Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 24]

Watertrappen in het moeras
Theorie en praktijk van de ontwikkelingshulp
door A.L. Schneiders

Eén ding verandert nooit aan ontwikkelingssamenwerking. Nog niet is een nieuwe minister aangetreden of hij dan wel zij kondigt met tromgeroffel aan dat alles anders moet. En dit keer heeft men echt het wiel uitgevonden. En zo gaat het roer om: ‘concentratielanden’ in plaats van in de halve wereld wat strooigoed uit te delen - neen, steun ten behoeve van ‘de allerarmsten’ - neen, beter steun aan landen in het ‘take off’ stadium - neen, gebonden hulp (ofwel hulp gebonden aan goederen of diensten uit ons eigen land) - neen, schandelijk, ongebonden hulp zal het zijn.

In de dertig jaar dat ik bij die ontwikkelingssamenwerking betrokken ben geweest, merendeels in het veld, heb ik die nieuw uitgevonden wielen - dikwijls vierkant - voorbij horen ratelen, heen en weer en terug naar af. Hoewel Nederland nog braaf tot de gulste gevers ter wereld behoort, lijkt de belangstelling voor het geratel de laatste jaren wat afgenomen. Misschien komt dat omdat minister Herfkens nu - na de populist Jan Pronk - zo'n beetje in het midden van de trein is gaan zitten. Van de Wereldbank is ze teruggekomen met een handvol van die in glazen wolkenkrabbers bedachte bezweringsformules. ‘Good Governance’ is daar één van. Dat is een mooie gedachte, goed bestuur, maar zij zal daarnaar in de ontwikkelingslanden, zeker in Afrika, met een kaarsje moeten zoeken. Voor de zoveelste keer zijn we bij haar teruggegaan naar ‘concentratielanden’. Na een aanvankelijk overdreven positieve pers, is het nu wat stil rond haar. Zoals altijd is het afwachten of de resultaten van haar beleid (hoofddoel: ‘duurzame armoedevermindering’) beter zullen zijn dan die van haar voorgangers.

Feit is dat de wortels van ‘onderontwikkeling’ zo diep reiken dat niemand weet hoe ze uit het troebele moeras te trekken. Sinds de dekolonisatie heeft het Westen een niet gering aantal Afrikaanse landen vele miljarden guldens gestuurd, maar het blijft meestal een raadsel waar dat geld is gebleven. Dit is tot daar aan toe wanneer het is verdwenen in mislukte programma's, zoals in Tanzania, lange tijd het troetelkind van progressieve Westerse regeringen en ontwikkelingsorganisaties. Daar is ons geld weggegooid, maar tenminste op aantoonbare wijze. Misschien dat iemand nog iets heeft kunnen leren van de volkomen verkeerd uitgepakte projecten.

Raadselachtiger is waar het geld is gebleven in een land als Zimbabwe waar zelfs geen duidelijke mislukkingen zijn aan te wijzen. Er is niets aan te wijzen, de miljarden uit het Westen zijn spoorloos verdampt. Sinds de onafhankelijkheid in 1980 zijn er nauwelijks nieuwe infrastructurele werken gekomen en het land is er thans eindeloos veel slechter aan toe dan toen het nog Rhodesië heette.

Vooral de laatste paar jaar is Zimbabwe onder Robert Mugabe verder weggezakt naar een dieptepunt dat zelfs voor Afrika opvallend is. Op zijn oude dag schuwt de voormalige vrijheidsstrijder geen middel meer om aan de macht te blijven, van een steeds bloediger terreur tegen zijn tegenstanders, tot het onderdrukken van de laatste restanten van een vrije pers, het met geweld manipuleren van de verkiezingen en het wegpesten van de ‘blanke boeren’, die toch het geld en de deviezen inbrachten waarop het land heeft gedreven. Inmiddels heeft de Commonwealth Zimbabwe voor een jaar als lid geschorst, heeft Europa sancties afgekondigd, en maakt men zich in het naburige Zuid-Afrika grote zorgen over een verdere aanzwelling van de vluchtelingenstroom. Thans is iedereen het wel eens over de sombere slotsom dat ondanks de miljarden aan steun de inwoners van Zimbabwe in een uitzichtlozere situatie verkeren dan onder het blanke koloniale bewind.

De laatste tijd zijn er in Nederland regelmatig enigszins kritische geluiden over ontwikkelings-

[p. 25]

samenwerking te horen, maar die klinken vooral in academische kring. Het gaat nog niet om een groot diepgaand debat dat toch vooral in de Tweede Kamer gevoerd zou moeten worden. Misschien komt dit doordat de hulp nog altijd als een soort aflaat wordt gevoeld voor ons weldoorvoede leven, misschien komt het omdat we een goedig en naïef volk zijn, maar zeker is dat zo zuinig als we zijn in het dagelijks leven, zo gul zijn we voor de derde wereld. Al jaren behoren we wereldwijd tot de top van donorlanden, met 4 miljard Euro en 0,8 procent van het bnp aan hulp liggen we ver boven het streefcijfer van de vn. En toen na de zoveelste ronde in het genocidencircus tussen Hutu en Tutsi in Ruanda wij tezamen met België een inzamelingsactie organiseerden, leverde dat bij ons zo'n dertig miljoen gulden op en bij de zuiderburen vijf ton. De Belgen zullen hebben zien aankomen dat de besteding van de gelden een groot fiasco zou worden. En dat werd het.

Ik bedoel niet dat we zouden moeten ophouden met ontwikkelingshulp, maar wel dat het anders zou moeten. Dit is geen origineel inzicht, en ik wil in het geheel niet zeggen dat ik het wiel dit keer echt heb uitgevonden. Wel zou de eerste stap zijn als het Westen in elk geval zou trachten om te leren van de praktijk, die er geheel anders uitziet dan in de nota's die worden gemaakt in glanzende kantoren door degenen in de donorlanden die hun eigen belangen hebben bij voortzetting op de oude voet van de ontwikkelingssamenwerking.

Mijn eerste ervaring ‘in het veld’ was op onze ambassade in Lagos, Nigeria, dat toen nog een concentratieland was. Nederland vond dat we iets moesten gaan doen aan de enorme congestie in de haven van Lagos. Gemiddeld lagen daar zo'n vijftig schepen op de rede die maanden moesten wachten om gelost of geladen te worden. Omdat de rederijen dreigden met een boycot van de haven, is de Nigeriaanse regering een vergoeding moeten gaan betalen voor elke dag extra wachttijd van de schepen. Het gevolg was dat de rederijen hun oudste roestbakken naar Lagos stuurden en het wel best vonden als het lang duurde. Zo werd de congestie erger en erger. Dat er nogal wat schepen met cement tussen zaten was helemaal opmerkelijk, want Nigeria maakte cement genoeg. Het bleek een opzetje van een aantal lokale chiefs die tegen een premie cement mochten importeren nadat ze de betrokken ambtenaren hadden omgekocht. Maar cement neemt vlot vocht op en zo werden die wachtende schuiten in de maanden dat ze moesten wachten betonklotsen die ternauwernood bleven drijven.

Wij hebben toen voorgesteld aan Mister Wilson, ‘Chairman Harbourboard’ - een vriendelijke oudere baas, ik geloof een oud-onderwijzer - om een team van experts te sturen die alle problemen diepgaand zouden bestuderen en vervolgens zouden komen met voorstellen voor oplossingen. Dat werd in dank aanvaard en zo kregen wij een jaar lang bijna twintig dure experts uit Nederland langs, ingenieurs en economen. ‘Dat is verdomd aardig van jullie,’ zei een door de wol geverfde Engelse scheepvaartman toen tegen me, ‘maar al zouden jullie honderd man laten overkomen dan zou dat nog niets uithalen. Er zijn nu eenmaal teveel lui hier die het prima vinden zoals het nu is, lekker in troebel water vissen.’

Hij kreeg gelijk. Het team produceerde een stapel prachtige rapporten, keurig ingebonden, wijnrood en goud op snee. Ik geloof dat niemand er zelfs maar in gebladerd heeft. De haven bleef verstopt. Met een van onze deskundigen heb ik in die tijd een wandeling over de kades gemaakt, voorzichtig stappend over en door de rotzooi die je eerder in verband zou brengen met een hevige aardbeving of een bombardement. Ergens lag een stinkende berg van blikjes asperges, open gestoken, het vocht opgedronken tegen de dorst en het restant op de berg geflikkerd. Achter in de loodsen huisden honderden, misschien wel duizenden mensen in containers, dozen en lappen.

Tenslotte heeft de regering van Nigeria toch iets aan de situatie gedaan. Maar zeker niet na raadpleging van onze brave rapporten. Ze benoemde een havendictator, kolonel Akintola, een held uit de Biafra-oorlog. Die wist er wel raad op. Hij vestigde zich in de haven met een compagnie van zijn soldaten. Die verkochten eerst de nog enigszins bruikbare waren aan de poorten, en schoven daarna met bulldozers alle overblijvende rotzooi het water in. Intussen sloeg de kolonel persoonlijk een paar havenbeambten die hem niet aanstonden van de kade af, ook het water in. Binnen een week was de haven schoon en voeren de schepen binnen.

Toevallig had ik op een diner ooit naast deze Akintola mogen zitten. Op mijn vraag waar hij z'n opleiding had genoten, antwoordde hij kortaf: ‘Op de Academie van het machinegeweer.’

[p. 26]

Misschien was het dus geen toeval dat zijn oplossing voor de haven niet lang stand hield. Binnen korte tijd trad de chaos weer in.

In die zelfde tijd had ik een andere, nog onbegrijpelijker ervaring. Op een avond werd ik gebeld door mister Ebong, ‘Secretary Ministry of Transport’: of Nederland dadelijk een groep vliegtuigtechnici kon sturen om alle vliegtuigen in Nigeria te keuren voor de verlenging van hun luchtvaardigheidsbewijs. Dat waren er nogal wat, niet alleen van Nigeria Airways, maar tientallen machines van chartermaatschappijen en van de olie-industrie. Als die keuring niet dadelijk gebeurde, zouden ze alle aan de grond moeten blijven. Later begreep ik dat die keuringen vroeger waren gedaan door een Engels bureau, dat niet meer meedeed omdat ze lange tijd geen geld hadden gezien. Nu had Nederland er wel belang bij de Nigerianen te helpen want de klm verdiende goed aan haar lijn op Lagos. Ik ging dus telexen en bellen en het wonder geschiedde: binnen twee dagen verscheen een team van mensen van de Rijksluchtvaartdienst en de klm. De keuringen werden uitgevoerd.

Tot zover alles nog betrekkelijk normaal, maar wat gebeurde nog geen jaar later? Weer werd ik gebeld, nu midden in de nacht, door de opvolger van Ebong. Ja, ze zaten weer in de problemen. Als niet dadelijk de keuringen, enzovoort, enzovoort. De luchtvloot bleef zich op wonderbaarlijke wijze vermenigvuldigen, en bij mijn weten heeft Nederland nooit een cent voor de keuringen gezien.

Sommige mensen denken dat de ‘vooruitgang’ wel zal komen door geld te sturen naar de ‘ontwikkelingslanden’, en daar opleidingen te verzorgen. Dit is maar zeer ten dele waar. Neem Ghana, een land dat geldt als stabiel en veelbelovend, hoewel een vijfde van de 8,3 miljoen inwoners al dan niet illegaal een goed heenkomen in Westerse landen heeft gezocht (ca. 26.000 daarvan in Nederland). Ghana behoort tot de uitverkoren ‘19+3’ landen waarmee wij sinds het aantreden van Herfkens een intensieve ontwikkelingssamenwerking hebben, en ontvangt dit jaar 44 miljoen euro aan sectorale hulp (gezondheidszorg en milieu), afgezien van de incidentele 50 miljoen of zo aan betalingsbalanssteun.

In Ghana komt uiteindelijk echter op de een of andere wijze altijd veel van het geld dat in omloop is terecht bij de rijke ‘Mammies’ die de textielhandel en het transport monopoliseren. En zij gebruiken dat geld deels om hun kinderen naar Engeland te sturen waar die meestal Medicijnen of Rechten studeren. Geen Afrikaans land telt zoveel afgestudeerden als Ghana, maar de problemen zijn er, inclusief de eeuwige corruptie, niet veel anders dan elders in de regio. De staatsschuld omvat momenteel ca. 30 procent van het Bruto Nationaal Product.

Onderontwikkeling is niet een geïsoleerde kwaal die men kan diagnostiseren en dan kan verhelpen, wil ik zeggen. Het hoofdprobleem van onderontwikkeling zit ingebakken in de sociaal-culturele-politieke structuur van deze landen. In Afrika bestaan nauwelijks ‘natie-staten’; doorgaans gaat het om postkoloniale samenraapsels van verschillende, vaak tientallen, stammen. In Ghana worden acht talen gesproken (naast het Engels). In Nigeria is een Yoruba in de eerste plaats een Yoruba en pas in de laatste plaats een Nigeriaan, tenzij het om de zege van het nationale voetbal gaat. Elke Yoruba, en elk lid van een andere stam, zal uitsluitend zijn broeders helpen. Dat zal hij trouwens wel moeten, want hij staat onder zware druk van zijn dorp, zijn familie, zijn clan en zijn stam.

Zo vullen zich de ministeries na elke verkiezing en elke staatsgreep met golven van protégés van ministers of hoge functionarissen. Deze puur negatieve selectie van de top naar beneden geldt ook voor bedrijven, en evenzeer voor alles wat met ontwikkelingsgeld wordt georganiseerd. Het probleem is zo dat overal niet alleen de verkeerde mensen op de verkeerde plaatsen zitten, maar dat er ook veel te veel zitten. In elk bureau kun je ze bij honderden zien hangen, slapend met het hoofd op een dossier, kletsend, vliegenklappend.

Maar erger dan het personele nepotisme is dat ook investeringen volgens dezelfde tribale patronen worden beslist: een fabriek, een nieuwe weg zo maar ergens omdat de minister daar toevallig vandaan komt en z'n achterban heeft. Geen wonder dat dit soort investeringen vaak op niks uitdraait. Nog herinner ik mij hoe in Kameroen, nadat de minister van Transport was ontslagen, zijn huis het centrum werd van een stambijeenkomst, een soort rouwwake, overstemd door de klaagzangen van tientallen schelle vrouwenkelen -

[p. 27]

‘wailing’ om het plotselinge opdrogen van een bron van steun en inkomsten.

Dat op het Afrikaanse continent nogal wat half afgebouwde of verlaten installaties te vinden zijn, roestend in een woud van onkruid, is overigens ook te danken aan een stroom van Westerse ‘projectontwikkelaars’. Ik heb ze op bezoek gehad, vlotte mannen in een fris safaripak, leuke babbel, gouden kettinkje om de hals of liefst een armbandje van olifantenhaar.

Ik heb wel eens aan dit circus meegedaan. Bijvoorbeeld toen Nederland Fokker vliegtuigen probeerde te verkopen. Voor Fokker deden wij toen alles, met Fokker zouden wij tot aan de poorten van de hel vliegen, zo ook in Zimbabwe waar Air Rhodesia was opgevolgd door Air Zimbabwe. Air Rhodesia was een ‘lean and mean’ maatschappij geweest die de biefstukken uitvloog waarvoor het land beroemd was, en dat naar Ivoorkust, Gabon en andere enthousiaste deelnemers aan de boycot van Rhodesia. Bij nacht en ontij kwamen ze dan terug, vol wapens

[p. 28]

uit die landen van de biefstukliefhebbers. Dat was nu verleden tijd. Air Zimbabwe vloog gewoon overdag, maar niet zo erg succesvol meer. Het personeel was in korte tijd vervijfvoudigd, ze hadden onrendabele, oudere Boeings aangekocht, die nu stonden te rotten op een hoek van het vliegveld. Dat zou allemaal verbeteren als ze maar Nederlandse Fokkers zouden bestellen. Geregeld bezocht ik hun nieuwe directeur, een vriendelijke man van middelbare leeftijd, oud-onderwijzer en familielid van president Mugabe. Hij was vast een hoogvlieger onder de schoolmeesters geworden, maar nog lang niet een Plesman of Orlandini. Onze gesprekken bleven onbenullig, en ondanks mijn frisse safaripak kwamen die Fokkers er nooit. Wel toonde de directeur veel belangstelling voor onze Hollandse schoenen. Hij wist dat die van uitstekende kwaliteit waren, ja, of ik een handvol paren voor hem zou willen meebrengen.

Erger nog dan alle verspilling die ik aan mij voorbij heb zien trekken, was de onverschilligheid. Ik denk af en toe nog aan een op zichzelf niet zo belangrijke gebeurtenis, die ik nooit heb kunnen vergeten. We bezochten met een groep genodigden het hoofdkwartier van Zimbabwe Railways in Bulawayo. Toen we daarheen reden in een kleine optocht, was ik terechtgekomen in de auto van de voormalige directeur van de spoorwegen. Hij was een schrale Schot die plaats had moeten maken voor een zwarte ex-minister. Lange tijd bleef zijn conversatie beperkt tot wat rasperige geluiden, maar dat veranderde toen de lijfwacht van de nieuwe directeur ons passeerde in een groene Peugeot. ‘Look at them, those silly asses, the bodyguard of the director’.

Het waren twee jonge kerels met ‘wrap around’ zonnebrillen waar je niet kunt inkijken. Nog opvallender was hun rijgedrag; naar links en rechts schoten ze uit ons cortège, of ze bleven staan om ons daarna in een krankzinnige vaart voorbij te stuiven, de stoepranden rammend of kuilen induikend en weer uitschietend zodat de auto een moment in de lucht leek te zweven. Bovendien waren alle lichten aangestoken, de richtingaanwijzers ook en de knipperlichten van het alarm, terwijl de ruitenwissers, van de ruit losgemaakt of afgesprongen, als spinnenpoten heen en weer wipten. ‘Oh my God, look at that’, kreunde de Schot en ik voelde diep met hem mee. In dit tempo had die auto, een aardige Peugeot 504, niet meer dan een paar weken te gaan. Hoe lang de spoorwegen nog, met zoveel Schotse zuinigheid en vlijt gebouwd en onderhouden? Die twee snotneuzen achter hun zonnebrillen, je zou ze een pak rammel geven en naar bed sturen. Als het maar geen snotneuzen met een revolver op hun heup waren geweest.

Het behoeft geen betoog dat de verhouding tussen donorlanden en ontvangers van ontwikkelingsgeld iets ongemakkelijks heeft. Dat is wel begrijpelijk, het is vervelend je hand te moeten ophouden. Ook wij Nederlanders vloeiden niet steeds over van dankbaarheid voor het geld van de Marshall-hulp. Voor de Fransen was het zelfs een reden om nog anti-Amerikaanser te worden dan ze al waren. Maar er is een breed gebied tussen nederige dankbaarheid en hondse botheid.

Eén keer, in het inmiddels totaal geruïneerde Zimbabwe, is mij de botte manier waarop wij behandeld werden, te machtig geworden. Ik had het Nederlandse hulpprogramma voor het nieuwe jaar, ter waarde van dertig miljoen gulden, mogen presenteren op hun economisch ministerie. Wij hadden enige redelijke contactpersonen, die zelfs wat werk hadden gedaan voor onze presentatie: een groene tafel met bloemen, fotografen, toespraken en zelfs de televisie was aanwezig. Vol verwachting keek ik dus 's avonds naar de buis, maar van het Nederlandse hulpprogramma was niets te zien of te horen. Daarentegen was er wel ruim aandacht voor de Tsjechische ambassadeur die twintig telexrollen had overhandigd, ter waarde van een paar honderd gulden misschien. Dat gaf hem recht op een kwartier marxistische propaganda. De volgende morgen heb ik geïnformeerd bij de bazen van de televisie. ‘Ach, wat jammer toch. Ja, iemand was vergeten een film in de camera te zetten.’ Geen wonder misschien, met een minister van Voorlichting die in Moskou had gestudeerd en daar nog kind aan huis was.

Een ander voorbeeld van botheid maakte ik in Mozambique mee, dat destijds ook al in niet geringe mate genoot van Nederlands ontwikkelingsgeld (thans is het een van de ‘19+3’ concentratielanden en ontvangt jaarlijk ca. 100 miljoen euro). Zoals wel vaker in Afrika gebeurde, werden daar af en toe Nederlandse of door Nederland betaalde ontwikkelingswerkers gearresteerd. Die keer betrof het een dokter en een leraar, die

[p. 29]

zonder enige uideg en zonder contact met de ambassade werden vastgehouden. Ik ben er een maand mee bezig geweest om die arme drommels het land uit te krijgen. Het probleem was de verantwoordelijke minister te pakken te krijgen, die van Staatsveiligheid. Hij weigerde eenvoudig om een vertegenwoordiger van een van de grootste donorlanden te antwoorden. Hij was trouwens ook niet helemaal zijn eigen baas, want destijds min of meer de gijzelaar van een groep Oost-Duitse ‘adviseurs’. Voor hen en hun gezinnen was toen in Mozambique een heel blok flats gereserveerd waar ze voorrechten genoten die in geen verhouding stonden met het levenspeil van het straatarme land.

Ondanks het feit dat de Nederlandse overheid Mozambique nu officieel ‘feliciteert’ met de economische vooruitgang van de laatste jaren en

[p. 30]

het imf spreekt van een ‘success story’ behoort het land nog altijd tot de allerarmsten ter wereld, met een (al diverse malen gesaneerde) schuldenlast van 1,2 miljard dollar (ofwel 31 procent van het bnp, ofwel 113 procent van de waarde van de jaarlijkse export-opbrengsten). Het parlement functioneert, zo meldt Herfkens, ‘geleidelijk beter’. En de marteling en moord door de politie is ‘niet van bovenaf georkestreerd’. Sinds mijn ervaringen jaren geleden is de vooruitgang bij het justitieel apparaat blijkbaar minder glorieus. Dat werkt, aldus het ministerie van Buitenlandse Zaken en Ontwikkelingssamenwerking ‘nog steeds zeer gebrekkig’.

Ik moet ophouden met deze litanie, het stemt treurig en velen zullen mij niet geloven. Misschien kan het een troost zijn dat in vroeger eeuwen ook in Europa de corruptie woekerde. Engelse oorlogsschepen kwamen kort na tewaterlating soms spontaan tot zinken als gevolg van geknoei op de werven. Bij ons kon je in de wieg worden benoemd tot Regent-Belastingontvanger.

Verder kan worden bedacht dat het probleem van ‘onderontwikkeling’ een relatief probleem is, en tot op zekere hoogte misschien meer ons probleem dan van de ‘onderontwikkelde’ landen. Afgezien van regio's met honger of oorlog, nog altijd een minderheid van alle ‘ontwikkelingslanden’, zijn de mensen in de Derde Wereld helemaal niet voortdurend zorgelijk bezig met hun ‘onderontwikkeling’. Zij hebben in hun dagelijks leven te maken met lokale corruptie, lokaal gebrek aan democratische rechten, lokaal machtsmisbruik - en het is helemaal niet duidelijk in hoeverre die wantoestanden samenhangen met mondiale ontwikkelingsvraagstukken. Voorzover hun voormannen zich wel bewust zijn van de ontwikkelingsproblematiek, zullen die daaronder niet te erg lijden, want ontwikkelingsproblemen betekenen voor hen vooral vliegreizen naar seminars en luxe conferenties over de hele wereld, het hele jaar door.

Nu ikzelf jarenlang nauw betrokken ben geweest bij alle goede bedoelingen en miljarden steun die verdampten, geloof ik - in tegenstelling tot moderne demonstranten - dat een stap vooruit misschien ligt in een verdere globalisering. Ik bedoel: beter dan de loodzware en inefficiënte hulpoperaties zou een benadering zijn waardoor de ontwikkelingslanden met hun producten vrije toegang tot westerse markten krijgen en dat tegen behoorlijke prijzen. Een paar kwartjes meer of minder voor een pak koffie bij Albert Heijn maakt het verschil tussen minimale welvaart en armoe voor honderdduizenden kleine boeren in Ivoorkust, Kenia en Columbia.

Het is makkelijker gezegd dan gedaan; je zou ingrijpende mondiale samenwerking moeten hebben om de machtige vrije markt mechanismen in goede banen te leiden of de effecten van niet-gereguleerde concurrentie te compenseren. Hier en daar wordt eraan gewerkt, zoals door de Europese gemeenschap ten opzichte van de Lomélanden, maar het is te beperkt.

De traditionele ontwikkelingshulp zou zich dienen te richten op het stimuleren van de privésector in de Derde Wereld. We zouden regionale banken moeten helpen die kredieten kunnen verlenen aan kleine ondernemers. In India en Bangla Desh schijnt een dergelijk netwerk van ‘grass roots’ banken te bestaan en min of meer aan het doel te beantwoorden.

Waarschijnlijk zou dit ook meer geld vrijmaken voor noodhulp. Die blijft uiteraard vereist voor gebieden waar natuurrampen, oorlogen en door onszelf voortgebracht onheil de bevolking rampspoed brengen. Wat dit laatste betreft, zijn de behoeften onbegrensd en van jaar tot jaar toenemend.