Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 36]

Journaal
door J.J. Peereboom

Je zag mij niet laatst op straat, zegt iemand soms. Dat verwondert mij. Meestal kijk ik in het voorbijgaan om mij heen, wie daar lopen en fietsen: een enkeling bekend, de meesten vreemd.

Van de vreemden merkt naar schatting de helft niet op dat ik kijk. Deels hebben zij iets aan hun hoofd; deels zien zij er uit of zij nergens mee te maken willen hebben.

Van de andere helft wissel ik met meer dan de helft blikken van neutraliteit. Wij stellen van elkaar vast dat wij er zijn; het maakt voor geen van ons beiden verschil.

Blijven over de vluchtige ontmoetingen waarbij een blik van ‘denk maar niet dat je mij imponeert’ veel voorkomt tussen mannen, ‘ken ik jou ergens van?’ tussen aarzelende leeftijdgenoten, en ‘misschien zouden wij hebben kunnen...’ met enkele vrouwen.

Op goede dagen voorkomende variaties zijn de geïnteresseerde blik die kan betekenen ‘ik heb de indruk dat u dingen weet die voor mij ontdekkingen zouden zijn’; op niet zo goede de geërgerde die lijkt te zeggen: ‘Jij bent van een soort waar ik nooit mee kan opschieten.’

Als wij elkaar ternauwernood opmerken staat nog niet vast dat zij meteen van mij af zijn. Wanneer mijn stemming en hun allure ernaar is schrijf ik ze in een oogwenk, of in de halve minuut voordat een andere voorbijganger de aandacht trekt, stukken levensloop toe, met verdriet en humeur, liefde en eenzaamheid, eigenwijsheid en lolletjes. Zelfs als het allemaal misslagen zijn wint het straatbeeld erdoor aan betekenis. Al die mensen met hun huis, hun dagelijkse ondervindingen en hun gelijk: onvoorstelbaar groot die massa soortgenoten, en wij maar langs elkaar heen, als vissen in een aquarium, met zwiepjes van onze staarten.

Aan het eind van het feest gisteren viel mij een jongen op - wat je een jongen kan noemen: een dertiger - om zijn prettige gezicht. Hij keek niet prettig in de zin dat ik mij meteen een verstandhouding met hem voorstelde; zijn prettigheid was algemeen, hij keek en deed zoals je hoort te doen, hij was het tegenovergestelde van een zak. Meer zuidelijk dan noordelijk van type, misschien met een Slavische tik: donker en al bijna stoppelig tegen het eind van de avond, een aandachtige blik voor zijn gespreksgenoot, een brede mond niet helemaal gesloten om te kunnen antwoorden op wat de ander zei, en een glimlach van respect voor diens formuleringen.

Zo zou je ook hebben moeten worden, bedenk ik dan; zonder het donkere en het Slavische, een noordelijke variant met een soortgelijke opbouw van aandacht, openheid en stevigheid.

Hoe had je dat moeten verwezenlijken? Door van het begin af aan innerlijk prettig te zijn, en het naar buiten te laten treden. Het zou geen nut gehad hebben om naar prettige mensen te kijken en te denken, zo wil ik mij ook ontwikkelen. Dat levert niets op.

Het had dus niet anders kunnen lopen; of maar heel weinig anders, en meer door omstandigheden dan door inspanning.

Merk je bij zulke gelegenheden ook wel eens iemand op die je doet denken: dan ben ik nog liever mijzelf?

Ja, dat komt voor.

[p. 37]

Het begrip tweederanger in zijn toepassing op mijzelf houdt mij soms bezig. In zijn alledaagse laatdunkende betekenis is er geen ontkomen aan. Roep maar eens een rij eersterangers in gedachten, op het academische, het journalistieke en het literaire terrein, dan zie je meteen: daar hoor ik niet bij.

Hiermee zijn wij gelukkig niet uitgepraat. De volgende gedachte is dat de indeling der mensheid in een eerste rang en een rest niet zou volstaan. Een zekere overzichtelijkheid kunnen wij bereiken met bijvoorbeeld dertig rangen. Daarvan zullen alleen op de eerste tien de plaatsen toegewezen worden, De rangen elf tot dertig blijven ongereserveerd. Het zou ongevoelig en sociaal onaanvaardbaar zijn om mensen naar de vijftiende of drie-en-twintigste rang te verwijzen. Zij zijn de bescheiden leden van de samenleving. Zij worden niet bekritiseerd.

Op de eerste tien rangen komen de mensen die zich onderscheiden met hun bekwaamheden en daar beoordeling voor aanvaarden. Zij zitten niet allemaal levenslang op dezelfde plaats: zij proberen omhoog te komen, en sommigen zakken af.

In die indeling is voor de meeste niet-eersterangers, en ook voor mij, de tweede rang nog veel te goed. Als ik aan mijn omgang met de tweede rang denk zie ik een vergaderzaal waar de vaste leden om de tafel zitten: de deur gaat open, ik steek mijn hoofd erlangs en vraag of ik iets mag meedelen. ‘Zeg het maar.’ Ik zeg het en trek de deur zachtjes voor mij dicht.

Daarna komt de overweging dat de mensheid niet alleen naar beroepsbekwaam-

[p. 38]

heid ingedeeld zou moeten worden. Sommigen schieten uit de ongenummerde rangen omhoog als minnaar, als raconteur, als golfer, als doe-het-zelver.

Heb ik geen talent waaruit ik kan gewaarworden hoe het voelt om op een hoge rang te staan? Het enige wat mij steevast bijzonder voorkomt, en waar ik meen dat niemand iets op afkan dingen, is mijn vermogen om voorwerpen op te vangen als zij van een hoge plank boven mijn hoofd vallen waar ik iets anders afhaalde. Een arm die uitschiet als de tong van een miereneter, in een onvoorziene richting: en ik heb het.

Eersterangs; en het geeft zelfachting.

Ik heb een krant van oktober bewaard met een foto van een lachsalvo op een diner voor fondsenwerving in New York waar de twee kandidaten voor het presidentschap Bush en Gore de Aartsbisschop flankeren en zeven andere gasten meedoen achter hen.

Een van de zeven is een vrouw in het wit die zo ongewild op mijn moeder lijkt alsof zij na veertig jaar dood weder opgestaan is. Op de dag van verschijning zag ik het en nu nog steeds, weken later, tegen de verwachting in dat afwijkingen op den duur de eerste indruk zullen vervormen.

Moet ik naar New York reizen om die mevrouw op te sporen, wat niet moeilijk zal gaan behalve als zij net weg is voor drie weken vakantie? Een onbedwingbare zoon zou ertoe in staat zijn, met het risico dat de gelijkenis verloren gaat als je haar van dichtbij ziet en hoort.

Het zou nog kunnen dat ik het na een paar maanden niet uithoud en ga proberen. Of eerst iemand in New York raadplegen: hoe kunnen we deze socialite vinden?

Intussen is een vertrouwelijkheid overgebracht door de foto: tussen al de lachers die meespelen in de gezelligheid kijkt zij onderzoekend en ongeamuseerd naar de camera. Zo waren wij altijd, zij en ik: terughoudend in het groepslachen, wat feestgenoten soms verveemdt omdat het lijkt of je boven hen wilt staan.

Die manier van kijken, minder in afwijzing dan in afwachting van het vervolg: dat is het, dat is haar.

Voor het eerst in minstens tien jaar had ik de plaat opgezet van Brahms' tweede Pianoconcert, gespeeld door Claudio Arrau met het Philharmonia Orchestra onder Giulini. Altijd als iemand gevraagd had wat is je favoriet zou ik waarschijnlijk geantwoord hebben: die - om niet lastig te doen en te zeggen ik heb er wel dertig, veertig.

Hij hernam meteen zijn ereplaats, met nog meer zekerheid dan vroeger na de tien jaar van trouw op een afstand. Hier ben ik weer, gaf hij aan: wat je je van mij herinnerde is geen dag ouder geworden, wat je vergeten was zal je nauwelijks geloven.

Wij luisterden in de zitkamer, ik in de grote stoel met een been voor mij uit op tafel, M. uitgestrekt op de bank behalve dat zij haar knieën opgetrokken had zodat er ruimte bleef voor C. de hond die in het rond lag te slapen en nu en dan opkeek. Ik had er een glas marc de Bourgogne bij genomen, niet zeker of het iets voor Brahms was. Het ging goed.

Na drie kwartier is het afgelopen. Ik keek het verstilde tafereel aan en vroeg mij af: wat blijft ervan over? - heb je dit fragment van een avond in je opgenomen zodat je het later terug kan roepen tegen lusteloosheid en ergernis - en wat zal de aard van de herinnering zijn, wat is het dat je denkt te behouden?

Nu, een paar weken later, keert vooral het nawoord, de navraag terug in mijn gedachten, met de gewaarwording van de scheiding tussen zo-even en straks. Erachter klinkt in het verleden de muziek; en de lampen zijn weer aan in de kamer.