Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 27]

Over de eigen naam van de oorwurm
door Robbert-Jan Henkes & Erik Bindervoet

Finnegans Wake, aflevering 1132, waarin de natuur weer gaat spreken en ons tekens geeft in homonieme onomatopeeën om te laten zien: hier lig, hier ben ik, want alles spreekt in zijn eigen taal, wolken, bergen, rivieren, insecten, rotsen, golven, ze hebben ons allemaal wat te vertellen. Open uw oren en luister.

Sllt, sllt, sllt...

Gris gris gris - fssssjjjj

Tsjirpe tsjirpe tsjiep-tsjiep...

We zitten met onze vertaling-in-wording in de diepe donkere jungle van pagina 29, maar er schijnt licht door het kreupelhout.

Dit is de laatste keer voor een hele lange tijd dat meneer Finn nog een keertje wakker wordt, voordat ze hem goed en wel te rusten leggen onder de groene zoden van het eiland van smaragd. Daar aan het eind zien we met onze kijker de nieuwe held komen aanvaren, die de oude, Finn MacCool komt aflossen, Humphrey Chimpden Earwicker, de meest ongewone gewone man uit de wereldliteratuur, na Leopold Bloom dan:-)

Maar hoe 't ook was 't is weldegelijk zeker, waar sherif Toragh voorborgt en wat Mapqiq puntuit maakt, dat de man, Hummes Kipper, Inq., aangeklampt als we dachten dat hij was, maar tocht de naam zeerwaardig, op deze tijdverkleurde plek aankwam waar wij in ons paroqiaal fermentent getijden lang hebben gewoond, met de beerbotjes gepakt in jachtige spoedboot, in de dubbel betulbande dhow, De Bey voor Dybbling, de eerste schoener die deze archipel aandeed, met een wassenwijf met wilgemotiefje aan haar spriet bij wijze van schegbeeld, en de dodezeekoe die uit zijn dieptes kwam opduikdruppelen, en heeft zich al deze sextigtien jaren sindsdien als een visvent verwijterd, zijn sjebi aan sijn sjij, adi ad adé, werd grijs onder zijn tulband en veranderde rietsuiker in sethulose stijfsel (Toetdoeds kus voor hem!) zowel alsook dat, buiken de bulkigheid waarover hij blaat als hij dublinziend gebebriëerd was, onze oude overtreder van zijn nature hootmoedig, kommunaal en insectueus was, te hoorlellen naar de bijnamen hem ondergeschoven, in taal van tangen, (honing zoet en prijs je bij!) en, om hem te totelliseren, zelfs als hummishem van hemalshem dat hij, broodserieus, hij ee is en geen tegengesteld degene die uiteindertijdelijk verontwaardelijk is voor de heibbel aan de kaai van Idenburght.

Daar hebben we hem, de insectueuze Hummes Kipper Inq., HKI, (Hier Komt Iedereen), Hummes (hij, die daar, d'n dieë, Figuursma), Kipper (de schipper, de schipperaar, die omkippert en in zijn val de hele wereld meesleurt), Inq, (Incorparated Esquire, de beïnquirede Ingenieur) alias Humphrey Chimpden Earwicker, de hoofdstpersoonlijke alomtegenwoordige kastelein-oorwurm van het boek (en het stikt in Finnegans Wake van de oorwurmen en andere insecten, insecten en drank). Hoe dit te vertalen. De meeste vertalers vertalen eigennamen helemaal niet - en ook de Duitse, Franse en Italiaanse Finnegans Wake-vertalers laten de namen van personen en plaatsen staan, ongemoeid, onvertaald.

[p. 28]

Onverstandig. Een zwaktebod. De namen zeggen bij Joyce ook altijd wat, ook daarvan spatten de betekenisvonkjes af om in je hoofd tot ware bosbranden uit te slaan, zonder dat je ook maar één moment het idee hebt dat de namen gezocht zijn en er komen 5.000 verschillende personen in Finnegans Wake voor, heeft Adaline Glasheen uitgerekend, en als je die namen hetzelfde laat, wat blijft er dan nog over en bovendien voelen wij toch heel zwaar de verantwoordelijkheid om de initialen intact te laten: HKI: Hier Komt Iedereen, Here Comes Everybody: HCE, ons aller voorvader:

Boggelig is zijn plet der showders op hem behiept zo'n grafvallig pappiejong issie, met een overol gepokte mamzel die een vliegevuur is en drie leuze nitte hommeltjes, twee twillike krekels en een lilli peucelle.

Ziedaar de nucleaire familie HKI, krioelend, in de rondte fladderend als insecten (letterlijk als insecten) rond de nachtkaars van de drievoudig gepuntmutste magister elegantiae en -orum.

Earwicker heet hij en dat moeten we vooral letterlijk opvatten, als de oorwurm die gerucht en geruchten makend ons oor komt binnenkruipen. Humphrey Chimpden Oorwurmer? Inkruiper? Instinker? Ierwikker dan maar? Waarom een oorwurm? Wat is eigenlijk een oorwurm? Dat moeten we tot de bodem uitzoeken.

Wij lezen in 's Captains Iglo's Lexicon onder de O: Oorwurm. De oorwurm is een rechtvleugelig insect met bijtende monddelen en onvolkomen gedaanteverwisseling (forficula auricularia), in de familie van de Orthoptera (rechtvleugeligen), waartoe ook de krekel, de sprinkhaan, de kakkerlak, de wrattenbijter, de wandelende bladeren en de wandelende takken behoren. Helemaal geen worm dus!

Oorwurmen kunnen vliegen, maar dat zien we nooit, omdat ze dat vooral doen als iedereen slaapt. Ze gaan in de dahlia's zitten, tussen de bloemetjes en de blaadjes en daar eten ze ook van. ‘Tuinliefhebbers proberen vreterij te voorkomen door ze een omgekeerde bloempot, met papier en stro erin, als verblijf te bieden.’

Aha! dat komt voor in het volgende hoofdstuk, op blz. 31, als Harold of Humphrey Earwicker ‘rinkelend met zijn slagboomsleutels tussen de geveste bajonetten van het jachtgezelschap een hoge staak meetroont waarop een voorzichtig opgelaten bloempot aardkant boven was bevestigd.’

En dan staat er bij de commentator McHugh dat omgekeerde bloempotten gebruikt werden om oorwurmen ‘te vangen’. Waarom vangen? om ze op te eten en te roosteren?

Nee, om er daarna een middeltje tegen doofheid mee te maken. Men neme: een oorwurm. Waarschijnlijk dood (maar dat staat er niet bij), droge deze, verpulvere hem en vermenge dit met de urine van een haas. Voilà: doofheid genezen. Er staat niet bij wat je ermee moet doen: opdrinken, in de poortjes van je oren gieten, anaal inslikken (nou dokter ik had het net zo goed in mijn reet kunnen steken).

Entomologen spreken het trouwens tegen dat oorwurmen in de oren van de mens zouden kruipen. Laster! Maar er zijn toch authentieke gevallen bekend. ‘Al deze patiënten klaagden over een onweerachtig geluid in hun oor.’ En Joyce was doodsbang voor onweer. Babadalgagalenzovoort!

Feit blijft dat hij (de oorwurm) instinctief wegkruipt in spleten en kieren, onder loszittende schors of in de vouwen van gordijnen. Ze zitten vaak onder stenen, afgevallen takken, rottende blaren enzovoort

Maar ook een reden dat Joyce deze naam heeft verzonnen is dat to earwig betekent: door inblazing/roddel en laster (trachten) te beïnvloeden en FW is één grote roddel, ten koste van die arme Humphrey Chimpden. Straks belandt hij door alle achterklap zelfs in de gevangenis.

[p. 29]

De naam Earwicker bestaat echt. Er liggen Earwickers op het kerkhof in Sidlesham in de Hundred of Manhood, W. Sussex, zoals Joyce ons ook vertelt op p. 30. Dat is dus historisch. Want het schijnt echt zo te zijn. Maar Anthony Burgess heeft de naam nooit gevonden. Als hij ergens kwam keek hij eerst in het telefoonboek of Earwicker er in stond - en hij is zowat de hele wereld rond geweest zonder die naam ooit tegengekomen te zijn.

[p. 30]

Hoe dit te vertalen dus - áls we het willen vertalen, en dat willen we. Zijn er andere woorden voor oorwurm? In Engels streekdialect heet de oorwurm ook wel twitchbell. Er moet in Nederlandse stads-, dorps- en streekdialecten toch ook wel iets te vinden zijn dat ons kan helpen? Daar moeten toch ook nog een boel verschillende namen in omloop zijn. Hoewel, dat is niet zeker. Want die namen sterven uit. De verderfelijke invloed van Linnaeus.

De oorwurm. In het Russisch: Oechavjortka. Perce oreille in het Frans. Ohrwurm of Öhrling in het Duits, Ohrwurm is een term die ook gebruikt wordt voor liedjes e.d. die je niet uit je hoofd kan krijgen. Latijn: forficula (schaartje) auricularia. Iers: gailseach. Noors: saksedyr. Italiaans: forbecina. Fries: earkrüper.

We moesten naar het - onvolprezen - P.J. Meertensinstituut voor dialectologie en daar vonden we enige standaardwerken van onbetwist de grootste autoriteit op het gebied van de naamgeving van de oorwurm, Marianne A.E. van Scherpenzeel, die er ook een proefschrift over heeft geschreven: De Benamingen voor de Oorwurm In Het Nederlands Taalgebied, een woordgeografisch onderzoek met kaart. Allereerst waren er de namen met een oor erin: oorbeest, oorbijter, oorknijper, oorkreukel (dat wil zeggen -krekel), het worenbeest en het horenbeest, oorloper, oorlepel, oorpak, oorpie, oorrakel (een hele leuke uit Oost-Nederland), oorrapel, oorratel, urrodel, oorruimer, oorsteker, oortiek of oreteek (West-Fries), orekruiper in het Zuid-Afrikaans en West-Fries, oorvork, oorzeerder, oorzeiker, oorzuiger, oorzuiper en oring (in Vlaams-Brabant).

Dan heb je de namen die het achterlijf verbeelden: bargetang (in het Groningse Opeinde gehoord), gaffeltand, gaffeltang, gaffeltiek en gaffelwurm (in Overijssel, Oost-Vlaanderen en Friesland en Drente), in Druten hebben ze het over de graffelman, in Gelderland de graffetand en raffeltand, in Groningen de knijper, de knijptand, in Limburg de pitstang. In België: schaar of schaarwurm, spriet of sprietel. Ook wel gewoon: tang of vorkesteker (in Friesland), in het Vlaams ook nog wel: oorbeest, sprietworm en vorke (in De Bo's Westvlaamse idioticon uit 1873) Guido Gezelle heeft in Kortrijk gehoord: ‘Er zitten orekruipers in uw schof.’

De derde, interessantste categorie zijn de namen die niet in de eerste twee categorieën thuishoren (dat is altijd de interessantste categorie). In de Alblasserwaard heet de oorwurm ook wel appeldief. Elders appelvreter, bloedzuiper of bloedzuiger. In Driel (Gelderland) heet hij dauwpier, in Harelbeke een kousebijter (waarbij de ondervraagde ook nog kon aangeven waarom het beestje zo heette!), In Wijnjeterp een krob, in Midsland op Terschelling en in de Zaanstreek is het een oliekruiper, in Oost-Vlaanderen een tenebijter, teneknijper, een tenetrapper of tenezuiger en in Odoornerveen (Drenthe) hebben ze het over een ekkelbieter.

Humphrey Kippelaar Ikkelbieter?... Dat is alleen voor Odoornerveners leuk. (De Odoornervener editie van Finnegans Wake, als die er ooit komt.)

Sommige mensen die aan de enquête meededen herkenden het plaatje kennelijk niet en noemden hele verkeerde namen, en zagen er een strondmig of een mieghummel in, of een wapse (dat wil zeggen wesp) - er waren er zelfs die er een slak in zagen, een duizendpoot en een pissebed! - maar het siert de wetenschap en met name Marianne A.E. van Scherpenzeel dat ze deze vergissingen niet heeft weggemoffeld, want wie is zij om te zeggen dat het echt vergissingen waren? Misschien heten die oorwurmen daar echt wel mier of zo. Nota bene!

- Inderdaad. Zijn we er nou uit?

- Waaruit?

- Er zit geen benaming met een I tussen.

- Nee.

- Dan is dit onderzoekje voor niks geweest.

- Voorwaarts!