Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 29]

Boeken zijn de beste vrienden
De vanzelfsprekende absurditeit van Kafka
door Jannah Loontjens

Van Franz Kafka's verhaal ‘Huwelijksvoorbereidingen op het land’ zijn twee manuscripten bekend. Beide stammen uit omstreeks 1909 en ze behoren tot het oudste werk dat van Kafka bewaard is gebleven. De manuscripten werden in een Nederlandse vertaling van Nini Brunt opgenomen in de bundel met de gelijknamige titel Huwelijksvoorbereidingen op het land (1975), waarin tevens de zogenaamde octavoschriften zijn verzameld. Terwijl deze octavoschriften tegenwoordig tot het bekendere werk van Kafka behoren, is het verhaal ‘Huwelijksvoorbereidingen op het land’ vrij onbekend gebleven.

Beide manuscripten van het verhaal beginnen met bijna dezelfde zinnen. Het eerste manuscript begint (in vertaling) als volgt:

‘Toen Eduard Raban, door de gang komend in de deuropening stapte, zag hij dat het regende. Het regende zachtjes.’

Het tweede begint aldus:

‘Toen Eduard Raban, door de benedengang komend, in de deuropening stapte, kon hij zien hoe het regende. Het regende zachtjes.’

Die regen zal een belangrijke rol in het vervolg van beide versies spelen, maar na dit begin verloopt het verhaal desondanks zeer verschillend. In het eerste manuscript steekt de hoofdpersoon Eduard Raban zijn paraplu op, begeeft zich naar buiten en begint zijn reis naar het dorp van zijn verloofde. In het tweede manuscript komt Raban nooit verder dan de deurpost. In het eerste manuscript beschrijft Kafka uitgebreid Rabans reis en zijn twijfels en onzekerheden over zijn bezoek aan zijn fiancée. In het tweede manuscript komen deze onzekerheden minder aan bod, maar staat een zonderlinge dialoog tussen Raban en een voorbijganger centraal, die een voorafschaduwing is van de virtuoze analyses van de absurditeit der menselijke communicatie in Kafka's latere werk.

Hoewel Kafka zijn werkelijk aanstaande verloofde, Felice Bauer, pas enkele jaren later zou ontmoeten, doet de houding van Raban in het eerste manuscript sterk denken aan Kafka's latere aantekeningen over zijn eigen verloving. Raban toont dezelfde onzekerheid en angst voor familiebijeenkomsten en voor persoonlijke verwachtingen, waaraan hij vreest niet tegemoet te kunnen komen. Het tweede manuscript beschrijft voornamelijk hoe Raban in de deuropening naar de regen, de straat en de mensen staat te kijken en in een bizar gesprek verwikkeld raakt met een heer die naast hem komt staan.

Het onderhoud wordt overigens kort na de openingswoorden van de heer ‘Wat een weer’, abrupt onderbroken door twee ontbrekende pagina's in het manuscript. Op de eerstvolgende bewaard gebleven pagina blijkt de gedachtewisseling tussen Raban en de heer evenwel verder te zijn gegaan. Raban spreekt inmiddels over boeken en merkt op: ‘Laatst las ik in een prospectus van een of andere schrijver: “Een goed boek is de beste vriend”, en dat is werkelijk waar, zo is het, een goed boek is de beste vriend.’ In plaats van instemmend te knikken, reageert de heer die naast Raban in de deuropening staat, onverwacht: ‘Ja, als men jong is,’ luidt zijn antwoord.

De onbekende voorbijganger lijkt Rabans opmerking erg zwaar op te nemen. ‘Ja, als men jong is’ klinkt hier bijna als een insinuatie, alsof het een naïeve bezigheid is te lezen en alsof vriendschap in werkelijkheid over een zaak gaat waarmee literatuur en boeken niets van doen hebben. Toch blijkt uit het vervolg van Kafka's tekst in het tweede manuscript dat dit niet - of althans niet precies - is wat hij met zijn opmerking wilde zeggen:

[p. 30]

‘Ja, als men jong is,’ zei de heer en bedoelde daar verder niets bijzonders mee, doch wilde daarmee alleen maar uitdrukken hoe het regende, dat het weer harder was gaan regenen en dat het nu helemaal niet meer wilde ophouden, maar voor Raban klonk het alsof de heer zich met zijn zestig jaar nog voor fris en jong hield en daartegenover de dertig jaar van Raban als niets beschouwde en daarmee bovendien, in zover het veroorloofd was, wilde zeggen dat hij op zijn dertigste jaar zeer zeker verstandiger was geweest dan Raban.

Kafka beschrijft in dit fragment bijzonder scherp hoe Raban en de heer communiceren door langs elkaar heen te praten, hoe zij beleefd zinnen uitwisselen zonder elkaar ook maar een moment te begrijpen. Wat de opmerking ‘Ja, als men jong is’ nu betekent, blijft voor Raban en voor de lezer en in wezen ook voor de heer onduidelijk. Hoewel Raban de woorden als een onderhuids verwijt opvat, had de heer eigenlijk niets anders willen zeggen dan hoe het regende, dat het weer harder was gaan regenen en dat het nu helemaal niet meer wilde ophouden. Rabans indruk dat de heer hem duidelijk had willen maken dat hij zich nog jong en fris voelde met zijn zestig jaar en dat hij op zijn dertigste zeer zeker verstandiger was geweest dan zijn gespreksgenoot, heeft vanzelfsprekend niets met de regen te maken. Uiteindelijk is de betekenis van de opmerking ‘Ja, als men jong is’ geheel zoek, want niet alleen Rabans interpretatie heeft niets met de bedoeling van de heer te maken, de bedoeling van de heer om op de regen te wijzen heeft ook in het geheel niets met de woorden ‘Ja, als men jong is’ te maken.

Elke betekenis raakt hier in een enkele alinea van Kafka ondergesneeuwd in een veelheid aan uiteenlopende en tegenstrijdige interpretaties, die volstrekt onduidelijke relaties met de woorden zelf hebben. Aan de basis van de verwarring ligt Rabans stelling dat een goed boek de beste vriend is. Ik ben het op dit punt vanzelfsprekend met Raban eens, maar al ben ik het met hem eens, ook mijn opvatting van zijn opmerking blijkt loodrecht op de zijne te staan. Terwijl ik een goed boek als een goede vriend zou beschrijven, omdat ik het lezen van een goed boek als een boeiend gesprek met een interessant persoon ervaar, die mij aan het denken en dromen zet, verklaart Raban even later dat een boek juist de beste vriend is omdat hij je nooit in je gedachten stoort, aangezien je er altijd in kunt lezen wat je zelf al aan het denken was:

‘Nu, het is niet zo belangrijk,’ zei Raban, ‘ik bedoelde alleen maar, dat boeken in ieder opzicht nuttig zijn en in het bijzonder waar men het niet zou verwachten. Want wanneer men iets wil ondernemen, dan zijn juist die boeken, wier inhoud met de onderneming in het geheel niets gemeen heeft, het nuttigst. Want de lezer, die toch die onderneming op het oog heeft, dus op een of andere manier opgewonden is (aangenomen dat de uitwerking van het boek zelfs maar letterlijk tot die opwinding kan doordringen), wordt door het boek alleen tot gedachten geprikkeld, die zijn onderneming betreffen. Daar nu de inhoud van het boek er juist niets toe doet, wordt de lezer in zijn gedachten in het minst niet gestoord en hij trekt met hen midden door het boek, zoals eens de joden door de Rode Zee, zou ik willen zeggen.’

In het gesprek tussen Raban en de heer, dat Kafka optekende in het tweede manuscript van zijn verhaal ‘Huwelijksvoorbereidingen op het land’, blijkt dat hun woorden betekenen wat de spreker of de luisteraar meent dat ze inhouden, waardoor dezelfde woorden heel verschillende betekenissen krijgen. Dit ogenschijnlijk postmoderne idee lijkt Kafka in het onderhavige fragment te hyperboliseren, maar ook te ironiseren door er zelfs van te maken dat woorden betekenen wat de lezer wil dat ze betekenen, zélfs zo dat ze datgene behelzen wat de lezer op het moment van lezen goed uitkomt. De hoop dat een boek een bepaalde boodschap in zich draagt, die als een onveranderlijke kern door de tijd heen en in diverse interpretaties blijft bestaan, wordt hier als een ijdele illusie weggewuifd.

De inhoud van een boek verandert volgens Raban immers niet alleen per lezer, maar ook per moment, per onderneming die de lezer voor ogen heeft, zoals hij het uitdrukt. Hoewel Raban met een lofrede op de literatuur leek te beginnen ‘Een goed boek is de beste vriend’, blijkt hij door de extreme consequenties die zijn opmerkingen in zich dragen, uiteindelijk elk belang van elk boek tegen te spreken.

Zo laat Kafka het boek - en de menselijke communicatie - ten onder gaan in de veelheid van mogelijke interpretaties. De buigzaamheid en gelaagdheid van literatuur lijkt zich hierdoor tegen zichzelf te keren en uiteindelijk ieder be-

[p. 31]

lang van een goed boek te ontkennen. Vergelijkbaar keert de gebeurtenis van de splijting van de zee om Mozes en zijn volk door te laten, zich uiteindelijk tegen het gewicht van de zee zelf. De zee, die de mens altijd de baas zal zijn en die juist zo machtig en fascinerend is door haar ondoorgrondelijke diepte en kracht, wordt in de vertelling van haar splijting en het doorkruisen van de joden, stuurbaar gemaakt en wordt hierdoor in haar eigenlijke macht ontkend. De zee dient in deze vertelling het joodse volk. Met Rabans vergelijking van het doorkruisen van een boek met je eigen gedachten en het doorkruisen van de Rode Zee door de joden, lijkt Kafka evenwel het omgekeerde te suggereren van wat Raban letterlijk zegt, namelijk dat literatuur in feite even ondoorgrondelijk, groots en onstuurbaar is als de zee.

Het is bekend dat Kafka herhaaldelijk in zijn dagboeken en brieven heeft beschreven hoe literatuur voor hem een levensvoorwaarde was. Boeken waren voor hem werkelijk zijn beste vrienden. Hij las en schreef liever dan dat hij met mensen verkeerde, en zelfs zijn verloofde leerde hij liever via brieven kennen dan haar in levenden lijve te ontmoeten. In het gesprek tussen Raban en de onbekende heer lijkt Kafka evenwel zijn eigen buitengewone fascinatie voor boeken enigszins te bespotten. Door de uitspraak ‘Boeken zijn de beste vrienden’ te onderbouwen met argumenten die vaststellen dat men toch altijd leest

[p. 32]

wat men reeds in gedachten had, blijkt liefde voor boeken uiteindelijk niets dan eigenliefde.

Toch zijn Rabans argumenten even absurd en grappig als steekhoudend. Het spreekt voor zich dat één zelfde boek voor verschillende lezers een andere betekenis kan hebben, maar het wordt absurd wanneer dat boek in de ogen van elke andere lezer over een geheel ander onderwerp gaat, ‘afhankelijk van de aard van de onderneming, die de lezer in gedachten heeft’. De scheidslijn tussen dit vanzelfsprekende en absurde is evenwel bijzonder moeilijk te trekken en het is juist deze moeilijkheid waar Kafka in ‘Huwelijksvoorbereidingen op het land’ zo briljant mee speelt. Raban heeft groot gelijk en kraamt tegelijkertijd onzin uit.

Jorge Luis Borges is een schrijver die eveneens regelmatig speelt met deze ondefinieerbare scheidslijn tussen vanzelfsprekendheid en absurditeit. Zo is in zijn korte verhaal ‘Everything and Nothing’ in de bundel Het verslag van Brodie en andere verhalen uit 1998, de hoofdpersoon steeds degene die de ander denkt dat hij is. Hierdoor is hij tegelijkertijd niemand en iedereen. Alleen omdat hij niemand is, kan hij iedereen zijn, maar ook alleen omdat hij praktisch iedereen kan zijn, is hij niemand. Dit gegeven sluit bij Rabans opvatting aan dat een boek voor iedere lezer een ander boek is, waardoor je zou kunnen concluderen dat dit boek - doordat het oneindig veel verschillende boeken kan zijn - eigenlijk niet één boek is, of te wel: geen boek.

Dit is het absurde dat in zijn vanzelfsprekendheid zo fascinerend is, want zelfs Borges' verhaalpersonage die iedereen kan zijn, is precies die ene man die telkens iemand anders is. En zo is ook het boek dat in ieders ogen een ander boek is toch dat ene boek, net als het klassieke voorbeeld van het blaadje aan de boom dat zomers groen is en in de herfst bruin en verdord is, maar desondanks hetzelfde blaadje blijft.

Uiteraard kan de onmogelijkheid van één onveranderlijke betekenis niet tot deze klassieke vraag naar de essentie van het blaadje worden teruggebracht. De verandering is hier in alle gevallen niet van de toeschouwer of de toehoorder of de lezer afhankelijk, maar van het verstrijken van tijd. Terwijl een boek vanzelfsprekend op één zelfde moment in de ogen van verschillende lezers een ‘ander’ boek kan zijn, althans een andere betekenis kan hebben, hoewel het om hetzelfde boek gaat.

Wat dit alles evenwel met vriendschap te maken heeft, is niet onmiddellijk duidelijk. Uit Rabans redenering dat een boek juist een ‘goede vriend’ is, omdat de inhoud er niets toe doet, blijkt niet alleen dat hij een nogal merkwaardige kijk op literatuur heeft, maar ook dat hij een eigenzinnige kijk op vriendschap heeft. Als vriendschap zou bestaan uit een relatie gebaseerd op totale afwezigheid van weerstand, waardoor vrienden onder alle omstandigheden elkaars gedachten zouden bevestigen, zouden wij wel in een tamelijk armzalige wereld leven. Maar ook hier ligt een oplossing in de aanpassing van perspectief. Wanneer men Rabans opvatting een slag draait en stelt dat boeken goede vrienden kunnen zijn juist doordat de lezer over de mogelijkheid beschikt precies de boeken uit te kiezen die hem aanspreken, blijkt dat hij in zekere zin toch op zoek is naar een vorm van herkenning.

Ik durf nu wel te bekennen dat Huwelijksvoorbereidingen op het land een goede vriend van mij is, vooral vanwege Kafka's verwarrende, humoristische en soms verontrustend spottende spel met de vanzelfsprekendheid van het absurde. Het boek is een goede vriend omdat de onzinnigheden die Raban uitkraamt op zo'n geslepen manier geschreven zijn dat ik ondanks zijn onvoorstelbare kortzichtigheid zelfs van hem ben gaan houden als van een goede vriend.

In dit geval bestaat de vriendschap tussen de lezer en het boek derhalve uit het plezier om verbaasd te worden door de scherpzinnigheid van de ander; om fantastisch geschreven zinnen te lezen waar je het niet mee eens bent, om je te verliezen in een verhaal dat verbazing en bewondering voortbrengt en de wereld onvoorspelbaar maakt.