Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 33]

Schokjes der herkenning
Over het toeval en het lezen
door Willem Otterspeer

Het begon met een eenvoudig herdersuurtje. Ten minste, ik nam aan dat het om eenvoud ging. Ik kende het woord niet maar associeerde het meteen met achttiende-eeuwse landelijkheid en Marie Antoinette-achtige idylle. De eerste keer dat ik het opmerkte, was bij W.F. Hermans. Op zich is daar niets vreemds aan, want ik lees de laatste tijd veel Hermans.

In Conserve (ik bedoel de uitgave daarvan in de bundel Drie melodrama's uit 1957, op pagina 8) had het woord een voor mij vreemde erotische lading. Een bananenplanter uit Nicaragua maakt aan boord van een oceaanstomer kennis met een aantrekkelijke dame. Zij wil een banaantje voor hem pellen, hij heeft liever een appel. Het is het begin van iets moois. Ze blijken op het sloependek afgesproken te hebben, maar als de planter daar in z'n sjamberloek (kende ik wel) heen wandelt, gaat het alarm. ‘Nog denkt de man uit Nicaragua dat het een oefening betreft en hij moppert omdat zijn herdersuurtje nu wel in het water zal vallen.’

Diezelfde avond las ik Koos van Zomerens Een deur in oktober. Op pagina 142 van dat boek staat: ‘Jezus, dat is dezelfde (vrouw) die hij voor de herdersuurtjes in die hotelkamer heeft gebruikt.’ Het voert een beetje ver om de voorafgaande intrige uit de doeken te doen en het gaat alleen maar om dat herdersuurtje. Ik vond wel dat ik nu het woordenboek moest pakken. Het bleek een ‘uur van minnend samenzijn’ te betekenen.

Dat je zoiets twee keer op een dag leest, daar is niets vreemds aan. Het is toeval: al vanaf Aristoteles heet dat wat mogelijk is - in tegenstelling tot dat wat noodzakelijk is - toeval. En dat het mogelijk is om al lezende op een herdersuurtje te stuiten, bleek de volgende dag, toen ik om onnaspeurbare redenen in Vestdijks Meneer Visser's hellevaart stond te bladeren - hem dankend voor de apostrof s en totaal niet meer wetend waar het boek over ging - en daar (mijn editie pagina 28) een ‘herdersuurtje in de bruine bonenstank met Engelse ziekte en dauwworm en loopoortjes om je heen’ tegenkwam. Verdere lectuur sprokkelt vervolgens feilloos dergelijke uurtjes bijeen, tot men een heel herdersetmaal bij elkaar heeft.

Een ander voorbeeld: onlangs dacht ik aan Karel van het Reve. Om die gedachte kracht bij te zetten, nam ik een van zijn boeken uit de kast - het was De ondergang van het morgenland - en doelloos bladerend stuitte ik op een verhaal over een onbetekenende Duitse Kominternagent, Karl genaamd. ‘Het was een aardige man. Hij sprak altijd heel zachtjes, en rookte Egyptische sigaretten. Hij is tijdens de oorlog in Duitsland gearresteerd en onthoofd. Af en toe denk ik aan hem. Wie zal als ik dood ben aan hem denken?’ Dus dacht ik Karl en aan Karel. Het zijn aardige toevalligheden.

Wel realiseerde ik me, mijn studie filosofie indachtig, dat ik het gebruikelijke raamwerk van het toeval hiermee had verlaten. De heilige Thomas had, in zijn poging Aristoteles uit te leggen, onderscheid gemaakt tussen iets dat zelden gebeurt, iets dat zomaar gebeurt en iets dat meestal gebeurt, en ik had het gevoel dat mijn lectuur bij geen van die mogelijkheden viel onder te brengen.

Alweer een tijdje geleden, herinner ik me nu, zag ik een uitvoering van De Revisor van Gogol. Men kent het verhaal: de bestuurders van een Russisch dorp, verwittigd van de komst van een inspecteur incognito, verwennen een onbetekenende, uit geldgebrek in het dorp gestrande ambtenaar, in de veronderstelling dat hij de aller doorluchtigste revisor is. Door het aanbieden van een overdaad aan steekpenningen proberen de notabelen van het dorp absolutie te krijgen voor hun falen of gunsten te kopen voor henzelf of hun familie. Bij dat laatste komt het verschil tussen Bobtsjinski en Dobtskinski het beste uit. Bei-

[p. 34]

den zijn landeigenaar en lijken sprekend op elkaar, maar Bobtsjinksi zou wat levendiger en vlotter zijn dan de ernstige Dobtsjinski. Dobtsjinski vraagt de revisor ervoor te zorgen dat de vóór zijn huwelijk verwekte zoon alsnog wordt gewettigd. Bobtsjinki heeft een heel andere vraag:

‘Ik zou u aller onderdanigst verzoeken of u, als u weer in Petersburg bent, tegen alle hoge heren aldaar zoudt willen zeggen, ik bedoel dat u tegen de heren senatoren en admiralen aldaar zoudt willen zeggen: heren, of Uwe Doorluchtigheid, of Uwe Excellentie, daarginds, in die-en-die stad, daar woont Pjotr Iwanowitsj Bobtsjinski. Zegt u het maar op die manier: daar woont Pjotr Iwanowitsj Bobtsjinski.’

En als Clestakow dit toezegt, voegt Bobtsjinski eraan toe: ‘En mocht het zo uitkomen dat ook Zijne Majesteit de keizer er iets van ter ore zou komen, zegt u dan ook tegen Zijne Majesteit de keizer: in die-en-die stad woont Pjotr Iwanowitsj Bobtskinski.’

Wie schetst mijn verbazing toen ik een dag later bij Romain Gary, in La promesse de l'aube, bijna hetzelfde verhaal tegenkwam. Gary beschrijft een mannetje dat Piekielny heette - wat in het Pools zoiets als ‘Van de Hel’ betekent - en dat zijn naam geenszins eer aandeed. Volgens Gary leek hij op een trieste muis, uitermate proper, bescheiden, ja, bijna afwezig. Deze man had een paar kamers in de huurkazerne waar ook Romain Gary en zijn moeder woonden, aan de Grote Pohulankastraat 16 te Wilno. En aangezien Gary's moeder aan alle medebewoners van dat pand duidelijk had gemaakt dat haar zoon later ambassadeur van Frankrijk, ridder van het Légion d'honneur alsmede groot dramaschrijver zou worden en dat hij zijn kleren in Londen zou kopen, en aangezien meneer Piekielny een nogal impressionabel persoon was, deed zich de volgende scène voor. Piekielny nodigde het jongetje Romain Gary uit in zijn appartement, stopte hem vol met zoetigheden en deed hem hakkelend een verzoek. ‘Wel, ahum, als je ooit grote persoonlijkheden ontmoet, belangrijke mensen, beloof me dan dat je ze zult zeggen: op nummer 16, aan de Grote Pohulankastraat te Wilno woont meneer Piekielny.’

Romain Gary, romanschrijver en gevechtspiloot in de Tweede Wereldoorlog en door die combinatie een beroemd man geworden, heeft zijn woord gehouden. Aan het eind van de oorlog was hij in Engeland gelegerd en op een dag kwam de koningin, Elisabeth, de moeder van de huidige koningin, langs Hartford Bridge en bezocht het Franse eskadron. Ze vroeg Romain Gary uit welk deel van Frankrijk hij afkomstig was. Nice, zei hij, om het niet al te moeilijk te maken voor de koningin.

‘En toen... Het was sterker dan ik. Ik zag hem als het ware, dat mannetje, ik zag zijn gebaren, het bewegen van zijn voet, hoe hij haren uit zijn kin trok. Hij drong zich op aan mijn herinnering. Ik probeerde me wel in te houden maar er kwam maar één zin op m'n lippen en vervolgens, besloten de droom van een muis te vervullen, zei ik tegen de koningin, duidelijk en verstaanbaar: op nummer 16 aan de Grote Pohulankastraat te Wilno woont een zekere meneer Piekielny... Hare Majesteit knikte gracieus en zette haar inspectie voort.’

Dit is toch wel heel erg toevallig. Misschien herinnerde ik het me niet goed en lag er veel meer tijd tussen het zien van Gogol en het lezen van Romain Gary. Belangrijker nog is dat het bij een fabeldier als Romain Gary erg voor de hand ligt aan te nemen dat Gogol hem verleid had zijn geromantiseerde herinneringen op zeker moment maar meteen helemaal romanesk te maken. Niet dat daar iets tegen is. Literatuur leidt wel vaker tot literatuur. Zo wisten we ook al veel eerder dan Oscar Wilde het onder woorden bracht, dat literatuur tot werkelijkheid leidt. Het gekke is dan dat je, wanneer je zelf iets dergelijks meemaakt, van toeval spreekt.

Een paar jaar geleden las ik bij Claudio Magris, in zijn Microcosmi, het verhaal van een zekere meneer Crepaz, die zijn jeugd retoucheerde als een schilderij dat voor verbetering vatbaar was. Als jongeman had hij weinig geluk gehad bij vrouwen. ‘Welnee, geen drama, gewoon weinig of niets.’ Totdat hij een keer, na vele jaren, een oude bekende tegen het lijf liep, een zekere Laura, ‘heel mooi ook toen het verwelken zich aankondigde in de plooien van haar gelaat en haar overhellende borsten’. Die Laura had hem blijkbaar met andere ogen bezien en vanaf dat moment was alles vanzelf gegaan en was het leven van meneer Crepaz veranderd. ‘Niet dat hij een rokkenjager was geworden, geen sprake van. Hij was trouw, hij had alleen belangstelling voor de vrouwen die hij in zijn jeugd vergeefs had begeerd en wilde rekeningen vereffenen.’

[p. 35]

Iets dergelijks heb ik zelf aan de hand gehad. Een collega van mij had een buitengewoon mooie blonde vrouw, die op mij het effect had van een heuvel vol mimosa. Op zekere dag ging ik bij die collega op bezoek, maar trof alleen zijn vrouw thuis, die net terug was van het zwembad. Chloor is vanaf dat moment voor mij een afrodisiacum. Maar wat erger was, deze vrouw die ik van verre bewonderd had als een natuurverschijnsel, noodde mij nu zo dicht bij haar op de bank, dat gesticuleren overging in aanraken, dat weer in aanhalen, strelen, kussen. Waarop de sleutel in het sleutelgat gestopt werd en de collega binnenkwam. Mimosa rende de keuken in om kledij in orde te brengen, ik dook met een rood hoofd in mijn tas om een net gekocht boek te voorschijn te toveren en dit mijn verbouwereerde collega in de handen te stoppen. Enfin, mijn naam is John Lanting.

Vele jaren later fietste ik op een zonnige zondag in een buitenwijk van het stadje waar ik woon en werd bijna klemgereden door een stationcar. Mijn Mimosa, maar nu met ‘wat plooien in het gelaat’. Of ze ‘overhellende borsten’ had, kon ik niet zien. Trouwens, ik zou niet weten wat dat zijn, maar ik zal het eens aan meneer Maker vragen. Hoe het met mij ging en dat zij inmiddels gescheiden was. Die avond zijn we verder gegaan precies waar we gebleven waren, toen die sleutel in het sleutelgat gestopt werd. Ik bedenk nu dat het niet helemaal op het verhaal van Magris lijkt.

Iets geheel anders overkwam mij jaren na het lezen van Die Insel des zweiten Gesichts van Albert

[p. 36]

Vigoleis Thelen. U kent hem wel, Vigoleis, mit Vogel F. Ik las dat boek na een tip van Maarten 't Hart, iets waarvoor ik hem op deze plek grote dank betuig. Vigoleis vertelt in hoofdstuk achttien hoe hij zich in tijden dat zijn literaire scheppingskracht dreigde te verdrogen, aan het uitvinden zette. Hij had inmiddels een opblaasbare pyjama op zijn naam, die ook als reddingsboei bij verdrinking gebruikt kon worden, een zelfslijpend potlood en een mininaaimachine van handpalmformaat. Waarom dus geen paraplu waarmee men in de stromende regen al wandelende gedichten kon lezen?

Enige opofferingen waren wel vereist. Zo moest het geliefde regenscherm van zijn vrouw eraan geloven, een scherm nota bene waaronder hun eerste ontmoeting plaats gevonden had, eentje met een prachtig handvat van honinggele barnsteen met daarin een duizendpoot, die... Als Vigoleis aan het vertellen slaat, ligt men nog niet in bed.

Het opofferen van dit prachtstuk was niet alleen een daad van vandalisme, het was er zelfs een van jaloezie, ja van heiligschennis. De vrouw van Vigoleis, een van de mooiste vrouwen in de literatuur, Beatrice (dat zal wel toeval geweest zijn), was zo gehecht aan die paraplu dat Vigoleis haar ervan verdacht meer van het scherm dan van hem te houden. Dat scherm nu had Vigoleis de naam Unkulunkulu gegeven. Waarom? Als ik het ooit geweten heb, wist ik het al jaren niet meer.

Niet lang geleden was ik in Zuid-Afrika en, komende uit het Kruger wildpark, reed ik richting Swaziland, naar Bordergate, waar ik een afspraak had. Het probleem was dat Swaziland één officiële grensovergang heeft die zo heet, maar verder over vele andere bordergates beschikt. Na een dagje grenswachten, besloot ik Swaziland binnen te gaan.

Het was een zondag. Weer een zondag, had ik misschien moeten denken, want op de zondag van het leven gebeuren er volgens Hegel - en volgens Queneau die er zo'n mooie roman over schreef - alleen maar dingen vol naïeve blijdschap en spontane vrolijkheid. Hegel zei dit naar aanleiding van de Hollandse schilderkunst van de zeventiende eeuw en hij voegde eraan toe: ‘Mensen voorzien van een dergelijk goed humeur kunnen niet wezenlijk kwaadaardig of slecht zijn.’ Maar daar dacht ik helemaal niet aan.

Swaziland is een houthandeltje van grote rust en op zondag is er nog minder te doen dan op Marken. Ik klampte een onderkomen Engels jongetje aan dat wiskundelessen in een dorpje combineerde met het voorgangerschap in een kerkje. Of ik geen zin had in een kerkdienst, vroeg hij hoopvol. Bij het schuurtje met de golfplaten aangekomen, moest de gemeente nog van het veld gebeld worden, maar heel langzaam vulde het dampend hete lokaaltje zich met wat oude vrouwtjes en jonge kinderen. Het oudste vrouwtje, dat nauwelijks nog kon lopen, kon het niet aanzien dat ik zou moeten knielen op de aangestampte aarde en schuierde een kussen voor me dat naar ‘etwas Unsagbares’ rook, om Vigoleis te citeren.

De dienst begon. Behoudens een van papier voorgelezen en in het Engels gesteld verhaaltje van de jongeman bestond deze vooral uit zingen. En daarbij werden we in de maat gehouden door een wat oudere heer, wiens kledij van alles te wensen overliet, maar die voorzien was van een respectabele stem. En het woord dat steeds weer, omgeven door onbegrijpelijke Swaziklanken, uit dat eikenhouten fust omhoog welde was: ‘Unkulunkulu.’

Jarenlang zit zoiets als een pretplekje in je hoofd. Langzamerhand slijt het af tot een paraplu, die om onbekende redenen Unkulunkulu heet en hetzelfde woord in Swazi waarvan je de betekenis niet kent. Maar een keer wordt de nood te hoog en wil je het verleden restaureren en dus belde ik Robert Ross, een even geleerde als vrolijke doctor aan de Leidse universiteit.

Onder snuiven en giechelen en de mededeling dat Swazi en Zulu zeer verwante talen waren, raadpleegde hij de English-Zulu Dictionary (compiled by C.M. Doke, D.McK. Malcolm and J.M.A. Sikakana - moge de Leidse universiteit hen gedenken bij hun overwegingen het convenant met de kleine letteren de nek om te draaien). ‘Nkumulakude: telefoon, Nkulumanda: zowel oud persoon als misgeboorte, nkulumane: witte neushoorn,’ klonk het uit de telefoon. En opeens: Nkulunkulu, soort rups (caterpillar) en tevens, met iets verschillende klemtoon: grote voorvader, god, godheid.

Dat leek me, gezien de frequentie waarmee het woord tijdens die kerkdienst opdook, geen gekke betekenis. Maar waarom zou Vigoleis dan die paraplu naar god genoemd hebben? Toen pas, na vele, vele jaren, nam ik het boek weer ter hand en zocht de passage op. Daar bleek dat de haast devote omgang van Beatrice met haar paraplu

[p. 37]

haar man genoopt had het ding de naam te geven van de god der Zulu's, Unkulunkulu, de enige godheid die van zijn dienaren geen uiterlijke cultus verlangde en bijgevolg door Vigoleis tot ‘fatsoenlijke religie’ bestempeld werd.

Dit is allemaal geen toeval meer. Tenminste, niet volgens de onderscheidingen van de heilige Thomas. En ook niet naar de latere ideeën daaromtrent, zoals de gedachte die sedert Leibniz de voorkeur verdient, namelijk dat het iets zou zijn waarvan het tegendeel geen tegenspraak insluit. Het is een doordenkertje, ik weet het, maar het betekent gewoon dat we niet veel verder dan Aristoteles opgeschoten zijn. Toeval is iets wat niet uit het wezen van het geval voortvloeit. En ik had nu juist de indruk dat de omweg die ik bewandeld had, helemaal via Zuid-Afrika terug naar Vigoleis, suggereerde dat toeval alleen maar een ander woord voor noodzaak en essentie was. Weer wat later kreeg ik het bewijs.

Ik ben, als mijn werkgever niet oplet, biograaf. En het is bekend dat je in die hoedanigheid

[p. 38]

pech kunt hebben. Net zomin als je je vrouw uitkiest of je vriend, net zomin kies je als biograaf je onderwerp. Nog eerder kiest het onderwerp zijn biograaf, maar meestal lopen ze elkaar gewoon tegen het lijf. En in sommige gevallen kun je dan als biograaf beter je excuus aanbieden en doorlopen. Want hoe vaak komt het niet voor dat er zo weinig gegevens resteren dat het naar de meest wezenlijke verrichtingen van de held slechts gissen blijft? En hoe vaak gebeurt het niet dat verbodsbepalingen of belangen een muur van onbegrip of kwade trouw rondom de figuur in kwestie oprichten?

Je kunt echter ook geluk hebben. Ik heb dat al eens een keer gehad met Bolland, een wonderlijke filosoof, die een bizar leven leidde en een rijk archief achterliet, dat mij ongeclausuleerd ter beschikking stond. Nadien nam ik mij voor het genre te laten voor wat het was - zo boeiend is het nu ook weer niet, het blijft een bijvak - maar het aanbod om de biografie van W.F. Hermans te schrijven was ‘an offer one could not refuse’. Als zo'n aanbod komt van zowel de uitgeverij als het W.F. Hermans-instituut en met instemming van de familie, dat wil zeggen als de historicus de beschikking krijgt over een archief zo rijk, over een steun zo omvangrijk en voor een onderwerp zo fascinerend, dan vergeet hij zijn goede voornemens en wordt weer met overgave biograaf.

Maar was het wel geluk, was het wel toeval, of zat er meer achter? In zijn Boze brieven van Bijkaart boog Hermans zich op 25 september 1976 over wat hij noemde ‘het wondere toeval’. Zijn redenering was dat toeval gewoon was en het wondere toeval een kwestie van subjectiviteit. Aan de roulettetafel is het niets bijzonders als het nummer 23 uitkomt en als dat nummer twee keer achter elkaar uitkomt is er nog niets aan de hand. Maar als een speler twee keer een groot bedrag op dat nummer inzet en zijn leven er wellicht ingrijpend door wordt gewijzigd, dan kan dat bijna geen toeval zijn voor die speler.

‘Tegen de verleiding te geloven dat het Noodlot of een andere Hogere Macht hem uitverkoren heeft, hem heeft ingefluisterd tweemaal op datzelfde nummer te spelen, zal hij zich moeilijk kunnen verzetten,’ aldus Hermans.

Wat wil nu het geval. Een tijdje geleden vroeg het NRC Handelsblad mij, in zo'n komkommertijdreeks die elke krant in de zomer kent, welk boek op mij een beslissende invloed had uitgeoefend. En hoewel ik mij als beoogde Hermans-biograaf wel even achter het oor krabde, kon ik niet anders zeggen dan dat dit Het carnaval der burgers van Ter Braak was. Ik had daarbij een speciale passage op het oog, die ik als middelbare scholier had aangetroffen in een bloemlezing. Het ging over een meneer die 's morgens, na zijn toilet gedaan te hebben en na gegeten te hebben, naar buiten gaat, een sigaret pakt en in zijn zak tast naar een luciferdoosje. Het doosje blijkt leeg en de meneer zinkt erin weg. Alles om hem heen wijkt naar de achtergrond en even beleeft hij de schoonheid in de leegheid van dat doosje, in de volledige zinledigheid.

Een paar dagen na de publicatie van dat stukje ontving ik een brief van Gerard Stigter, beter bekend onder de naam K. Schippers. Ik neem je even mee, schreef hij, naar een interview dat Willem Frederik Hermans een paar jaar voor zijn dood gaf. Daarin staat het volgende:

‘Mijn kennismaking met het werk van Ter Braak (dit heb ik geloof ik nog nooit aan iemand verteld) kwam tot stand via een schoolbloemlezing, waarin het eerste hoofdstuk van Het carnaval der burgers was opgenomen. Dit beschreef een burger die voor het eerst van zijn leven een luciferdoosje aandachtig bekeek. Ik werd hierdoor diep getroffen en begreep eruit dat de kern van goede literatuur is: duidelijk zien en hardop benoemen wat door de meeste burgers over het hoofd wordt gezien.’

Stigter vroeg zich af of ik dit interview kende. Hij dacht van niet, want anders had ik het toch wel gezegd. En hij had gelijk, ik kende het niet. Hij had zelf een beter voorstel. ‘Er zijn miljoenen mogelijkheden waardoor je aan het boek kunt raken,’ schreef Stigter. ‘Proza, poëzie, voor mijn part Dick Bos, noem maar op. Alleen Hermans en Otterspeer, z'n biograaf, zijn niet alleen door dezelfde schrijver, maar ook door hetzelfde fragment bekeerd. Dit kun je nu al het grootste toeval van deze nog maar zo korte eeuw noemen.’

Hermans zelf schreef in zijn brief over het toeval: ‘Niets bijzonders. [...] Er is nu eenmaal altijd een nummer dat uitkomt en als er maar genoeg spelers zijn, staat er op ieder nummer wel wat.’

Dat is waar maar, maar er is in ieder geval één uitzondering, hijzelf. Iedere lezer van Hermans weet: in het werk van Hermans gebeurt niets toevallig. ‘Als er een mus van het dak valt...’ In het werk zit geen toeval. De vraag is: in het leven ook niet?