Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 40]

‘Berlijn houdt adem in!’
Op zoek naar de nieuwe Duitse literatuur
door Willem Wansink

De grote ‘nieuwe’ Berlijn-roman bestaat niet.

Er is evenmin sprake van een neue Deutsche Welle. Er bestaat in Duitsland al helemaal geen behoefte aan een epochale Hauptstadtroman.

En wat zou dat?

Niets natuurlijk, al meent Volkskrant-redacteur Michaël Zeeman een jonge lichting literaire talenten te hebben ontdekt die thans Berlijn overspoelt. Liefst drie stukken in de boekenbijlage Cicero had hij nodig om zijn ontdekking van een ‘nieuwe’ Duitse literatuur uiteen te zetten (5, 12 en 19 mei 2000).

Die ontdekking is een vergissing. Maar het is een vergissing met een achtergrond. Jarenlang gold de Duitse literatuur als een treurspel. Dat beweerde niet alleen de Duitse literatuur-paus Marcel Reich-Ranicki. Te abstract, te zwaarmoedig. Te serieus, te ideologisch, te kleinburgerlijk, te gründlich en te provinciaals. De wereldliteratuur ontstond elders. Vandaar dat Duitse uitgevers de afgelopen decennia massaal literaire werken van over de grens - ook uit Nederland - in vertaling uitbrachten. Daaraan heeft het ‘nieuwe’ Berlijn weinig veranderd; al oefent de Duitse hoofdstad een magische zuigkracht uit op tal van jonge mensen die iets nieuws willen proberen - en inderdaad, soms met succes. Wat opvalt in Berlijn, is dat de literaire salons als paddestoelen uit de grond schieten, dat elke avond wel ergens in de stad een lezing plaatsvindt en dat veel jonge mensen een diepe genegenheid voor literatuur aan den dag leggen.

Terwijl de vroegere Oost-Duitse dissidenten van de Prenzlauer Berg zich onder leiding van de dichter Bert Papenfuss hebben teruggetrokken in Kaffee Burger aan de Torstrasse, schrijven de jongeren, de generatie die adolescent was na de Wende, alsof hun leven ervan afhangt. Berlijn boomt; dat klopt. Overal staan jonge mensen te dringen: in de literatuur en in de media, in de filmwereld, in de politiek en in het theater. Eindelijk lijkt Duitsland te willen afrekenen met zijn gerontocratische imago op cultureel gebied en een juvenieler beeld te presenteren.

Optimisten spreken dan al snel van een ‘nieuwe generatie Berlijn’. Maar wie heeft opgelet, weet beter. In de Duitse literatuur ná 1945 kwamen sinds de mastodonten Böll, Borchert en Günter Grass (de Grass van Die Blechtrommel wel te verstaan) eigenlijk alleen Der Vorleser van Bernhard Schlink, Patrick Süskinds Das Parfum en misschien Martin Walsers magnum opus Ein springender Brunnen in aanmerking voor het predikaat uitmuntend. In hun werken speelde Berlijn echter helemaal geen wezenlijke rol. Na de oorlog was Berlijn not done. Anathema.

Het opmerkelijke van Zeemans ontdekking is dat hij in het kielzog van de Duitse literatuurindustrie lijkt te zijn bevangen door een misplaatste Berlijn-euforie. Berlinomanie: dat is zoiets als een weekendarrangement Berlijn nemen en niet slechts een generatie getalenteerde nieuwkomers ontdekken, maar zowaar een bouwput op Unter den Linden - alsof dat nieuw, laat staan opmerkelijk is in een stad waar al tien jaar lang elke dag op onverwachte plekken de straat wordt opengebroken, talloze kranen de horizon opvrolijken en de ene bouwstellage de andere afwisselt.

Wat betreft de presentatie van de literaire werkelijkheid in de Duitse hoofdstad heeft Zeeman het evenzeer bij het verkeerde eind. Zijn selectie en beoordeling van nieuwe titels stellen teleur. Nu al is duidelijk dat bijvoorbeeld zijn beide favorieten niet zullen beklijven. Zowel Liebediener van de in 1970 geboren Julia Franck als Die Schattenboxerin van de drieëndertigjarige Inka Parei zijn literaire eendagsvliegen. Hetzelfde geldt, maar dit terzijde, voor het door Zeeman genoemde Lügen und schweigen van de zevenendertigjarige Katrin Dorn, dat het niveau van een stripverhaal nauwelijks overstijgt, en voor Spielzone in de tweeëndertigjarige Tanja Dückers,

[p. 41]

een humorloos patchwork-boek vol moderne Berlijn-cliché's.

Ook andere jonge helden slagen er - niettegenstaande alle mediadrukte over hun werk - niet in het allerbasaalste literaire niveau te ontstijgen. Dat geldt voor de zesentwintigjarige Maike Wetzel, wier Hochzeiten weinig meer is dan een reeks in kille zinnen gebeitelde vertellingen waaruit een on-Duits aandoende unbearable lightness of being opklinkt. En voor de vijfendertigjarige Tim Staffel, wiens Terrordrom onverteerbaar is door de van Bret Easton Ellis afgekeken wreedheid en die met zijn roadstory Heimweh nauwelijks meer interesse weet op te wekken. Dan zwijg ik maar over de zogeheten pop-autems als de vijfentwintigjarige Benjamin von Stuckrad-Barre (Soloalbum, livealbum, mede-auteur van het manifest Tristesse Royal) en de vierendertigjarige Christian Kracht (Faserland: een reisverslag door Duitsland; de bloemlezing Mesopotamia). Het is literair strovuur, net als Ruf! Mich! An!, de neurotische debuutroman van de schijnbaar anaal gefixeerde tv-weervrouw Else Buschheuer (vijfendertig toch al weer) of Relax en Ich bin's van de zevenentwintigjarige Alexa Hennig von Lange.

Zeeman heeft het in zijn drie stukken over ‘toegewijde vertellers die met de schaduwen van een ongekend verleden in gevecht raken’. Het tegendeel is waar. Hier is eerder sprake van flinterdunne wegwerpliteratuur die werd geconcipieerd aan het bureaublad van de Ikea-generatie.

Niemand zal willen volhouden dat deze boeken geheel en al waardeloos zijn. In Francks Liebediener, dat gaat over persoonsverwisseling, wordt tenminste Saties Gnossienne Nr. 1 gespeeld. De rammelende tram die in Die Schattenboxerin over de Zionskirchplatz rijdt, is authentiek. Dorns bezetenheid met de dood is bijna aangrijpend. Wetzels Hochzeiten daarentegen houdt in geen enkel opzicht stand tegen welke toets der kritiek dan ook. Het boek leest als een modern jongerenmagazine. Hochzeiten mag dan het dieptepunt zijn van deze vermeende neue Deutsche Welle, voor al deze werken geldt dat het in zekere zin namaakboeken zijn met een hoog percentage Internet-kitschtaal. Als er al sprake is van een trend in Berlijn, dan heet die waarschijnlijk www.literatuur.com.

Wie de lat hoger legt dan de taal van een jongerentijdschrift, kan het niet ontgaan dat deze werken over de gefantaseerde keerzijde van de samenleving niet goed geschreven zijn. De beperktheid van de Berlijnse achterhuisromantiek, het alternatieve krakersidioom of de tijdens een schrijfcursus bedachte Werdegang kunnen niet verhullen dat psychologisch inzicht ontbreekt en van karakterontwikkeling vrijwel geen sprake is.

Zeeman slaat de plank mis. En niet alleen wat betreft de stijl.

‘Wat hen verbindt, is een zekere vrijheid,’ schrijft het literaire orakel losjes. Hij heeft het dan over de groep twintigers en dertigers die de laatste jaren vanuit het westen van Duitsland naar Berlijn is getrokken om in de hoofdstad te wonen en te kunnen publiceren. Misschien bedoelt hij ‘vrijblijvendheid’. Wat bovengenoemde schrijvers verbindt, is immers een verbluffende onverschilligheid, de behoefte aan gekunstelde plots, hypegedrag, een zucht naar aandacht en bovenal een stuitend gebrek aan liefde voor de taal.

Het is ‘in’ en chique om met een boek bezig te zijn, en daarover op te scheppen in het café. Welke jonge Berlijner wil er niet aan zijn eigen roman schrijven? Het is momenteel even trendy om te zeggen dat je ‘schrijver’ bent als dat je websites ontwerpt.

En trendy zijn, helpt. Niet alleen bij journalisten maar ook bij uitgevers. Bij de beoordeling van jong Berlijns talent lijkt de kwaliteit van een boek irrelevant te zijn, als het maar zo snel mogelijk op de markt komt. Wanneer je een alerte agent hebt, kun je meteen publiceren - geeft niet wat, als je maar beneden de veertig bent, vertelde Hartmut Fischer me onlangs. Hij is drieën dertig jaar oud en weet waarover hij praat. Fischer is eigenaar van Juliettes Literatursalon in het Scheunenviertel, de vroegere joodse wijk die nu in Mitte ligt, en pioniert in nieuw Duits talent. Hij komt uit het Westen, uit Tübingen waar hij een succesvol organisator van lezingen was. Nu is zijn boekwinkel annex salon een insider-tip voor het kleine deel van de nieuwe bohème dat wel is geïnteresseerd in taal.

De eigenlijke vraag luidt ondertussen waarom er zo'n behoefte is aan een nieuwe Hauptstadroman. Waarom moet er anno 2000 überhaupt een nieuwe roman over Berlijn verschijnen, een behoefte die zelfs de Amerikaanse auteur Tom Wolfe schijnt te hebben bevangen? En dan gaat het blijkbaar om een roman die het kan opnemen te-

[p. 42]

gen Alfred Döblins zelfkant-document Berlin Alexanderplatz, Hans Fallada's verzetsroman Jeder stirbt für sich allein, Erich Kästners Fabian-reeks (een chronique scandaleuse over de doodsdrift van de Weimar-republiek) of, om de tijdspanne op te rekken, Heinrich Manns Im Schlaraffenland, een kritiek op het ‘Obrigkeitsdenken’ in de wilhelminische tijd die exact honderd jaar geleden verscheen?

Deze boeken waren het resultaat van jarenlange noeste arbeid. De stijl knarst niet van de clichés. De inhoud heeft niet de diepgang van een zeepbakje. De toon is niet die van een emailbericht. De auteurs schreven bloed-zweet-en-tranen-drama's. Voor Döblin, Fallada, Kästner en Mann was het echte leven de brandende inspiratiebron.

In de huidige tijd is de monumentale Hauptstadtroman een antiquiteit. Verweesd. Überflüssig wie ein Kropf, zouden de Duitsers zeggen. Van de tv gekopieerde levenslopen hebben de werkelijkheid verdrongen. De Zeitgeist is kortademiger geworden, snelheid is het devies. Zelfs de echte armoede als inspiratiebron blijkt in het moderne Berlijn slechts marginaal aanwezig. De huidige oogst levert vooral lichte novellen op. De stijl is pointillistischer en Ich-bezogener dan ooit voorheen in de Duitse literatuur.

Goed, er is afgerekend met de generatie van Christa Wolf en Günter Grass, maar zelfs daarvan wordt geen enkele rekenschap afgelegd. De gebeurtenissen voor en na de val van de Berlijnse Muur worden nauwelijks gevangen. Als op een dure surfplank schieten de meeste jonge auteurs over het water van de jongste geschiedenis.

Het is waar: Duitsland is veranderd, en Berlijn ook. Lion Feuchtwanger, Kurt Tucholsky, Bertolt Brecht en Heiner Müller, allen grote Berlijnse vertellers uit de twintigste eeuw, zijn in meer dan één opzicht reeds lang dood. Dat geldt ook voor Joseph Roth die vanaf 1920 tussen de avant-garde van de Duitse hoofdstad woonde, voordat hij in de late jaren dertig in Amsterdam neerstreek waar hij aan het Leidseplein zijn kelkjes naar binnen sloeg. Zeker vergeleken bij zijn puntige, grootstedelijke schrijfstijl in feuilleton bijdragen en romans zoals Hotel Savoy valt de huidige generatie ‘Berlijnse’ auteurs in het niet. Roth hield niet van Berlijn. Net als de ‘nieuwe’ Berlijnse auteurs was hij in zijn werk overwegend a-politiek. Maar zijn scherpe sociale waarnemingen hadden wel een politieke voedingsbodem. De werkelijkheid van zijn tijd wist hij te vervlechten met zijn literaire verbeelding en steekhoudende filosofische bespiegelingen. In Roths werk blijft daardoor de geur van het Berlijn van zijn tijd hangen.

Dat aspect ontbreekt momenteel volledig. Geen schrijver denkt meer politiek of heeft een neus voor de sociale werkelijkheid. Zij die dit proberen, zoals Inka Parei, lukt het niet de thematiek in proza van enig niveau te vangen. Anno 2000 bepaalt de geur van teer, stof en bouwputten het leven in de stad, naast de vervreemding tussen Ossies en Wessies. Daarover lees je echter nauwelijks in de moderne egomanische Berlijnliteratuur waarin de filosofische en ideologische leegheid domineert en elke kritische reflectie is verdwenen. De elementen voor het drama liggen hier op straat, maar ze hebben niet geleid tot een nieuwe Berlijn-roman - nog niet althans.

Claus Peymann, de nieuwe intendant van het Berliner Ensemble, het vroegere Brecht-theater, deelt deze visie. Hij is nu drieënzestig jaar oud, vanuit Wenen teruggekeerd naar Berlijn om de Berliner Republik intellectueel te helpen vormgeven, en heeft al diverse ‘nieuwe generaties’ voorbij zien komen. Nu sneerde hij tegen me dat niemand zit te wachten op slecht talent. Het lijkt tegenwoordig, mopperde hij, alsof iedereen die vijfentwintig of tweeëndertig jaar jong is en uit Kreuzberg of Friedrichshain komt, de media voetstoots weet te overtuigen. Hij ziet voor de zoveelste keer een bekende denkfout de kop opsteken: alles wat jong is, moet wel goed zijn. Peymann zelf vindt dat auteurs als Christoph Hein, Thomas Brasch en Volker Braun hem vanwege hun levenservaring meer te vertellen hebben. De huidige culturele opwinding in Berlijn is overigens, zegt hij, slechts de proloog op wat komen gaat. Het is veel te vroeg voor etiketten en conclusies.

Wie heeft baat bij de hype van de ‘nieuwe’ Berlijn-roman? Zijn het de lezers die hongeren naar ‘nieuw’ leesvoer; zijn het de journalisten die zo graag iets ‘nieuws’ vinden; of zijn het toch de uitgevers die, net als in Nederland onder druk van de commercie, nerveus zoeken naar trends en net zo hopen een ‘nieuwe’ stijl of een andere toon te gelde te maken als een kapper dat doet bij een modieuze haarcoupe? Of zijn het culturele instellingen zoals het Goethe-instituut en het

[p. 43]

Duitsland-instituut, die eerder dit jaar gezamenlijk in Amsterdam een aantal ‘nieuwe’ Berlijnse auteurs voorstelden? In ieder geval wedden zij toen luidruchtig op het verkeerde paard. (Citaat uit de prospectus: ‘Hoge oplages, overvolle zalen [...] Literair Berlijn houdt haar adem in!’).

Nou, hier gaat het leven gewoon door. En niemand houdt zijn adem in.

De nieuwe Berlijn-roman is een illusie.

Of het nu gaat om Franck, Parei, Dorn, Wetzel, Dückers, Von Stuckrad-Barre of Kracht, al deze auteurs hebben vooralsnog slechts producten afgeleverd die moeilijk anders kunnen worden omschreven dan met het woord trash, zoals een Berlijnse boekhandelaar aan de Rosenthalerplatz zeer tot mijn genoegen onlangs deed.

Jong, wild, onconventioneel. Maar pulp. Ad-hoc-literatuur van een generatie die meer gewend is te communiceren met een mobiele telefoon dan met het geschreven woord.

Het begrip trash gaat misschien nog het meest op voor de zichzelf als ‘generatie-Berlijn’ ponerende merkfetisjisten rondom de pop-auteurs Benjamin von Stuckrad-Barre en Christian Kracht, alsmede voor Buschheuer en Hennig von Lange. Hun openlijk uitgedragen egocentrisme, decadentie, statusgerichtheid en pedanterie zijn echter veeleer uitingen van een puberale pathologie dan van een serieus te nemen poging om voor de eeuwigheid te schrijven.

Akkoord, in al de hier genoemde boeken gaat het om thema's die klaarblijkelijk onmisbaar zijn geworden om als post-moderne literatuur te mogen gelden. Het gaat kortom over moord en doodslag, een zee aan banaliteiten, een opeenstapeling van overdoses, ontelbare gefnuikte liefdes, talloze miljoenen psychoses en een overmaat aan eigendunk, verveling en zelfbevrediging (rattern heet deze laatste bezigheid volgens Von Lange in nieuw-Duits).

Dit alles is echter onvoldoende voor een duurzaam boek. De parlando-stijl is ontoereikend. Het taalgebruik is te beperkt, te rudimentair. Het ritme is onregelmatig, de cynische toon van de revolte klinkt geforceerd. De houdbaarheid ontbreekt. Geen van bovengenoemde jonge auteurs wordt over tien jaar nog gelezen, hoezeer de literaire agenten en de uitgevers hen ook mogen koesteren.

Geen nieuwe Stendhals, kortom, deze ‘generatie’, en ook geen Patricia Highsmiths. Dat hoeft ook niet, maar deze jonge Duitse schrijvers doen nog het meest denken aan filmcutters van een popvideo die de ene scène een fractie van een seconde monteren aan de andere om de vermeende vluchtigheid van onze tijd zo luchtig mogelijk in beeld te kunnen brengen. Het resultaat is louter buitenkant. De nieuwe auteurs rijgen het ene oppervlakkige cliché aan het andere. Het gaat hen om de show, niet om de inhoud of de vraag waarom.

Geen wonder dat Christoph Buchwald, directeur bij de literaire uitgever Suhrkamp uit Frankfurt am Main, het gedoe in sommige media om de generatie-Berlijn een ‘Labeltrick’ noemt, een modieuze gril die snel voorbij gaat. Of: de vluchtigheid van een polaroidopname.

De nieuwe Berlijnse literatuur die Zeeman heeft ontdekt, is kortom niet nieuw, het is niet Berlijns en het is nauwelijks literatuur. Daaraan doet ook de constatering van NRC Handelsblad-medewerkster Anneriek de Jong (in de Boekenbijlage van 14 juli 2000) niets af. Zij meent dat de jonge (West-) Duitse literatuur zich zou bewegen tussen de polen ‘heimwee naar vroeger’ en ‘heimwee naar iets dat nog komen moet’. Of die woorden iets betekenen, weet ik niet, maar zeker is dat de kitscherige romantiek van Easton Ellisepigoon Tim Staffel die door De Jong wordt opgehemeld, weinig met heimwee te maken heeft. Dat (voormalige) krakers boeken schrijven, mag trendy zijn, het is geen enkele garantie voor leesbaarheid.

Sterker nog: de andere kant van het krakerswezen is niet lang geleden veel beter weergegeven. In Eduards Heimkehr beschreef Peter Schneider het perspectief van de huiseigenaar wiens geërfde bezit gekraakt werd, in een geslaagde poging de eenwordingsproblematiek te vertolken. Maar Schneider is met zijn zestig jaar een Achtundsechziger, een arrivé uit het Westen en vanzelfsprekend te oud om voor een talent te kunnen doorgaan. Desalniettemin heeft hij een uitstekende roman geschreven, en komen zijn hoofdpersonen verder dan de apathische protagonisten van bijvoorbeeld Alexa Hennig von Lange die voortdurend verwikkeld zijn in dialogen zoals ‘Ey! Klar! Ist doch okay! Oder nicht?. - Hoe plat het ook klinkt, dat het vroegere tv-sterretje Von Lange er met haar lange rode krullen aantrekkelijk uitziet, heeft zeker bijgedragen aan haar tijdelijke roem, vooral nadat een oudere re-

[p. 44]

censent van Die Zeit bijna in katzwijm viel toen hij haar mocht interviewen, zoals hij zelf beschreef.

Onwillekeurig dringt de vraag zich op of de jonge Duitse schrijvers geen mislukte kopieën zijn. Samples, klonen die hunkeren naar de wilde jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw toen heftig werd geëxperimenteerd met drugs, gezagsverhoudingen en afwijkende levensvormen, en off-beat auteurs zoals William Burroughs en Hunter Thompson de toon zetten voor een generatie naïeve wereldverbeteraars. De Duitse jongeren van de eenentwintigste eeuw willen ook uit alle macht abgehoben en freaky zijn, maar hun destructieve, literaire pornografie haalt wat betreft taalbeheersing in geen velden of wegen het niveau van Nabokovs Lolita (ook hij woonde jarenlang in Berlijn) en is zelfs niet te vergelijken met een cultboek uit de jaren zestig als Ik Jan Cremer.

Wat overblijft, is het beeld van een literatuurbedrijf dat met zijn onverzadigbare honger naar ‘nieuw’ en ‘trendy’ zoiets doet als de muziekbusiness in dezelfde jaren zestig deed toen als antwoord op The Beatles de Amerikaanse popgroep The Monkees werd bedacht en uitgebaat. Ook in Duitsland is literatuur zo geworden tot een lifestyle-industrie: de mode regeert volgens de wetten van de economie.

De grote uitgevers willen, neen, moeten publiceren, weet Hartmut Fischer van Juliettes Literatursalon. De redacteuren die de boeken van de nieuwe literaire helden bewerken, zijn even jong als hun auteurs. Ze gedragen zich als reclamemakers en trendonderzoekers. De auteur is bijzaak, zijn merk is alles. Fischer ziet van nabij hoe redacteuren desnoods eigenhandig alle pagina's van een roman tot aan de laatste komma herschrijven om het boek aan te passen aan de veronderstelde smaak van het publiek.

De afgelopen tijd heb ik dertig boeken van jonge Duitse schrijvers gelezen om zelf te achterhalen welk nieuwe talent Duitsland na vele jaren van literaire armoede in de aanbieding heeft. Ik vroeg me af welke auteurs de vergelijking aankunnen met alweer de vorige golf ‘nieuwe’ Duitse boeken van halverwege de jaren negentig. Die leverde ontegenzeggelijk interessante Oost-Duitse schrijvers op zoals de authentieke Ingo Schulze (33 Augenblicke des Glücks, Simple Storys), de filosofisch gestemde Durs Grünbein (Nach den Satiren) en de fladderende Thomas Brussig (Helden wie wir, Am kürzeren Ende der Sonnenallee - beide zijn met succes verfilmd). Hoewel deze schrijvers met hun leeftijd achterin de dertig nog ‘jong’ zouden kunnen worden genoemd, behoren ze al niet meer tot de huidige trendsetters.

Wat opvalt aan die trendsetters is bovenal hun heterogeniteit. In tegenstelling tot de in de media gebruikte hyperbolen is er niet sprake van een groepsgevoel, noch van een gemeenschappelijke stijl, themakeuze of identieke inspiratiebron. En waarom zou deze verzameling jonge schrijvers ook verantwoordelijk moeten zijn voor een generatie-Berlijn of een nieuwe Duitse golf? Niemand verlangde dat van de vorige lichting ‘nieuwe’ Duitse schrijvers, ook als die in de hoofdstad woonden. Schulze, die zowel door de moderne Russen (Andrej Platanov) als Hemingway is geïnspireerd, mag in Berlijn wonen, hij had zijn boeken net zo goed vanuit Erfurt kunnen schrijven.

De dertig titels die ik las, leverden uiteindelijk drie auteurs op die mij konden overtuigen - niet eens zo weinig. Alle drie zijn het jonge vrouwen. Dat is misschien niet verrassend: ook in Nederland en elders is literatuur steeds meer een aangelegenheid van en voor vrouwen aan het worden. Van de drie werd één in 1959 geboren, de tweede in 1961, de jongste in 1962. Opmerkelijk is dat ze allemaal afkomstig zijn uit het Westen van Duitsland. De ene uit Unna in Westfalen, de tweede uit Krefeld, terwijl de derde in Wiesbaden ter wereld kwam - ook zij woont tegenwoordig in Berlijn, the place to be.

De titels die de schifting overleefden, zijn Kains Töchter, de debuutroman van Susanne Riedel die bij Rowohlt verscheen, Frau Sartoris van Elke Schmitter over het subtiel verwoorde dubbelleven van een vrouw op leeftijd in een Duitse provinciestad (Berlin Verlag) en Cap Esterel, geschreven door Tanja Langer. Het laatste boek - tevens het dunste en lichtvoetigste - gaat over een verdrinkingsdood in de Franse branding en werd uitgegeven door Volk und Welt, de vroegere ddr-uitgeverij die wordt geleid door Dietrich Simon, de ontdekker van Thomas Brussig, Ingo Schramm, Thorsten Becker, Stephan Krawczyk en Steffen Kopetzky.

Geen der vrouwen heeft overigens ook maar iets te maken met de nog jongere representanten van de Spassgesellschaft als Von Stuckrad-Barre,

[p. 45]

Kracht, Buschheuer, Von Lange of de oudere jongere Rainald Goetz (zesenveertig jaar en auteur van Dekonspiratione) die weinig meer te melden hebben dan hun ervaringen met ecstasy, drank, harde seks en dure merkkleding op een continue stroom parties. Evenmin hebben de drie inhoudelijk en stilistisch iets gemeen met de dandyachtige negenentwintigjarige blaaskaak

[p. 46]

Florian Illies van de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Zijn narcistische Generation Golf moet wel het meest marketinggerichte boek zijn van het laatste decennium. Het werkt: dit prul staat al wekenlang hoog genoteerd in de boekentoptien van Der Spiegel.

Riedel, Schmitter en Langer bieden gelukkig meer, zonder dat overigens een nieuwe Heinrich Mann, Fallada of Döblin valt te ontwaren. Laat staan een Thomas Mann, een Joseph Roth, een Heinrich Böll of Günter Grass tot pakweg vijftien jaar geleden. Dat hoeft ook niet. Een goed boek is voorlopig voldoende; meesterschap bewijst zich eerst in de loop der jaren.

Zelfs over de werken die het bij mij net niet tot de eindstreep haalden, valt wel wat aardigs te zeggen. Zo schreef de zesendertigjarige Helmut Krausser bijvoorbeeld met zijn dikke Thanatos een knappe filosofische roman, die bij vlagen herinnert aan Christoph Ransmayrs Die letzte Welt. Maar helaas leidt de voortschrijdende waanzin bij de moordende hoofdrolspeler ertoe dat het boek eerst loodzwaar wordt en vervolgens als een nachtkaars uitgaat. Marcus Braun toont in Nadiana, een fictieve treinreis van Parijs naar Berlijn, aan dat hij als negenentwintigjarige Nabokov goed heeft gelezen. De vierendertigjarige Oost-Berlijnse Katrin Askan slaagt er in haar dubbelkroniek Aus dem Schneider bijna - maar niet helemaal - in de afzonderlijke verhaallijnen over een voorgenomen vlucht uit de ddr met elkaar te verweven. In Regenroman, haar eerste boek met een langere adem, bewijst de negenendertigjarige Karen Duve dat ze boeiend kan vertellen over het onberekenbare leven langs een Oost-Duits moeras. Maar, al loofde de recensent van Times Literary Supplement haar vorig jaar uitvoerig, de spanningsboog wordt helaas niet tot het einde volgehouden. Ook de dertigjarige Judith Hermann toont enig talent in haar Sommerhaus, später, dat door de tachtig jarige Reich-Ranicki in Das literarische Quartett werd geprezen als ‘de sound van een nieuwe generatie’, maar groots is de roman niet te noemen, laat staan een grote Berlijn-roman.

Daarmee is de queeste naar de neue Hauptstadtroman mislukt. De Duitse hoofdstad mag inspiratiebron zijn voor vele jongere schrijvers, ze mogen er zelfs wonen, juist in de boeken die je bijblijven als duurzaam, wordt Berlijn verlaten. Dat gebeurt bij Krausser evenzeer als bij Duve, bij Riedel, Langer of Schmitter.

Toch heeft mijn speurtocht iets waardevols opgeleverd: een kennismaking met het werk van Susanne Riedel. Ze doet denken aan Annie Proulx en, opnieuw, aan de Oostenrijker Christoph Ransmayr, ja, wellicht zelfs aan Dylan Thomas en Walt Whitman. Haar Kains Töchter is een klassiek geschreven boek vol zuiver proza. Haar rustig meanderende zinnen zijn een genot na de vele honderden bladzijden kortademige maar o zo moderne rubbish van de trendy ‘Generatie Golf’. Haar boek gaat over incest en geweld, Sehnsucht en magie, over engelen en de dood.

Reich-Ranicki's literaire kwartet kraakte Riedels werk af. Drie dagen later ontving ze de nieuwe juryprijs in Klagenfurt. Een recensente constateerde dat het boek leest ‘als een gedicht en de ziel tot leven laat komen’. En inderdaad: dit is een goede roman. Een Berlijn-roman is het niet.

Berlijn mag een smeltkroes vol culturele avonturiers zijn, de stad herbergt geen neue Deutsche Welle. De ‘generatie-Berlijn’ is een ideefixe van gemakzuchtige journalisten die liever snel een etiket plakken dan geduldig lezen.