijzing werkelijk met behoorlijk veel nadruk. Vier keer noemt hij in zijn boek expliciet Shakespeares De koopman van Venetië. Het zijn evenzovele aankondigingen van inter-

[p. 18]

textualiteit met deze komedie over hebzucht, menselijke zwakte, vriendschap en liefde die alles overwint.

Intertekstualiteit is geen onbekend aspect in De Winters schrijverschap. Zo laat hij in zi jn roman De (ver)wording van de jongere Dürer (1978) weinig twijfel over het feit dat de tekst wat betreft opbouw en thematiek is gebaseerd op de Duitse novelle Aus dem Leben eines Taugenichts van Joseph von Eichendorff uit 1826, een tekst die in het boek ook expliciet wordt genoemd. Hetzelfde geldt voor Zoeken naar Eileen W. (1981), een Ierse liefdesgeschiedenis die De Winter heeft gemodelleerd naar de oud-Keltische sage Tristan en Isolde, een verhaal dat in het begin van de dertiende eeuw is opgetekend door Gottfried von Strassburg (op zijn versie van het verhaal zijn alle latere varianten gebaseerd). Ook in dit boek laat De Winter geen enkel misverstand over het onderlinge verband bestaan. Kevin, de geliefde van Eileen, krijgt The Tristan and Isolde of Gottfried von Strassburg, translated with Introduction and Notes and Connecting summaries by E.H. Zeydel in handen en schrijft haar daarover in een brief: ‘Op een aantal details na, die je misschien tijdgebonden kunt noemen, klopte alles. Marc, de wees Tristan die bij hem opgroeit, de rol van Isolde, op wie beiden verliefd zijn. Het is verbijsterend om te ontdekken hoe wij een verhaal, dat omstreeks het jaar 1210 ontstaan is, in de twintigste eeuw herhaald, nagespeeld hebben! Dat betekent dat er in de fundamentele menselijke verhoudingen niets veranderd is!’

Ditzelfde gebruik van een literaire inspiratiebron (en dezelfde visie op de menselijke natuur) ligt er duimendik bovenop in God's Gym. De hoofdpersoon van zijn boek heet Joop Koopman en woont in Venice, nabij Los Angeles. Als schrijver van filmscripts noemt Joop zich Joe Merchant, want niet alleen hebben de Amerikanen moeite met de naam ‘Koepm'n’, ook kunnen zij dan zelf het verband tussen Joop en Shakespeare leggen.

De verwantschap met Shakespeare lijkt een running gag in de familie van Joop. Zelf is hij zich ervan bewust dat hij bepaald geen Shakespeare is. Als hij zich op een dag niet kan concentreren op zijn werk, bedenkt hij: ‘Als je een aap maar lang genoeg aan een laptop liet werken - duizenden of miljoenen jaren lang - zou hij op een dag spontaan Shakespeares Merchant of Venice tikken, had [hij] ooit gelezen.’ Zijn dochter Mirjam - die hersendood in het ziekenhuis ligt en daar overlijdt - maakte hem ooit uit voor koopman van Venetië omdat ze geen zakgeldverhoging kreeg. Bovendien heeft ze het verhaal van de koopman van Venetië verteld aan God (een afkorting van Godzilla) van de Gym waar zij altijd ging trainen, en God laat dat Joop een keer merken. Hij trekt bij die gelegenheid een vergelijking tussen een detail uit het toneelstuk en de situatie waarin Joop en hij verkeren. Joop lacht erom, want hij vindt het leuk bedacht, maar verder natuurlijk onzin.

Probleem van Joop Koopman is, zeker na het vertrek uit de wereld der levenden van zijn dochter Mirjam, dat hij geen plots kan bedenken (net als de ook al met een writer's block worstelende Tom Green, ofwel Thomas Grünfeld, uit De hemel van Hollywood). Zijn joodse vriend Phil, die bij de Mossad werkt en nergens voor terugdeinst, doet hem een voorstel dat tegen zijn geweten indruist, maar er staat tegenover dat hij een kantoor krijgt waar hij filmscripts kan schrijven, waardoor er weer brood op de plank komt. Dus zwicht hij. Daar zit hij dan, met blanco vellen papier en scherp geslepen potloden, maar zonder inspiratie. Hij denkt aan de aap die vanzelf wel een keer de koopman van Venetië zal schrijven. Ook zijn Nederlands-Marokkaanse kennis Omar, de vermoedelijke terrorist die Phil met behulp van Joop wil liquideren, kan Joop aan een plot helpen. Omar wil zijn levensverhaal wel kwijt, en kan zelfs zorgen dat het met Saoedisch geld wordt verfilmd.

Even kijken hoe het ook alweer ging bij Shakespeares The Merchant of Venice. Bassanio, een verarmd Venetiaans edelman, is gevallen voor de mooie, rijke Portia en weet zeker dat het wederzijds is. Haar vader heeft evenwel vóór zijn dood zijn erfenis willen zekerstellen en zijn dochter niet ten prooi willen laten vallen aan allerlei aanbidders die alleen op zijn rijkdommen zouden afkomen. Om te beginnen moeten ze van goede en rijke komaf zijn, zodat ze niet voor het geld komen. Dan moeten ze kiezen uit drie kistjes, in één waarvan de toestemming voor het huwelijk zit. Portia ziet hier vreselijk tegenop. Ze heeft Bassanio al eens gezien en is duidelijk gecharmeerd van hem.

Bassanio wil aan haar hof ontvangen worden en vraagt daarvoor drieduizend ducaten te leen

[p. 19]

aan zijn boezemvriend, de rijke Venetiaanse koopman Antonio. Antonio heeft echter al zijn liquide middelen geïnvesteerd in handelsschepen, die nu uit alle windstreken met een rijke lading onderweg zijn naar Venetië. Pas als de schepen binnen zijn, heeft hij weer klinkende munt. Samen met Bassanio gaat hij naar Shylock, de joodse woekeraar, om geld te lenen. Hij staat persoonlijk borg. Shylock heeft echter de pest aan christenen in het algemeen en aan Antonio in het bijzonder. Hij eist dus meer, voor het geval de schepen onverhoopt niet binnenkomen. Hij wil in dat geval een pond van Antonio's vlees (hij bedoelt: Antonio's hart, dus Antonio's leven). Antonio vindt dat zo'n belachelijke voorwaarde, dat hij zijn schouders ophaalt en het contract tekent.

Bassanio maakt dan zijn opwachting bij Portia en kiest gelukkig het juiste kistje, waarna Portia en hij elkaar in de armen vallen. Maar dan komt het onheilsbericht dat alle schepen van Antonio zijn vergaan. Bassanio vertelt Portia wat dit betekent. Hij wil Shylock een pond van zijn eigen vlees aanbieden, omdat hij schuldig is aan de thans ontstane situatie. Portia wil daar niet van horen en geeft hem zesduizend ducaten mee om Shylock af te kopen. Die stáát echter op het pond vlees van Antonio.

De Doge komt eraan te pas om recht te spreken. Aanvankelijk geeft hij Shylock gelijk, ook als blijkt dat het hem om het hart gaat. Contract is contract. Maar dan komt Portia binnen, vermomd als arts. Zij heeft een door haarzelf geschreven brief ‘van een beroemd arts’ bij zich, die stelt dat het uitsnijden van het hart nooit precies een pond vlees oplevert, en bovendien bloed vergiet. En dat zou de dood van Antonio betekenen. Shylock steekt zijn vreugde daarover niet onder stoelen of banken, maar dat schokt de Doge. Hij realiseert zich dat Shylock een moord wilde plegen. Het vonnis wordt herzien: Shylock wordt verbannen en al zijn bezittingen worden verbeurd verklaard. De ene helft gaat naar de stad Venetië, de andere helft naar Antonio. Bassanio is opgelucht dat hij Antonio's dood niet op zijn

[p. 20]

geweten heeft en Antonio toch nog iets heeft om van te leven. De vriendschap is gered. All's well that ends well.

Het onttrekken van een hart aan een lichaam speelt eveneens een belangrijke rol in God's Gym, en het is een element dat Joop met Phil verbindt. Het gaat om het hart van zijn hersendode dochter Mirjam, wier hart getransplanteerd kan worden als hij daarvoor toestemming geeft. Verdoofd van verdriet tekent hij. Phil is al die tijd bij hem in het ziekenhuis en brengt hem weer naar huis. Maar na een paar maanden wil Joop weten naar wie het hart is gegaan. Hij krijgt die informatie niet, en Joop wordt verscheurd door woede en verdriet. Er is nog iets van zijn dochter in leven, hij heeft ergens gelezen dat ontvangers van donorharten soms eigenschappen ontwikkelen van de donor. Hij moet en zal weten wie het leven van zijn dochter voortzet.

Omar biedt uitkomst. Die laat door een stel hackers de ziekenhuisbestanden kraken en binnen enkele uren heeft Joop houvast. Dan verschijnt Phil. Het blijkt dat Omars kennissen geheime joodse bestanden hebben gekraakt en dat moet worden gestopt. Phil bekent dat hij voor de transplantatie iemand benaderd heeft die aarzelde om voor Israël te spioneren. De dochter van deze man wachtte op een donorhart. Phil zag zijn kans schoon: een hart voor zijn dochter trok de vader over de streep. Dit alles heeft Phil, met Joop in het ziekenhuis bij de hersendode Mirjam, ter plekke geregeld. Phil begrijpt dat hij in ruil voor een paar kleine diensten van Joop te ver is gegaan. Hij arrangeert een korte ontmoeting met het meisje, denkend dat hij het zo goed kan maken. Maar Joop wil Phil nooit meer zien.

De boodschap kan nauwelijks duidelijker: Phil is de Shylock in dit boek, en vergelijkbaar met Lev uit De ruimte van Sokolov, die al even gewetenloos is. Zoals alle slechterikken, hebben zij het gemunt op de makkelijkste prooien: de onnozelaars. Phils prooi is Joop Koopman uit Venice. Net als Antonio, de koopman van Venetië, is Joop Koopman ook een vriendelijke man wiens leven draait om een vrouw (in dit geval zijn dochter), alleen heeft hij veel minder vrienden dan zijn inspiratiebron. Met twee mensen heeft hij wel contact. De eerste is God, de eigenaar van de Gym. De tweede is Omar, de Nederlandse Marokkaan die hij moet leren kennen en uithoren.

Met God heeft Joop Mirjam gemeen. Ze kwam elke dag naar diens Gym om te trainen. God en zij waren op elkaar gesteld. Mirjam is verongelukt toen ze bij God achterop de motor zat. Met Omar heeft Joop het Italiaanse restaurant Primavera gemeen, waar ze vaak lunchen. Omar is een echte ‘Venetiaanse’ vriend, want Joop en hij nemen alle Italiaanse restaurants in Amsterdam met elkaar door. Maar hoewel hij Joop op het spoor van Mirjams hart brengt, vervult Omar toch niet de rol van Bassanio.

In God's Gym is God Bassanio. Hij voelt zich schuldig aan Mirjams dood. Hij biedt Joop zijn geld en zijn leven aan in ruil voor het verloren gegane leven van Mirjam. Hij biedt zelfs een pond van zijn eigen vlees aan om boete te doen. God, een eenvoudige, idealistische man met een religieuze inslag, zorgt dat Mirjam behoorlijk gecremeerd wordt en dat Joop op de been blijft. God is Joops reddende engel. En zoals De koopman van Venetië begint en eindigt met Bassanio die zich uit financiële nood tot Antonio wendt, zo begint en eindigt God's Gym met God die zich in zijn zielennood tot Joop wendt.

De meeste Nederlandse critici hebben de rechtstreekse lijn tussen The Merchant of Venice en God's Gym in het geheel niet opgemerkt. Sommigen herkennen de naam Joop Koopman nog wel. Fleur Speet schrijft in Het Financieele Dagblad: ‘Valt er een Hollandser naam te verzinnen?’ En de Vlaamse kwaliteitskrant De Standaard herkent de hoofdpersoon ook: ‘De oerhollandse naam deelt hij met een televisiepresentator enige tijd geleden.’

De paar recensenten die wel (terloops) op de overeenkomst wijzen, geven er blijk van Shakespeares stuk niet of nauwelijks te kennen, of althans de mate van intertekstualiteit niet te doorzien. Zo stelt Jeroen Vulling in Vrij Nederland op gezag van de uitgever en zonder het zelf uit te zoeken, dat het boek nooit De koopman van Venetië had kunnen heten, omdat het onderwerp niet Joops obsessie met het hart van Mirjam is, maar God van de Gym B al speelt de Gym dan geen rol. Het boek ‘moet’ dus als metafoor gelezen worden. Arjan Peters brengt in De Volkskrant de kwestie ook ter sprake, maar met een verwijzing naar een artikel van Martin van Amerongen

[p. 21]

over het al dan niet joods zijn van Shylock concludeert hij dat er geen sprake van een verband kan zijn. Alleen Pieter Steinz merkt in NRC Handelsblad op (nadat hij omstandig heeft betoogd dat de belangrijkste inspiratiebron voor God's Gym het werk van Bernard Malamud is) dat de overeenkomst wel degelijk relevant is, hoewel zijn waarneming geheel mis is: ‘Joop identificeert zich met Shylock, de joodse titelheld uit The Merchant of Venice van Shakespeare.’

Het merendeel der kritieken in de Nederlandse kranten en tijdschriften is zoals gebruikelijk beperkt tot het navertellen van het verhaal en wat eigen associaties. En daarbij hangen de critici vooral aan Leon de Winters lip als die het heeft over de gevaren van deze tijd, Al-Qaeda, Irak en de Twin Towers (ook zijn column in een Duitse krant met uitspraken over het koninklijk huis duikt regelmatig op).

Het is bekend dat De Winter voor zijn oeuvre in het buitenland (en zeker in Duitsland) veel meer waardering krijgt dan in eigen land - maar de gemakzucht en oppervlakkigheid waarmee de vaderlandse recensenten God's Gym hebben behandeld, is toch wel jammerlijk. De wijze waarop De Winter de personages en verhaalelementen uit Shakespeares toneelstuk naar onze tijd transplanteert, is immers niet alleen consequent maar ook knap. De ingrediënten van de twee verhalen zijn dezelfde, en ook de thematiek van vriendschap, hulpvaardigheid en trouw tegenover manipulatie, oplichterij en verraad. Ook een element als de onverdraagzaamheid tussen mensen van verschillende godsdiensten is aanwezig, zij het op een andere manier dan in De koopman van Venetië. Het gaat nu niet tussen joden en christenen: Shylock tegen Antonio, maar tussen joden en moslims: Phil tegen Omar. Ook gaat het om de spanning tussen mensen die zich overbewust zijn van hun jood-zijn en joden die daar nooit van wakker liggen: Phil tegenover Joop.

Verder speelt in Shakespeares stuk natuurlijk geld een centrale rol. Geld dat zowel hebzucht wekt als een middel kan zijn om vrienden in nood te helpen. In God's Gym komt de hebzucht overigens niet van de Mossad-agent Phil, maar van Lisa, de nicht met wie Joop ‘het’ in zijn jongensjaren gedaan heeft. Zij duikt vrijwel tegelijk met Phil weer in zijn leven op, net wanneer Mirjam verongelukt. Joop weet het niet, maar uit de joodse tegoeden wacht hem een groot geldbedrag, dat Lisa voor hem heeft opgespoord. Uiteindelijk blijkt dat hij door haar wordt opgelicht en zij er met de buit vandoor gaat. Uiteraard is Phil degene die de toedracht ogenblikkelijk achterhaalt, omdat hij weet hoe slechte mensen te werk gaan. Joop, de naïeveling die niets van zijn joods-zijn wil weten, is zo het slachtoffer van twee mensen die lijken te worden gedreven door hun joodse identiteit: Phil en Lisa. Shylock komt in God's Gym in de dubbele gedaante van Phil en Lisa.

De erfenis die voor Joops neus wordt weggekaapt net nu hij blut is, is vanzelfsprekend de vloot die juist vergaat als Antonio zijn vriend Bassanio aan ducaten moet helpen. Maar waar Antonio nog de helft van Shylocks bezittingen krijgt (en hoort dat er misschien toch nog twee van zijn schepen in aantocht zijn) blijft Joop met lege handen achter. Of toch niet? Hij heeft stof genoeg tot schrijven opgedaan: alles wat hem deze paar maanden is overkomen, is goed voor zeker twee filmscripts.

Helaas voor hem heeft zijn alter ego Leon de Winter het gras voor zijn voeten weggemaaid. In God's Gym wordt De koopman van Venetië naverteld als een verhaal over Joop Koopman uit Venice, en niet als een script door Joe Merchant from Venice.