Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 15]

Konrád en Conrad
Het geheim van Sándor Márais ‘Gloed’
door M. de Koning Gans

Er bestaan talloze boeken die geboren worden als bestseller maar al snel - niet zelden voorgoed - worden vergeten. Veel zeldzamer zijn boeken die vrijwel onmiddellijk in de vergetelheid zinken en later - soms veel later - herboren worden als bestseller. Zo'n boek is A gyertyák csonkig égnek dat de Hongaarse schrijver Sándor Márai in 1942 schreef en dat na een halve eeuw obscuriteit de afgelopen jaren plotseling in vrijwel geheel Europa een enorm succes kreeg, niet in de laatste plaats in Nederland onder de titel Gloed.

In 1950 was van dit werk al eens een Duitse vertaling in Wenen uitgegeven, onder de letterlijk vertaalde titel Die Kerzen brennen auf, maar die bleef onopgemerkt. Het nieuwe leven begon met een nieuwe editie van het boek bij uitgeverij Helikon Kiadó te Boedapest in 1990 (het jaar nadat de Muur was gevallen en nadat de schrijver niet alleen werd gelauwerd met de prestigieuze Kossuth Prijs - de hoogste literaire onderscheiding in Hongarije - maar ook een eind aan zijn leven maakte). Maar dat alles drong slechts langzaam in het Westen door. Nog in 1996 leurde de Duitse vertaler Hans Skirecki tevergeefs bij twaalf vooraanstaande uitgeverijen met werk van Márai (alleen het Berlijnse eenmansbedrijf Oberbaumverlag durfde de autobiografische roman Bekentenissen van een Burger aan - de uitgave werd nergens besproken en er werden slechts enkele honderden van verkocht).

Toch verschenen in datzelfde jaar in Frankrijk drie titels van Márai als eerste volwaardige moderne ‘westerse’ heruitgaven, en daarna volgde de triomftocht van Gloed in Italië (1998), Zwitserland, Duitsland (1999, het jaar dat Hongarije Schwerpunkt op de Frankfurter Buchmesse was terwijl Reich-Ranicki in zijn Literarisches Quartet de loftrompet over het boek stak), en Nederland waar Uitgeverij De Wereldbibliotheek het werk in 2000 met bijzonder veel succes uitbracht en zich bij de titelkeuze liet inspireren door de nieuwe Duitse vertaling Die Glut.

Ik moet bekennen dat ik voordien nog nooit van Márai had gehoord, en ik denk dat dit voor het merendeel van de Nederlandse lezers gold. Niemand hoeft zich daarover te schamen. Hoewel Márai zesenveertig boeken schreef - behalve romans ook reisbeschrijvingen alsmede zeer geprezen dagboeken en memoires -, nu in Hongarije geldt als een van de belangrijkste auteurs van de twintigste eeuw en in Slowakije ook zulke faam heeft dat een mensenrechtenorganisatie zichzelf naar hem noemde, was hij in het Westen weggezakt uit het collectieve literaire geheugen. Zo worden bijvoorbeeld in de Winkler Prins encyclopedie niet meer dan enkele regels aan hem gewijd (waarbij Gloed in het geheel niet wordt genoemd).

Toch moet Márai voor de Tweede Wereldoorlog ook buiten Hongarije al een bekend schrijver zijn geweest. In Duitsland zijn tussen 1931 en 1978 tweeëntwintig titels van hem vertaald en tussen 1934 en 1943 kwamen vier boeken van Márai in het Nederlands uit, waarvan één bij een Belgische uitgeverij. Daarna heeft de oorlog de herinnering aan hem uitgewist. Tijdens de Koude Oorlog was zijn werk in Hongarije lange tijd verboden en werd zijn werk in Oost-Europese landen systematisch uit de bibliotheken verwijderd. Later weigerde Márai zelf uitgave van zijn boeken in Hongarije ‘zolang er nog een Russisch bezettingsleger was’.

Derhalve was Gloed voor mij in diverse opzichten een ontdekkingstocht door onbekend terrein. En tijdens deze ontdekkingstocht stuitte ik al snel op een laag in het boek die tot op heden - bij mijn weten - nog geen enkele Nederlandse of buitenlandse recensent is opgevallen. En toch staart deze laag dermate helder en herkenbaar in het gelaat van de lezer dat het alleszins verwonderlijk is dat niemand haar heeft gezien en het ondenkbaar is dat Márai niet bewust deze literaire verdieping in Gloed heeft aangebracht. In alle opzichten past deze ‘geheime’ vertelling in het

[p. 16]

verhaal bij een auteur die in zo vele opzichten zelf in raadselen blijft gehuld.

Márai werd op 11 april 1900 geboren in Kassa of Kaschau (nu Kosice) dat toen in Hongarije lag en nu in Slowakije. Hij stamde uit een rijk, intellectueel, adellijk geslacht van Duitse herkomst (zijn vader was advocaat), dat vanwege de Saksische wortels in de negentiende eeuw tijdens de opstanden in Hongarije steevast de kant van de Keizer koos. Zelf studeerde Márai in Leipzig (journalistiek aan het ‘Institut für Zeitungskunde’), Berlijn en Frankfurt, waarna hij al op zeer jonge leeftijd, van 1923 tot 1929, vanuit Parijs feuilletons schreef voor de Frankfurter Zeitung. In 1928 keerde hij terug naar Hongarije, nadat hij besloten had schrijver te worden. Omdat hij niet meer naar Kosice terug kon, ging hij naar Boedapest, waar zijn familie enkele huizen bezat.

Márai voelde zich een balling sinds in 1918 zijn geboortestad bij Tsjecho-Slowakije werd ingelijfd. Misschien was dat de aanleiding om in Duitsland te gaan studeren. In de onrustige Weimar-Republiek van die jaren kwam daar evenwel niet zo veel van terecht, al had hij de Duitse literatuur verslonden. Hij was verontrust geweest door de chaos die er heerste en vreesde dat het land een gevaar voor Europa zou worden. In 1923 had hij zich gevestigd in Parijs, op de vlucht voor de inflatie in Duitsland, waar hij steeds minder van de steeds sneller devaluerende marken kon rondkomen. In Parijs was hij ook al straatarm geweest, omdat hij samen met zijn Hongaars-joodse vrouw Ilona (Lola) moest leven van het geld dat hij voor zijn stukjes in de Frankfurter Zeitung kreeg. Bovendien had hij zich ontheemd gevoeld in een stad die in zijn ogen een quarantainestation voor réfugiés uit de hele wereld was. Ook had hij langzamerhand genoeg gekregen van het schrijven aan cafétafels.

Terug in Boedapest schreef hij essays, romans en experimentele toneelstukken, die allemaal het verdwijnen van de oude burgerij tot thema hadden. In 1934 kreeg hij daar zijn eerste grote literaire succes met zijn autobiografische Bekentenissen van een burger, een boek met in velerlei opzichten een programmatische titel. In 1942 werd hij lid van de Hongaarse Academie van Wetenschappen.

Tijdens het bewind van het fascistische Horthy-regime kon Márai zijn werk gewoon publiceren, maar toen de Duitsers Hongarije in 1944 alsnog bezetten en een ware terreur uitoefenden, leefde hij een jaar ondergedoken. Zijn huis en zijn hele bibliotheek werden verwoest. De bevrijding door de Russen in 1945, na de slag om Boedapest waarbij tienduizenden slachtoffers vielen, maakte hem niet bepaald euforisch. In zijn dagboekaantekeningen uit de jaren 1945-1957, Geest in Exil, blijkt zijn ontnuchtering. Begin 1948 noteerde hij: ‘“Een nieuwe religie!” fluistert men, “Het communisme is een nieuwe religie!” Zelf ben ik tot nu toe alleen maar hogepriesters tegengekomen van deze religie. Nog nimmer een gelovige.’

Toen in datzelfde jaar de Russen in Hongarije een communistisch regime vestigden, nam Márai, een overtuigd anti-communist, de wijk naar Zwitserland. Vervolgens trok hij naar Italië en in 1952 naar Canada en de Verenigde Staten, waar hij in 1957 het Amerikaanse staatsburgerschap aannam. Uit deze tijd dateert zijn verzuchting dat hem wederom alles was ontnomen en dat ballingschap het thema van zijn leven was geworden. De boeken die hij nog schreef, publiceerde hij bij een kleine Exil-uitgeverij in Toronto. Márai heeft altijd geweigerd in een andere taal dan het Hongaars te schrijven. Zijn taal was zijn woning, het enige wat hem nooit kon worden afgenomen. In San Diego, Californië, leidde hij een teruggetrokken en armelijk leven met zijn vrouw en zijn aangenomen zoon. Na hun dood maakte hij in 1989 weloverwogen een einde aan zijn leven. ‘Het heeft iets tactloos om langer te leven dan het hoort,’ had hij drie jaar daarvoor in zijn dagboek opgetekend.

In de opwinding rondom het succes van Gloed hebben Duitse recensenten Márai vergeleken met schrijvers als Joseph Roth en Robert Musil vanwege de oude sfeer van het Habsburgse rijk, met Thomas Mann vanwege zijn grootheid, met Tolstoj omdat het boek net zo'n verhaal is als diens Kreutzersonate, en met Albert Camus vanwege zijn ontworteldheid. Men roemt zijn vertalingen van Kafka en Trakl in het Hongaars, en men schaamt zich voor de tweeëntwintig onopgemerkt gebleven eerdere Duitse vertalingen. Waarschijnlijk is de stilte die in Duitsland rond zijn werk heerste, er de oorzaak van dat wij in Nederland Márai niet kenden.

Gloed vertelt het verhaal van de oude adellij-

[p. 17]

ke Hongaarse generaal Henrik, die terugkijkt op zijn leven. Daarin heeft een drama tijdens een jachtpartij plaatsgevonden, waar ook zijn vrouw en zijn boezemvriend Konrád bij betrokken waren. De nieuwe Duits-Nederlandse titel verwijst naar de wraak en de liefde, emoties waarvan zijn hele leven doortrokken is geweest. De oorspronkelijke titel, De kaarsen branden op, verwijst naar het einde van het leven maar ook letterlijk naar de verlichting op de achtergrond van het centrale gesprek tussen de generaal en zijn jeugdvriend waarin naast liefde en haat ook vriendschap, predestinatie en vergeving de hoofdrol spelen.

Tijdens dit gesprek vertelt de generaal hoe de vlucht van Konrád, de ochtend na de jachtpartij van 2 juli 1899, de rest van zijn leven bepaald heeft. Alleen aan het begin van het diner komen ze beiden aan het woord. Wanneer ze elders in het kasteel koffie gaan drinken, in de volslagen duisternis en slechts bijgelicht door de langzaam opbrandende kaarsen, komt Konrád er niet meer aan te pas. Alleen aan het eind van de monoloog van de generaal krijgt hij een paar vragen voorgelegd, waar hij niet op antwoordt. De generaal kent de antwoorden blijkbaar al.

In feite is het verhaal een monologue intérieur, opgetuigd tot monologue extérieur. De generaal maakt aan het einde van zijn leven, als de kaarsen opgebrand raken, de balans op. Het personage van Konrád lijkt niet veel meer dan een literaire truc om de generaal in staat te stellen zijn gedachten te uiten. Toch is de figuur van Konrád uitermate intrigerend, en hij belichaamt een verdieping in het boek die geen criticus opmerkte.

Konrád heeft immers uitzonderlijk veel gemeen met de schrijver Joseph Conrad, die als

[p. 18]

Theodor Joseph Konrad Korsenievski in 1857 werd geboren in de Oekraïne uit Poolse ouders en stierf in Kent in 1924. Dit blijkt meteen aan het begin van de avond, wanneer Konrád vertelt waar hij al die jaren heeft uitgehangen en wat dat voor hem heeft betekend. Net als Joseph Conrad is Konrád een Pools aristocraat, wiens ouders straatarm waren en in Oostenrijks Galicië woonden. Dat is de landstreek in het zuiden van Polen, die aan het huidige Slowakije grenst. De ouders van Joseph Conrad verzetten zich tegen de tsaristische overheersing en werden daarom naar Siberië verbannen, na verbeurdverklaring van al hun bezittingen.

Toen Conrad elf jaar was, stierf zijn moeder en mocht hij met zijn vader terugkeren naar Galicië. Twee jaar later stierf ook zijn vader en nam een oom zijn opvoeding op zich. Die stuurde hem naar het gymnasium in Krakow, waar Joseph zich niet kon aanpassen aan de muffe discipline van stilzitten en huiswerk maken. Hij is dan ook vertrokken - niet na een incident bij de jacht, maar omdat hij weg wilde, naar zee (hij had Travailleurs de la Mer van Victor Hugo gelezen). Ondanks de andere reden voor hun zwerftocht vallen Joseph Conrad en Konrád weer helemaal samen wat betreft het verblijf van beiden op de Maleisische archipel en het feit dat ze beiden de Engelse nationaliteit hebben aangenomen.

Wat gek dat al die literaire recensenten dit niet is opgevallen! Zo alledaags is het toch niet, dat een verarmde Poolse aristocraat uit Galicië de benen neemt naar de Maleisische archipel en vervolgens Engels staatsburger wordt.

Joseph Conrad begon in 1890 met schrijven, nadat hij om gezondheidsredenen gestopt was met varen. De meeste van zijn verhalen spelen aan boord van schepen, en dan vooral in de Maleisische archipel. Anders dan de Victoriaanse romans en avonturenverhalen uit zijn tijd, die gewoonlijk goed aflopen, zijn de verhalen van Conrad doortrokken van een noodlot, predestinatie en een onafwendbaar fatum. Zijn personages zijn dikwijls ontheemd in ruimte en tijd, hun wortels naar het verleden zijn doorgesneden en zij worden gedwongen een totaal ander leven op te bouwen dan ze van plan waren. Meestal in een land waar ze niet thuis horen.

Conrad werd direct herkend als een groot talent. Hij kreeg literaire prijzen en behoorde van meet af aan tot de ‘moderne’ wereldliteratuur. Max Beerbohm schreef in 1912 een artikel over hem, T.S. Eliot gebruikte een citaat uit Heart of Darkness als motto bij een van zijn gedichten. Vanaf 1914 kon Conrad goed van de pen leven. In 1927, drie jaar na zijn dood, verscheen er in Londen al een biografie met een brievenuitgave. In Nederland genoot Conrad de belangstelling van schrijvers rond het tijdschrift Forum. Vestdijk vertaalde een paar van zijn verhalen; de dichter/jurist G.J. Resink, die al jong naar Indonesië ging, is op Conrad gepromoveerd. Wie Het land van herkomst leest, kan niet anders dan vermoeden dat Du Perron het werk van Conrad moet hebben gekend.

Het zal Márai niet ontgaan zijn dat Conrad en hijzelf beiden uit Midden-Europa kwamen. Kosice, Márais geboorteplaats aan de voet van het Tatragebergte, ligt ten zuiden van de Poolse streek Galicië. Het ligt aan de spoorlijn van Krakow naar Boedapest, ongeveer 250 km van beide plaatsen verwijderd. Krakow, Boedapest, Wenen en Praag vormen de hoekpunten van een Midden-Europees gebied dat destijds van groot cultureel belang was. Conrad en Márai waren, zeker vanuit westers perspectief, bijna buren en deelden in zekere zin hetzelfde lot - al waren zij dan geen tijdgenoten.

Voor de stelling dat Konrád uit Gloed Joseph Conrad is, zijn nog meer argumenten aan te voeren. Het dilemma waar Konrád zich voor geplaatst ziet tijdens die laatste fatale jachtpartij op 2 juli 1899 (zo'n negen maanden voor de geboorte van Márai zelf!), is het soort dilemma waar Joseph Conrad in thuis was. In zijn roman Lord Jim doet zich ook een prisoner's dilemma voor, waarna de nog jonge hoofdpersoon zich genoodzaakt ziet zich uit de bewoonde wereld terug te trekken en op een afgelegen plek in de Maleisische archipel een nieuw leven op te bouwen. En hoe dat afloopt, is ook weer vergelijkbaar met wat in Gloed gebeurt. Lord Jim begrijpt op een noodlottig ogenblik dat hij moreel schuldig is. Wanneer hij de consequentie daarvan onder ogen ziet, laat hij een man en een vrouw achter voor wie het leven daarna niets meer in petto heeft. Net zoals voor de generaal en zijn geliefde Krisztina, na de vlucht van Konrád.

In zekere zin zou je kunnen zeggen dat de figuur Konrád is opgebouwd uit de schrijver Conrad en diens personage Lord Jim. Daarom is het ook zo aardig om te weten dat Konrád in juli

[p. 19]

1899 op de vlucht is geslagen en dat Joseph Conrad in september 1899 is begonnen met het schrijven van Lord Jim. De boodschap is duidelijk: wie wil weten wat Konrád in de Maleisische archipel heeft doorgemaakt, leze Lord Jim. Niet het verhaal, de feiten, de werkelijkheid, zoals de generaal dat noemt, maar de waarheid: de morele dilemma's vanwaaruit Lord Jim handelde, het besef voor eens en voor altijd gefaald te hebben en de wetenschap dat er in Europa geen plaats meer voor hem was.

Joseph Conrad was net als Márai een balling die leefde in het vaderland van de taal waarmee hij zijn eigen imaginaire wereld schiep. Sommige van zijn Poolse landgenoten zagen hem daarom zelfs als een verrader, die was gedeserteerd uit zijn belegerde natie en nu in een andere taal schreef en een andere nationaliteit had gekozen. De boeken van Conrad zijn zwanger van het thema verraad - soms wordt het verraad bestraft doch soms ook blijkt het verraad gerechtvaardigd. Zijn Heart of Darkness is misschien niet het meest geslaagde maar na Coppola's film Apocalyps Now waarschijnlijk wel het bekendste voorbeeld hiervan.

Misschien heeft Márai een uitspraak van kapitein Marlow, de verteller uit Lord Jim, wel als een uitnodiging opgevat om Gloed te schrijven. Marlow zegt: ‘Of course there are men here and there to whom the whole of life is like an after dinner hour with a sigar; easy, pleasant, empty, perhaps enlivened by some fable of strife to be forgotten before the end is told - before the end is told - even if there happens to be no end to it!’

[p. 20]

En misschien heeft Márai Conrad wel antwoord willen geven op diens thema van de ontwortelde Europeaan, die niet meer terug wil of kan naar waar hij vandaan komt. ‘Each blade of grass has a spot on earth whence it draws its life, its strength;’ zegt Marlow, ‘and so is man rooted to the land from which he draws his faith together with his life. I don't know if Jim understood; but I know he felt, he felt confusedly but powerfully, the demand of some such truth or some such illusion...’ En verderop: ‘He would never go home now. Not he. Never. Had he been capable of picturesque manifestations he would have shuddered at the thought of it. [...] Before the idea of going home he would grow desperately stiff and immovable [...] as if before something unbearable, as if before something revolting.’

Nog een paar bladzijden verder roept Lord Jim uit: ‘“And you asked me whether I thought of leaving. Good God! I! Want to leave! [...] Leave! Why! [...] Leave! For where? For what? To get what?”’

In Gloed zegt de generaal tegen Konrád: ‘“Ik denk dat je helemaal niet van vaderland kan wisselen. Je kunt alleen van documenten wisselen. Heb jij het niet zo ervaren?” - “Mijn vaderland,” zegt de gast, “is opgehouden te bestaan, uiteengevallen. Mijn vaderland was Polen en Wenen, dit huis en de kazerne in de stad, Galicië en Chopin. Wat is er overgebleven van dit alles? Wat het allemaal bijeenhield, dat geheimzinnige bindmiddel, werkt niet meer. Alles is in stukjes uiteengevallen. Mijn vaderland was een gevoel. Dit gevoel is gekrenkt. Dan is het goed om weg te gaan. Naar de tropen, of verder weg.” [...] “Datgene waarop wij onze eed gezworen hebben, bestaat niet meer,” zegt de gast zeer ernstig en hij heft ook zijn glas. “Iedereen is dood of weg, heeft datgene waarop wij onze eed hebben gezworen, opgegeven. Er was een wereld die het waard was om voor te leven en te sterven. Die wereld is dood. Met de nieuwe heb ik niets te maken. Dit is alles wat ik kan zeggen.”’

Horen wij hier niet Joseph Conrad spreken? Hij wilde niet meer terug naar Europa, hoogstens naar het afzijdige, beschaafde Engeland. Konrád zegt: ‘Ik was toen al Brits staatsburger, maar ze begrepen dat ik niet tegen mijn land kon vechten. Zoiets begrijpen zij.’

De generaal begrijpt ten slotte dat Konrád, die Europa de rug heeft toegekeerd en zijn vaderland in de steek heeft gelaten, de veranderingen in de wereld nooit had kunnen tegenhouden. En hij beseft dat ook hij, die is gebleven, machteloos was. Hun wereld is dood, de mensen zijn verdwenen. In dat licht bezien staat de gestorven Krisztina voor het verdwenen Habsburgse rijk, is Gloed meet dan alleen een liefdesgeschiedenis en blijkt Márai een schrijver die in de vorm van een dialoog met Joseph Conrad zijn commentaar op de Europese geschiedenis levert door te laten zien hoe de levens van gewone mensen erdoor worden verwoest.

Doch indien Konrád inderdaad Joseph Conrad moet zijn, is dan Márai zelf de generaal? Dat zou niet kunnen, omdat ook Márai een balling is, en geen thuisblijver. De generaal heeft niet voor niets de naam Henrik gekregen. En die naam is goed gekozen, want ze betekent: ‘Hij die in zijn woonplaats de macht heeft’. Bijkomende aardigheid is dat Konrád, Conrad, Koenraad, zoveel betekent als ‘Bekwaam raadgever’. Márai lijkt met deze roman aan Conrad te willen vertellen dat hij hem heeft begrepen. Dat zij lotgenoten zijn, en dat de thuisblijvers de anderen zijn.

Márai begon te schrijven aan Gloed in 1940, misschien wel op 14 augustus, de dag waarop hij Konrád laat terugkomen; misschien wel nadat hij Conrad; The Making of a Novelist onder ogen had gekregen, een uitvoerige studie van John D. Gordan over de schrijver die in ditzelfde jaar verscheen bij Harvard University Press.

Behalve de zee aan overeenkomsten is er echter bij mijn weten geen enkele expliciete verwijzing door Márai naar Conrad en diens oeuvre bekend. Toch is er onmiskenbaar een band tussen beiden. En die band kan misschien aardig worden geïllustreerd door weer een andere Konrád. Ik bedoel György Konrád, die in zijn Tuinfeest schreef: ‘Door onze hersenen lopen de snijlijnen van het Oosten en het Westen. Waar we ons ook bevinden, dragen we die spanning in ons mee. We behoren zowel tot de ene als tot de andere wereld. Boedapest is ook een hoekpunt, een stad inspirerend tot denken in verschillende tekentalen. Hier leerde ik de taal van de macht en het geld, van de zintuiglijkheid en de mystiek, van de logica en de zinsbegoocheling, van het thuis blijven en van het reizen.’