Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 20]

Meneer Beerta en de Vuile Handen
door Megchel J. Doewina

Een van de opmerkelijkste aspecten van de romancyclus Het Bureau moet wel zijn dat de schrijver, J.J. Voskuil, neerlandicus is. Dit gegeven bleef althans door mijn hoofd spoken toen na twee van de vijf delen van deze minutieuze vastlegging van het weinig opwindende leven van Maarten Koning mijn incasseringsvermogen op was. Niet de vele duizenden pagina's hadden me gevloerd, noch de benauwende kantoorsfeer, maar wel de ongelooflijk primitieve leesplankjesstijl vol taalkundige uitglijders waarin gepoogd wordt die sfeer op te roepen.

Hoe is het mogelijk dat een neerlandicus dit heeft geschreven? Ja, hoe is het mogelijk dat hij ook nog een literaire prijs voor zijn werk heeft gekregen? Lijdt geheel Nederland aan collectieve dyslexie of ben ik zo geobsedeerd door taalfouten dat lezen voor mij een pathologische bezigheid is geworden?

Eerlijk gezegd meen ik niet dat dit laatste het geval is. Menige roman lees ik zonder mopperen uit. Bij Het Bureau lukte zulks helaas niet. Waarschijnlijk speelde hier een fatale combinatie van omvang, onderwerp en het stilistisch alsmede grammaticale onvermogen van de auteur.

Wat het stilistische aspect betreft, zal het niemand zijn ontgaan dat Voskuil geen schrijver is die een stemming, atmosfeer of karaktertrek oproept of suggereert. Neen, integendeel, elke stemming, atmosfeer of karaktertrek krijgt de lezer omstandig, hardhandig en vooral herhaaldelijk in het gezicht gedrukt. Omdat Het Bureau bedoeld is als een ironisch boek, waarin de hoofdpersoon zich ergert aan zijn kantoorgenoten en zich bedreigd voelt door de buitenwereld, opdat de lezer zich daarover amuseert, duiken om de haverklap de woorden ‘ironisch’, ‘geïrriteerd’, ‘bedreigd’ en ‘geamuseerd’ op. De pagina's wemelen ervan. Talloos veel miljoenen malen wordt er iets ‘met ironie’ gezegd, of voelt de hoofdpersoon ‘zich bedreigd’, of spreekt iemand ‘geamuseerd’.

Zo is er voor elke stemming die Voskuil wil schetsen steevast een adjectief of adverbium, opdat de lezer vooral niet z'n eigen gang gaat tijdens het lezen. Men zou bijna zeggen dat dit op den duur irritant is en niet bepaald ironisch, zodat deze lezer niet bijzonder geamuseerd was.

Het stilistisch onbehagen wordt nauwelijks gesust als op bijna elke van de vele duizenden pagina's blijkt dat de auteur geen trouwe lezer is van J.L. Heldrings columns over de allerbekendste taalfouten in het Nederlands. Zo kent Voskuil het verschil niet tussen ‘hun’ en ‘hen’, hoewel het onderscheid tussen de twee een essentieel betekenisverschil kan impliceren en ook heeft hij dikwijls moeite met het verschil tussen enkel- en meervoud.

Op het gevaar af ironisch te lijken, zal ik een klein aantal voorbeelden geven van deze idiosyncrasieën en uitglijders. Niet om u te amuseren, maar just for the record, en om mijzelf te bevrijden van leesangst.

Meteen al in het begin van het eerste deel van Het Bureau (deel i - meneer beerta) blijkt een van de personages, Hein, ‘behaagziek’. Hierover kan geen misverstand bestaan:

p. 31: ‘(...) zei een donkere, behaagzieke stem’;

p. 32: ‘Zijn stem had iets behaagzieks’;

p. 37: ‘Hein lachte, een welluidende, behaagzieke lach.’

Dezelfde nadrukkelijkheid geldt ook het luie spreken van Hendrik:

p. 468: ‘(...) zei Hendrik lui.’;

p. 469: ‘(...) zei hij [sc. Hendrik] lui.’

En ook in het volgende deel van het Bureau (deel ii - vuile handen) wordt weinig aan de verbeelding overgelaten als het gaat om gemoedstoestanden. Zo is er sprake van een boel amusement, bij voorkeur vlak achter elkaar en steeds inzake dezelfde jongen:

p. 24: ‘“Gek bureau is dit,” zei de jongen geamuseerd.’

[p. 21]

p. 25: ‘Hij lachte geamuseerd.’

p. 25: ‘De jongen amuseerde hem.’

Op p. 232 wordt een zekere Sluizer, gelijk zovele anderen, geïntroduceerd als een ‘man met een ironisch gezicht’. Op de volgende pagina kijkt Sluizer ‘met een ironisch glimlachje’ naar iemand anders. Op de daarop volgende pagina blaast Sluizer eerst ‘ironisch glimlachend’ een wolk pijpenrook uit, kijkt hij vervolgens iemand ‘ironisch’ aan en wordt hij tot slot aldus opgevoerd: ‘“Ongetwijfeld,” zei Sluizer ironisch.’

Vijf keer ‘ironisch’ vlak achter elkaar, waarvan drie keer op één pagina. Dat Sluizer zich daarenboven meer dan eens ‘geamuseerd’ betoont, zal

[p. 22]

wel zijn ter voorkoming van nare misverstanden, zoals dat wij denken dat die Sluizer zich niet ironisch weet te gedragen.

De personages in Het Bureau houden wel van een lolletje, wil ik maar zeggen. Dat blijkt ook op p 364-365. In het bestek van een halve pagina zegt Kaatje Kater iets ‘vermaakt’, antwoordt Beerta hier ‘ironisch’ op en kijken beiden vervolgens van een afstand toe, en wel ‘Beerta ironisch, Kaatje Kater geamuseerd’.

U raakt nu al verward? Dan had u wellicht p. 323-324 overgeslagen. Daar ontwaart in het bestek van nog geen hele pagina Maarten eerst een ‘verwarrende’ sensualiteit in Jacquelines stem, ‘verwart’ vervolgens de warmte in haar stem hem en loopt hij tenslotte ‘verward’ een deur voorbij. Zou deze vrouw Maarten misschien niet helemaal onberoerd laten?

Ik zou nog erg lang kunnen doorgaan met voorbeelden van dit soort niets-aan-duidelijkheid-te-wensen-overlatende beschrijvingen. Maar ik wil u niet vervelen zoals deze beschrijvingen mij verveelden.

Iets opwindender is het palet van grammaticale en syntactische gaffes die in Het Bureau zijn te vinden. Dat betreft dan bijvoorbeeld de frequente verwarring tussen meervoud en enkelvoud. Zoals in deel i:

p. 73: ‘u bent een van diegenen die (...) onze lijsten hebt ingevuld.’

Van wie bent u er een? Van diegenen die iets hebt ingevuld.

p. 108: ‘Van den Akker stond bekend als (...) een van de weinigen ook wiens boeken verplichte examenstof waren.’

Van den Akker stond bekend als een van de weinigen. Wie die weinigen zijn, waar ze wonen, wat ze doen voor de kost, de lezer kan er slechts naar gissen. Waarschijnlijk vormen hun boeken echter geen verplichte examenstof, want dan had er wel ‘wier’ in plaats van ‘wiens’ gestaan.

p. 363: ‘Kroezenkamp was één van de correspondenten die gereageerd had op de oproep’

Van welke soort correspondenten was Kroezenkamp er één? Niet van hen die hadden gereageerd op de oproep - want dan had er ‘gereageerd hadden’ gestaan. Zoals Van den Akker één van de weinigen zonder meer was, was Kroezenkamp gewoon één van de correspondenten, punt uit.

p. 733: ‘Op de schoorsteenmantel stond (...) wat portretten in lijstjes (...)’

Portretten stond op de schoorsteenmantel, u ziet hullie al staan.

In deel ii is het meer van hetzelfde:

p. 197: ‘Enigszins terzijde van de drom waar thee en koffie werden geschonken, wachtte hij op zijn beurt, een van de laatsten die bediend werd.’

Hij is een van de laatsten, Maarten, maar hij wordt in ieder geval bediend en dat moeten die anderen uit het groepje laatsten nog maar helemaal afwachten. - Soms is hij ook een van de eersten. Met name op momenten dat er een bus voorrijdt. Wat dat voor soort eersten zijn, is niet duidelijk. Waarschijnlijk die, waarvan er veel de laatsten zijn geweest. Een soort geheim genootschap, waarover ons dan ook alleen wordt meegedeeld dat hij erbij hoort. Geheel los daarvan wordt ons verteld dat hij de bus instapt.

p. 211: ‘Toen de bus voorreed, was Maarten een van de eersten die instapte.’

Zo hebben wij in Nederland ook maar weinig politieke partijen:

p. 561: ‘“Mijn partij is een van de weinige partijen die gelijk is gebleven,” zei Maarten.’

En in deze trant zou ik wel door kunnen gaan indien ik u echt in slaap zou willen sussen.

Snel door naar de naamvallenvalkuilen en ander grammaticaal ongerief. Eerst deel i:

p. 443: ‘Een jongen (...) deed hen open (...)’.

p. 487: ‘Karel Ravelli deed hen (...) open’.

Helaas krijgt men ook bij Voskuil niet te lezen wat iemand, die anderen opendoet, daar dan aantreft. De schrijver gebruikt hier het lijdend voorwerp (4^de naamval), waar uitsluitend het meewerkend voorwerp (3^de naamval) is toegestaan. Ik word niet opengedaan. Mij wordt opengedaan. Wat wordt mij opengedaan? De deur.

p. 702: ‘Ik word (...) om advies gevraagd!’ - Dit is net zo'n onzin als die deur, die ik word opengedaan. En nu we het toch over deuren hebben:

p. 123: ‘Maarten hoorde hem juffrouw Haan een gelukkig nieuwjaar wensen en toen de deur van het eerste lokaal.’

Een door Voskuil veelgebruikte stijlfiguur: ‘Gelukkig Nieuwjaar, beste deur’.

In deel ii worden mensen zonder deur - maar ook zonder enige verdoving - opengemaakt: p. 499: ‘De moeder van Klaas deed hen open.’

Wat ook een vaste uitglijder blijkt bij de neer-

[p. 23]

landicus Voskuil, is ‘anders als’ waar ‘anders dan’ wordt bedoeld. Raadpleeg hiervoor bijvoorbeeld p. 279, 375, 536 van deel i alsmede vele andere bladzijden ervoor en erna.

Zo vraagt op p. 279 een collega aan Maarten Koning of het begraven van de nageboorte in Limburg iets anders is ‘als’ het begraven elders. Maarten legt uit hoe het met die nageboorte zit. De collega begrijpt het niet. Zijn tegenwerpingen irriteren Maarten en hij zegt, met nadruk (p. 273): ‘Anders dan!’ - Humor, denk je, eindelijk raak! Maar bij verder lezen blijkt de nadruk niet op ‘dan’ gelegd te zijn, maar op ‘Anders’. Maarten bedoelt slechts: dan zal ik het je op een andere manier proberen uit te leggen.

Op p. 375 zegt iemand: ‘Nou! Ik geloof niet dat ik me anders gedraag als een ander.’ - Welaan, als men zich als een ander niet anders gedraagt, kan men praktisch gezien net zo goed zichzelf blijven, dunkt mij.

En dan zijn er de talrijke formuleringen die ronduit onbegrijpelijk zijn. Een kleine greep uit deel i: p. 99: ‘Op zijn achterhoofd had Bots zijn haar over een scheiding gedrapeerd, zoals Amerikaanse filmsterren dat in naoorlogse films wel hadden.’

Als men zijn haar er overheen drapeert, mag men dan nog van een scheiding spreken? Mij lijkt een scheiding meer de streep, aan weerszijden waarvan de haren juist uiteen gekamd zijn. Een streep dus, waar men van alles overheen kan draperen, behalve zijn eigen haar. En dan ook nog op het achterhoofd. Maar welke naoorlogse filmster droeg willens en wetens een scheiding op zijn achterhoofd? En meer nog: hoe deed hij dat? Bindt zo iemand het op, om het vervolgens weer terug te laten vallen over de scheiding? Gebruikt hij kammetjes? Elastiek? Haarspelden? Is er misschien sprake van een verticale scheiding aan de achterkant, waar het bovenop de schedel groeiende haar achterwaarts overheen wordt geleid? Je moet als lezer echt zelf zo'n film gezien hebben.

p. 308: ‘Komend uit de zon en het licht, was het daar kil en donker.’

Wat kwam er uit de zon en het licht? Iets dat kil en donker was.

p. 360: ‘Dat had een vieze boel geweest’;

ibidem: ‘Zie je, dan had er alleen maar een explosie geweest’.

Soms heeft de schrijver zo aandoenlijk bezig geweest, dat de lezer elk commentaar wegslikt.

p. 387: ‘Een man met een beperkt gezicht.’ - De eerste keer schiet je bij zo'n typering in de lach.

[p. 24]

De tweede keer denk je: ‘nóg een?’. Bij de derde begin je je zowel ironisch als met ironie af te vragen, wat al die bijziende personages eigenlijk zoeken in dit boek.

p. 444: ‘Voor hen uit stonden in een flauwe bocht de lichten van de straatlantaarns.’

De lantaarns zelf hangen er zo'n beetje bij, maar hun lichten weten hoe het hoort. Die staan. p. 742: ‘Er stond een frisse wind met grote, witte wolken tegen een blauwe hemel.’

Wat stond er tegen de hemel? Een wind met wolken.

En ook in deel ii blijkt de wereld zonderlinger dan wij dachten:

p. 87: ‘Hij hoorde de kraan lopen en de ketel op het gasstel zetten.’ - Sommige kranen kunnen ketels opzetten;

p. 528: ‘gezeten in de luwte (...) kwam het vakantiegevoel, de opwinding in een vreemde stad te zijn, weer even terug’ - Opwinding en vakantiegevoelens blijken in de luwte te kunnen zitten.

Ook wemelt dit deel van de commentaarloze vergrijpen tegen de Duitse taal, niet alleen begaan door Schotten, Nederlanders of Hongaren, maar ook door raszuivere Duitsers zelf. Zo zegt Herr Güntermann op p. 576: ‘Nochmals herzlich, herzlich Dank.’ - Of leren we hier een nieuwe Duitse uitdrukking? In dat geval: Herzlich, herzlich Dank dafür!

En bovendien - ach, laat ook maar. Dit duurt al veel te lang.

Het verwijt van een gebrekkige schrijfstijl is overigens eerder gericht aan de neerlandicus Voskuil. Getuige het verslag in de Volkskrant van Voskuils bezoek aan de schouwburg in Nijmegen, op 31 januari 1999, gromde de schrijver slechts naar zijn criticasters. Zijn stijl is immers het resultaat van weglaten: ‘Weglaten van alles wat ook maar enigszins overbodig is. Dat is geen trucje en zeker geen literaire tekortkoming, maar een verworvenheid. In de vijf delen van Het Bureau die tot dusverre verschenen, “staat geen woord te veel”. Zijn ondervragers zeggen het, en Voskuil beaamt het.’

Ik noteer het slechts, als curiosum voor het nageslacht.

Ook een recensent als Arjan Peters, doorgaans toch onverbiddelijk in het aan de kaak stellen van de geringste stilistische onvolkomenheid, om maar te zwijgen van de door hem zo gehate ‘bijvoeglijke-naamwoordenkoorts’, bleek de boeken prachtig te vinden. Wellicht omdat hij zelf ook wel aanvoelde dat dit oordeel op wankele fundamenten rust, probeerde hij van Het Bureau meer te maken dan de eendimensionale edelkitsch die het is. Hij ontdekte een diepe gelaagdheid in het werk.

Zo betoogt Peters in de Volkskrant van 22 januari 1999, dat je om Het Bureau dikwijls moet huilen van het lachen, zo geestig is het, maar dat tegelijk de lach soms op je lippen besterft. (Dat ‘je’ maakt duidelijk dat het hier gaat om iets dat elke weldenkende lezer zo zou moeten vergaan.) En dan komt het: ‘Maar boven, achter en onder al die scènes die dikwijls aanleiding geven voor gegniffel en tranen van het lachen, gaapt de doem van vergeefsheid en schrijnend isolement.’

Boven, achter en onder, allemachtig, dat zijn wel drie dimensies! Die komen dan allemaal zeker pas in de volgende delen tevoorschijn, anders zou zelfs ik er toch wel iets van hebben gemerkt? Gegniffel? Deel 3 wellicht. Tranen van het lachen? Deel 4 vermoedelijk. Een doem die gaapt? Dat moet deel 5 zijn. En welke doem was dat ook weer, die in staat is te gapen? De doem van vergeefsheid en schrijnend isolement. Eigenlijk is dat wel een rake typering: zelfs vergeefsheid en schrijnend isolement kunnen hun afgrondelijk geeuwen niet onderdrukken boven, achter en onder al die scènes, die deze recensent tot gniffelen en tranen van het lachen vermogen te brengen.

Overigens lijkt Voskuil me geen onaardige man, als ik mag afgaan op de vele interviews met hem. Net als Maarten Koning in Het Bureau is hij vervuld van voornamelijk goede gedachten. Dat je als fatsoenlijk mens democratisch socialist hoort te zijn. Dat je daarom tegenwoordig beter op Groen Links kunt stemmen dan op de PvdA. Dat de bio-industrie niet deugt, er haast geen milieu meer is om te vervuilen en wij een aantal forse stappen terug zouden moeten doen, omdat we onze welvaart ten koste van anderen bijeen hebben gegaard. Hij is bewust kinderloos, heeft niks tegen hard werken en nog minder tegen sober leven.

Eigenlijk is het gewoon een mieterse man.

Jammer dat hij niet schrijven kan.