Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 10]

Het gejubel der narcisten
Hildegard van Bingen met hoofdpijn op de divan
door Lucienne Cuperus

Hildegard van Bingen (1098-1179) was waarschijnlijk de eerste vrouw die theologische traktaten, natuurwetenschappelijke betogen, medische verhandelingen en visionaire werken schreef. Zij was wellicht zelfs de eerste vrouw die een orgasme onder woorden probeerde te brengen. Zij was zeker de eerste vrouw die werd geconsulteerd door bisschoppen, pausen en koningen, zij was ook de eerste westerse componist waarvan de biografische gegevens bekend zijn, en zij was eveneens de eerste vrouw die een klooster stichtte waar haar eigen muziek en mysteriespelen werden opgevoerd. Zij is, kortom, te interessant om zwijgend toe te zien hoe zij in recente jaren is gekaapt door de New Age beweging als een soort voorloopster van het haptonomische wereldbeeld.

Het staat buiten kijf dat Hildegard bijzonder was, en het is niet ondenkbaar dat geen vrouw door de eeuwen heen zoveel aandacht heeft gekregen als zij. Maar wat zou ervan haar terechtgekomen zijn als zij niet op 42-jarige leeftijd ‘een groot en wonderbaarlijk licht’ had gezien dat haar de betekenis van de Schrift onthulde? Visioenen had zij al eerder gehad: de eerste kreeg ze toen ze drie jaar oud was, maar daarover zweeg ze jarenlang. Als tiende kind van een adellijke familie was Hildegard volgens middeleeuws gebruik meteen bij haar geboorte geschonken aan de kerk en vanaf haar achtste levensjaar kreeg ze haar opleiding voornamelijk van de kluizenares Jutta. Als men de autobiografische passages in de Vita Sanctae Hildegardis (± 1163-87) mag geloven was zij een schuchtere, chronisch onzekere en wat ziekelijke vrouw die geen opvallende prestaties zou hebben geleverd als zij niet daartoe was gedwongen door de opdrachten die zij kreeg van hemelse machten.

Oog in oog met van Bingens visionaire vorm van katholicisme - haar werken zoals Scivias (‘Ken de wegen van de Heer’), Liber vitae meritorum (‘Boek van 's levens verdiensten’) en Liber divinorum operum (‘Boek der goddelijke werken’) kregen alle het pauselijk imprematur - en met de zweverige reputatie die zij thans heeft, voelt de goddeloze scepticus in mij onmiddellijk argwaan. Tegenwoordig wordt weliswaar aangenomen dat de ‘ware’ Hildegard zich in haar (auto-)biografische notities voor een deel verschool achter tijdgebonden stereotype clichés van vrouwelijke onderdanigheid, maar toch is duidelijk dat haar visioenen onmiskenbaar de grote drijvende kracht in haar leven waren.

Veel geleerde en minder geleerde geesten hebben zich gebogen over de vraag waar deze visioenen vandaan kwamen. Voor de gelovigen was het antwoord al duidelijk sinds de synode van Trier in 1148, waar paus Eugenius iii aan Hildegard het keurmerk ‘prophetissa teutonica’ toekende: ze kwamen van God. Tegenwoordig zien velen dat anders. Anno 1998 herinnerde professor Etty Mulder een verzameling wetenschappers tijdens een tweedaags en geheel aan Hildegard gewijd universitair congres aan de snelle vorderingen in de studie van de dynamiek van de menselijke geest. Wij kunnen er volgens Mulder niet omheen dat ‘binnen die dynamiek in verschillende wetenschapsrichtingen juist ook de creatieve imaginatie en fantasie van de mens onderwerp van studie is. Deze wetenschappelijke integriteit houdt geen halt voor het beladen woord “visioen”.’

Hierbij moest ik onmiddellijk denken aan de klinisch neuroloog Oliver Sacks die in The man who mistook his wife for a hat al in 1985 een verklaring voor een aantal van Hildegards visioenen had bedacht: het ging volgens hem om beelden die verschenen tijdens heftige migraineaanvallen. Sacks baseerde zijn korte passage over Hildegard trouwens op een veel ouder werk van C. Singer. Reeds in 1928 had deze in een artikel ‘The visions of Hildegard of Bingen’, opgenomen in zijn From magic to science, geponeerd dat Hildegard, op grond van haar eigen beschrijvingen van vele perioden van ziekte, haar volledige herstel tussendoor en de hoge leeftijd die zij bereikte, on-

[p. 11]

miskenbaar leed aan een ‘nerveus functionele stoornis’.

Singer wees erop hoe dikwijls in Hildegards teksten over de visioenen sprake is van een groep flikkerende en bewegende, lichtgevende punten, door haar zelf meestal geïnterpreteerd als sterren of vlammende ogen. Ook stelde hij vast dat ze vaak concentrische circulaire figuren, fortificatiefiguren en lichten beschreef die de indruk wekten te koken of fermenteren. Voor Singer was de zaak duidelijk: ‘The medical reader or the sufferer from migraine will, we think, easily recognize the symptoms of “scintillating scotoma”.’ Hij meende zijn interpretatie bovendien bevestigd in een aantal miniaturen uit Hildegards eerste visioenenboek, de Scivias.

Het moge zo zijn dat Singer zijn opvattingen schreef in het kielzog van de positivistische golf die destijds de wetenschap overspoelde, maar het hoofdstukje van Sacks is uiteindelijk niet veel meer dan een samenvatting van zijn inzichten. Behalve dat in The man who mistook his wife for a hat er nog een schepje bovenop wordt gedaan: ‘A carefull consideration of these accounts and figures leaves no room for doubt concerning their nature: they were indisputably migrainous, and they illustrate, indeed, many of the varieties of visual aura...’

De figuren waar Sacks op doelt zijn vijf prachtige miniaturen, die onder Hildegards toezicht werden gemaakt en die ook al de aandacht van Singer hadden getrokken. Gewoon plaatjes van een migraineaanval dus? Maar wat doen die poppetjes daar dan? En die vleugels? En de lammetjes, engelen of ridders die op de andere miniaturen staan? Zie je dat allemaal als je migraine hebt?

Het toeval wil dat het standaardwerk over migraine, met de pakkende titel Migraine, is geschreven door dezelfde Oliver Sacks. Hij betoogt in dit werk uit 1970 dat in uitzonderlijke gevallen de eenvoudige geometrische figuren die verschijnen bij migraineaanvallen kunnen overgaan in complexe, ‘persoonlijke’ hallucinaties. En waarom zouden die niet over ridders en engelen kunnen gaan?

In de Vita lezen we dat Hildegard langdurig werd gekweld door een droge zuidenwind: ‘[...] en dit

[p. 12]

drukte zo op mij dat ik me op geen enkele manier kon opheffen. Deze ziekte werd mij toe geblazen door de luchtstroom van de zuidenwind, waardoor mijn lichaam met zulke hevige pijnen werd afgemat, dat mijn ziel dit nauwelijks uithield. Na een half jaar had diezelfde wind mij zodanig doorboord, dat ik in zo'n hevige doodsstrijd verkeerde, dat het leek alsof mijn ziel mij uit dit leven moest verlaten. Toen mengde een andere waterhoudende windbries zich met deze hitte, waardoor mijn vlees enigszins verfrist werd, zodat het niet geheel en al verteerde.’ (ik citeer de vertaling van T. Lindijer die in 2000 verscheen.)

Het is bekend dat extreme klimaatomstandigheden een migraineaanval kunnen opwekken en dat door externe prikkels ontstane aanvallen opvallend lang duren. Hoewel Hildegard hier met geen woord over hoofdpijn rept, wees Sacks er in zijn Migraine al op dat de aandoening niet beperkt hoeft te blijven tot haar meest bekende vorm: de lijder aan een zogenaamde ‘migraine-equivalent’ vertoont alle klinische criteria van migraine behalve hoofdpijn. Een van de verschijningsvormen van migraine-equivalenten gaat gepaard met cyclische aanvallen van lokale lichamelijke pijn. En dit lijkt alweer in lijn met het feit dat Hildegard in haar De Operatione Dei meldt dat zij zichzelf door een hemelse stem beschreven hoort worden als een vrouw die sinds haar geboorte aan pijnlijke ziektes leed, ‘zodat zij in haar aderen, haar merg en haar vlees voortdurend door pijnen geplaagd werd’, een vrouw die van iedere weersomslag ziek wordt.

Een migraineaanval wordt dikwijls voorafgegaan door ‘aura's’. Deze bestaan meestal uit visuele sensaties, maar ook veranderingen in bewustzijnsniveau en spierspanning of het onvermogen tot gebruik van taal komen voor. Wat zou Sacks in dit verband vinden van deze in Hildegards Vita genoteerde ziektebeschrijving?

‘[Hildegard was] volledig beroofd van het gebruik van haar voeten, ja als een stenen rotsklomp, en kon zich totaal niet meer verroeren van het bed, waarop zij neergevallen was. [...] Toen hij [de abt] met al zijn krachten probeerde ofwel haar bij het hoofd op te lichten, ofwel haar van de ene op de andere zijde te leggen, en met zijn pogingen nauwelijks iets bereikte, erkende hij, stomverbaasd over dit ongewone wonder, dat wat hier gebeurde niet een zaak was van menselijk lijden, maar van goddelijke bestraffing. [...] Soms stond zij even op van haar leger en wandelde door alle hoeken en vertrekken van de kluis, maar kon dan helemaal niet praten, en kwam zij weer terug op bed dan kon zij niet meer lopen en sprak als tevoren.’

Ook van veranderingen in bewustzijnsniveau kon Hildegard meepraten: ‘Enige tijd later zag ik een mystiek en raadselachtig visioen, zo dat heel mijn binnenste geschokt werd en de zintuiglijkheid van mijn lichaam als verdoofd was, want mijn bewustzijn was in een andere toestand veranderd, alsof ik mijzelf niet meer kende.’

Aldus schijnt het aannemelijk dat Singers en Sacks' theorie althans ten dele klopt en dat tenminste een deel van Hildegards visioenen hun oorsprong vonden in zware migraineaanvallen. Als verklaring voor haar bijzonder grote scheppingskracht, die heel wat meer behelsde dan een paar fantasievolle interpretaties van fortificatie-figuren en flikkerscotomen, blijft de opvatting toch wat magertjes. Een aandoening die zich uit in onregelmatige aanvallen kan moeilijk voldoende verklaring zijn voor de niet-aflatende inspanningen van Hildegard om een imposant theologisch bouwwerk van haar visioenen te construeren en tientallen jaren te besteden aan het vastleggen en verkondigen daarvan.

Vrij recent is dan ook een geheel andere weg bewandeld om tot een beter begrip te komen. De Duitse psychoanalytica Annelore Werthmann ging op zoek naar Hildegards diepere drijfveren door haar op de divan te leggen. Onder de weinig verhullende titel ‘Hildegard von Bingen. Narzistischer Rückzug in eine großartige Bilderwelt. Psychoanalytische Beschäftigung mit der heiligen Hildegard?’ poogde zij in het Jahrbuch der Psychoanalyse (31; 1993) door te dringen in het zielenleven van de middeleeuwse mystica. In haar eerder genoemde voordracht bleek Etty Mulder - die geen onbekende is onder de Bingen-Forschers blijkens de bundel Toen verscheen mij een wonderbaarlijke cirkel. Bijdragen bij de 900e geboortedag van Hildegard von Bingen die zij in 1990 redigeerde - wel gecharmeerd van deze benadering. Want hoewel we niet veel weten van de levensloop van Hildegard en de omstandigheden waaronder zij geleefd heeft, als we de negen eeuwen die tussen ons en Hildegard liggen zo'n beetje aan de kant vegen met de kennis die we inmiddels hebben van constanten in het menselijk bewustzijn, kunnen we volgens haar wel

[p. 13]

degelijk een poging wagen om het uitzonderlijke van haar kwaliteiten te verklaren.

Werthmann is zich er overigens goed van bewust dat het wereldbeeld dat in Hildegards visioenen naar voren komt in de eerste plaats is geworteld in de opvattingen van die tijd. Twaalfde-eeuwse geleerden dachten, zo betoogt ze, in analogieën en beschreven de wereld als een eenheid. De kosmos, de natuur en de geschiedenis weerspiegelden de eigenschappen van de mens, meende men toen. In Hildegards woorden: ‘Alles geeft elkaar antwoord!’

Werthmann heeft bij haar analyse dezelfde techniek toegepast die Barbara McClintock in 1983 een Nobelprijs voor fysiologie en medicijnen opleverde: zij richt zich niet op het gangbare maar op dat wat daarvan afwijkt. Door te letten op Hildegards eigen manier van uitdrukken kon zij volgens eigen zeggen uit verschillende passages spanningen als gevolg van persoonlijke conflicten distilleren. Ook achtte zij het mogelijk variaties in de religieuze thematiek als persoonlijke opvattingen te lezen die vergelijkbaar zijn met de vrije associatie. Hoewel zij toegaf dat dit alles niet zonder enig methodologisch risico is, bracht dit inzicht in combinatie met de (auto-) biografische gegevens in de geschreven bronnen Werthmann tot de conclusie dat Hildegards buitengewone scheppingskracht berustte op een ‘narcistisch verwerkingsproces’.

Het is bekend dat narcistische terugtrekking (de ontwikkeling van een gesloten innerlijke wereld) kan optreden als reactie op een traumatische verlies-ervaring, en Hildegard lijkt deze in haar leven meerdere malen te hebben ondergaan. Zelfs in de Middeleeuwen moet het voor een achtjarige althans geen prettige ervaring zijn om door je ouders te worden opgesloten in een kluis bij het benedictijner mannenklooster op de Disibodenberg. Overigens is Werthmanns suggestie dat de ouders zich niet meer durfden te binden aan Hildegard na het verlies van de twee voorgaande kinderen niet erg sterk (het was gewoon voor een tiende kind om aan een klooster te worden geschonken), dat neemt niet weg dat Hildegard haar vroege ervaringen wel degelijk kan hebben gevoeld als het verlies van betekenisvolle personen. Het is dan ook niet onmogelijk dat zij zich als reactie hierop terugtrok in een zelf geconstrueerde innerlijke wereld. Meerdere malen

[p. 14]

schrijft Hildegard dat zij ‘al zolang zij zich kan herinneren’ visioenen had.

Toen Hildegard 38 was, stierf de abdis Jutta, de vrouw die dan dertig jaar lang haar geestelijke moeder was geweest. Lag het aan dit verlies, zo vraagt Werthmann zich af, dat vanaf toen haar visioenen op haar tong brandden en dat zij een paar jaar later, gedreven door de wens iets groots, iets unieks te willen scheppen om de verliezen te compenseren, haar eerste visioenenboek schreef?

Omstreeks 1152 moest Hildegard nogmaals een zwaar verlies verwerken. Ditmaal betreurde ze het ‘ooit een mens te hebben liefgehad’: zij werd gescheiden van de non Richardis von Stade, die enkele jaren jonger was en die haar hielp bij het schrijven van de Scivias. Dat Richardis abdis werd van een adellijk klooster in Bassum, beschouwde Hildegard als een misstap. Aan Richardis' moeder schreef ze: ‘Want de rang van abdis die u voor haar begeert is zeker, zeker, ja zeker niet van God, noch dient zij tot heil van haar ziel.’ Toen de aartsbisschop van Mainz haar vroeg Richardis te laten gaan, antwoordde Hildegard tamelijk uit de hoogte: ‘De doorzichtige bron die nooit bedriegt maar oprecht is, spreekt: de redenen die voor de verheffing van deze non tot abdis worden aangevoerd, hebben bij God geen gewicht. Want Ik, de hoogte en diepte en omcirkelende, Ik die het invallende licht ben, heb haar niet geplaatst en gekozen maar door de onbetamelijke roekeloosheid van harten zonder inzicht is dit ontstaan.’

Toen ook deze zelfverheffing niet mocht baten, schreef ze aan Richardis' broer zonder omhaal: ‘Daarom smeek ik u... stuur mijn geliefde dochter naar mij terug!... opdat ik door haar en zij door mij troost vinde.’ Toen ook deze smeekbede niet werd verhoord, stuurde Hildegard een bittere brief aan Richardis. ‘Ik heb de adel in je manieren liefgehad, je wijsheid en je kuisheid, je ziel en je hele leven’, noteerde ze, ‘nu zeg ik je: telkens, wanneer ik op deze wijze zondigde, heeft God mij deze zonde door angsten of pijnen openbaar gemaakt. Zo gebeurde het ook nu om jouwentwil, zoals je zelf weet.’

Aldus komt Hildegards verminderde bindingsvermogen het sterkst tot uitdrukking, zegt Werthmann, waar zij het meest gevoeld heeft. Wetend tegen welke achtergrond Scivias is ontstaan, hoeft het niet te verbazen dat Werthmann hierin de ingrediënten van een narcistisch verwerkingsproces ontdekt. De sleutelpassage in dit werk valt volgens haar te lezen als overwinning van bindingswensen. De ik-figuur is hier een afgedwaalde pelgrim die haar nood klaagt: ‘Want zelfs mijn moeder heeft mij in de steek gelaten. ... Maar als ik aan je denk, o moeder Sion,... en als ik mij alle toonaarden van de muziek, die in je klinkt, herinner, zie ik mijn wonden.... En waar ben jij, o moeder Sion? Wee mij, dat ik tot mijn ongeluk van jouw zijde geweken ben; want zou ik je niet kennen, het zou gemakkelijker te verduren zijn!’

In wat volgt zien we, in een christelijk jasje, de beschrijving van iemand die haar afhankelijkheid, haar verlatenheid, beproevingen en vijandigheid overwint op de weg naar autonomie en ten slotte een binding aangaat met een geïdealiseerd persoon. Al vluchtend beweent de pelgrim haar verlies, en als ze bedreigd wordt door onguur slangengebroed roept ze om haar moeder. Die biedt troost vanuit gene zijde maar duidelijk verstaanbaar: ‘Haast je, o dochter; want je almachtige Gever, die niemand kan weerstaan, gaf je vleugels om te vliegen. Vlieg dus snel weg van deze hindernissen.’

Op dit moment is het inzicht bij de pelgrim dat de pijn minder geweest zou zijn als ze niet haar moeders zoete troost had ervaren, zodanig gerijpt dat dit de weg effent naar narcistische zelfverheffing: de kleine pelgrim krijgt vleugels en laat alle hindernissen achter, ze wordt de held van het verhaal. Aldus is Hildegards visionaire gave in Werthmanns analyse een erfenis van de moederbinding, een verzoeningsgeschenk. Waar andere mensen geïnternaliseerde betrekkingen betreuren heeft Hildegard een narcistisch vergroot ego geïnstalleerd, een geïdealiseerd zelf dat niet door verlies wordt geraakt omdat het autonoom en ondoordringbaar is. Zij heeft zich, kortom, teruggetrokken in een gesloten innerlijke wereld.

Hierbij merkt Werthmann trouwens nog in meer historische zin op dat Hildegard ook in haar standendenken zeer gesloten was. In 1136 volgde zij Jutta op als abdis en veertien jaar later stichtte ze een zelfstandig klooster op de Rupertsberg waarna ze in 1165 nog een tweede klooster in Eibingen inrichtte. Bij deze kloosterstichtingen scheidde Hildegard consequent adellijke van niet-adellijke nonnen, een besluit waar ze in haar tijd sterk om bekritiseerd werd.

Het gevoel van zelfverhoging en de trots op haar uitzonderingspositie zijn volgens Werthmann bij Hildegard goed zichtbaar in de wijze

[p. 15]

waarop zij alledaagse functies (spreken, zien, vasthouden, warmen, voeden) promoveert naar een hogere en metafysische orde. Hierbij past ook de door haar ontwikkelde geheimtaal. Ze overstijgt daarmee de alledaagse menselijke taal en achtte zichzelf aldus in staat in de taal der engelen in verbinding te treden met de godheid. Datzelfde gold ook voor het zien. De verheffing hiervan ging zo ver dat Hildegard in haar geneeskundige werk verkondigde dat de aanblik van een groene weide alleen al voldoende was om zwakke ogen te genezen. In paradijselijke toestand had de mens genoeg aan het aanschouwen van God en alleen al door het zien van voedsel werd zijn honger gestild.

Aardig is dat Werthmann ook de wijze waarop Hildegards werk in de loop der eeuwen ontvangen is door een psychoanalytische bril ontleedt. Zij betoogt dat de ontmoeting met een narcistische persoonlijkheid een traumatiserend effect kan hebben omdat men zich laat meeslepen door diens zelfidealisering die lijkt op een aanbod tot een betrekking, maar in werkelijkheid juist de weigering daartoe inhoudt. Afgewezen door dit ideale object voelt de betrokkene zich minderwaardig en een slachtoffer.

Werthmann neemt aan dat de commentatoren op Hildegards werk een soortgelijke frustratie hebben ervaren. Ter illustratie daarvan wijst ze op de tegenstrijdige commentaren, die variëren van pathetische bewondering tot slecht verborgen depreciatie als pogingen aan de frustratie tengevolge van Hildegards narcistische terugtrekking te ontsnappen. Juist de combinatie van scepsis (waren haar visioenen echt, was ze wel een echte profetes, heeft ze natuurkundige ontdekkingen gedaan, was haar theologische exegese juist, was zij wel de ware auteur?) en ademloze adoratie wijst erop dat de betrokkenen noch een afweerstrategie konden ontwikkelen noch een werkelijke relatie konden aangaan. De enige uitzondering hierop vormt de relatie per briefwisseling die Hildegard onderhield met Bernardus van Clairvaux. Hier troffen twee gelijkgestemde zielen elkaar, en Werthmann beschrijft dit treffen veelzeggend als een ‘narcistisch duet’. De citaten die zij biedt uit dit duet verdienen een integrale weergave:

‘Eerbiedwaardige vader Bernardus, wonderbaarlijk staat gij daar in hoge eer uit Gods kracht. Schrikwekkend zijt gij voor de onbetamelijke dwaasheid van deze wereld. [...] Ik, erbarmelijk en meer dan erbarmelijk in mijn toestand als vrouw, zag al vanaf mijn kindertijd grote wonderen, die mijn tong niet uitspreken konden, als Gods Geest mij niet leerde te geloven [...] Ik ken namelijk de betekenis van de Psalmen, van het Evangelie en van de andere Boeken, die mij door een visioen getoond werd. Als een verterende vlam roert zij mij in hart en ziel en leert mij de diepten van de uitleg [...] Ik zag u meer dan twee jaar geleden in een visioen als een mens, die in de zon kijkt en geen vrees kent, doch zeer moedig is. Nu echter verhef ik mij en snel naar u. Ik zeg u: gij wordt niet verslagen doch gij richt voortdurend de boom op en zijt overwinnaar in uw ziel. En gij richt niet alleen uzelf, maar ook de wereld tot heil op. Gij zijt de adelaar die in de zon kijkt.’

Op deze woorden, waarin Werthmann de boodschap ‘Maak ook mij zo groot!’ leest, volgt het antwoord van Bernardus: ‘Wij verheugen ons met u over de genade Gods, die in u is [...] Voor het overige, wat zouden wij nog beleren of vermanen, waar reeds een innerlijke onderwijzing bestaat en een zalving boven alles beleert?’

De psychoanalytica heeft haar oordeel klaar: ‘Hier jubeln zwei Narzißten, die einander nie begegnet sind, sich gegenseitig hoch.’ En inderdaad, wat valt hier aan toe te voegen? Het fenomeen is doorgrond, de mens achter de mystica is ontdekt, ik kan tevreden zijn. Alles klopt, alles past, Hildegard was een narcist. Een aan migraine lijdende narcist. Een religieuze, aan migraine lijdende, briljante narcist.

Toch knabbelt er iets aan mijn voldaanheid. Ook al ben ik niet geneigd te geloven in een Almachtig Opperwezen, wanneer je iets mysterieus als menselijke inspiratie (al dan niet onder de noemer goddelijke openbaring) probeert te verklaren, past iets meer voorzichtigheid dan Werthmann aan den dag legt. Waar Sacks het hogere in Hildegards leven en werk tenminste nog een plaatsje gunt - ‘why should not [...] organic conditions serve as “portals” to the beyond?’ - sluit de psychoanalytica met een klap het hemelse poortje waardoorheen volgens de beroemde miniatuur God tot Hildegard sprak. Wat dit betreft, is het denken van Werthmann even gesloten als dat van haar onderwerp. Had ze zo'n 900 jaar eerder geleefd, dan had ze zeker met Bernardus mee gejubeld.