Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 29]

Babbelen over Wittgenstein
door René Hesselink

Ludwig Wittgenstein (1889-1951) was al dertien jaar dood toen zijn filosofie buiten de filosofische vakkringen in Nederland werd geïntroduceerd door Willem Frederik Hermans. In het tijdschrift Podium (en nog datzelfde jaar in de essaybundel Het sadistische universum) publiceerde hij zijn betoog ‘Wittgensteins levensvorm’, waarin vooral Wittgensteins latere filosofie, die van de Philosophische Untersuchungen (1953), aan bod komt. Kernzin in Hermans' betoog is: ‘De soms stilzwijgend aangenomen, maar dikwijls ook uitgesproken. algemeen geaccepteerd veronderstelde



overtuiging dat woorden een betekenis en een uitlegging hebben, dat zij (stapje verder) een betekenis en een “ware betekenis” bezitten, is het recept waarmee filosofen, metafysici, epistemologen, theologen, pedagogen, fenomenologen, kunstcritici en essayisten kolossale bibliotheken volgeschreven hebben.’

Hermans voorspelde Wittgensteins populariteit: ‘Binnen dertig jaar zullen alle moralisten, politici, dominees en dagsluiters met zijn naam schermen’. Het zou geen dertig jaar duren. In 1965 - nauwelijks één jaar na Hermans' voorspelling - verschijnen er twee inleidingen in de filosofie van Wittgenstein. Hermans publiceert als reactie daarop in 1966 in het Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte en Psychologie zijn verhandeling ‘Wittgenstein in de mode’, waarin hij vooral de Tractatus logico-philosophicus (1922) bespreekt.

Wittgenstein werd in Nederland populair in de jaren zeventig, en die populariteit was ongetwijfeld voor een deel te danken aan het feit dat hij zo ‘raadselachtig’ was, en zo ‘mystiek’, althans dat je zijn werk en vooral zijn persoonlijkheid als raadselachtig en mysterieus kon interpreteren. Door zijn vorm van filosoferen heeft Wittgenstein misschien zelf dit misverstand in de hand gewerkt. De Tractatus bestaat uit nogal apodictische stellingen - één daarvan luidt: ‘Das Rätsel gibt es nicht’ - en in de Philosophische Untersuchungen worden vooral vragen gesteld, niet beantwoord.

Wat Wittgenstein precies bedoelt, is soms lastig te doorgronden, maar raadselachtig is het nooit. De aantrekkingskracht van Wittgensteins filosofie is juist gelegen in het tegendeel van raadselachtigheid. Zowel in de Tractatus als in de Philosophische Untersuchungen kenmerkt Wittgenstein zich door zijn, af en toe zelfs tot het absurde doorgevoerde, argumentatieve strengheid en helderheid. Zijn grote doel was dat waarover we zinvol kunnen praten af te bakenen van dat waarover geen zinnige dingen kunnen worden gezegd.

De slotstelling van de Tractatus, ‘Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen’, zou het beste vertaald kunnen worden met: ‘Waarover men niets kan zeggen, daarover kan men beter zijn mond houden’ - al klinkt dit misschien iets losser dan Wittgenstein heeft bedoeld. Het is niet een bevel, het is een constatering.

Nu, in wat veel sukkels de eenentwintigste eeuw noemen, maar wat natuurlijk nog steeds de twintigste is, lijkt het alsof Wittgenstein allang weer uit de mode is verdwenen, al wordt er af en toe nog wel eens iets over hem geschreven - het kan tenslotte niet altijd over Lyotard en Derrida gaan. Wel wordt er in Nederland na de dood van W.F. Hermans gretig geschreven over de combinatie Hermans-Wittgenstein.

Zo trakteert De Revisor (1999, nr. 3/4) ons op de visie van Jacob Groot op Wittgenstein en Hermans. Maar liefst dertien pagina's neemt zijn essay ‘Hoe de wereld beschreven moet worden’ in beslag. Jacob Groot - een schrijver van wie je elke keer als je van hem hoort, denkt: Gôh, leeft die nog? - spreekt tot ons als vanuit het graf. Hij galmt over Wittgenstein:

De grammaticaliteit van God lijkt hem te reduceren tot een naam in de ons als een licht verduisterende taal, ook al worden we daarmee, als armzalige taligen, zijn gebruikers. Maar binnen die grammaticaliteit leidt hij een uitzonderlijk bestaan. Als referentieloze is zijn naam zijn verwijzing. Zijn betekenis is zijn geschiedenis die duurt.

[p. 30]

Door hors concours deel uit te maken van ons discours waaraan hij niet deelneemt, demonstreert hij, ongrijpbare infiltrant, illusie pur sang, hoe illusoir totaal taal is. Opnieuw is er niets verborgen: maar dit voelt als een geborgenheid à la de zijne.

En dan zijn er mensen die Wittgenstein raadselachtig noemen! Toch blijkt er voor Groot een verlossend inzicht:

Het beslissende verschil tussen ‘het licht schijnt’ en ‘God schijnt’ is dat we het licht uit kunnen doen.

Groot meent abusievelijk dat het Wittgenstein niet om de taal en de grenzen daarvan te doen was, maar vooral om het ethische en esthetische. Hij schrijft:

Blijkbaar dient iemand, om precies te weten waar hij die grens zal trekken, op de hoogte te zijn van wat er vervolgens aan gene zijde wil gaan liggen.

Groot doet het hier voorkomen alsof Wittgenstein de grens willekeurig trok, na er eerst rustig overheen gekeken te hebben. Hieruit blijkt volkomen onbegrip voor wat Wittgenstein bedoelde. Je kunt praten en piekeren wat je wilt, maar over de grens van de taal kom je nooit heen. Wat er aan de andere zijde van de grens ligt is principieel ontoegankelijk omdat het aan gene zijde ligt. We kunnen de taal slechts van binnenuit begrenzen. En het is juist niet zoals Groot denkt, die meent dat ‘iemand het als het ware moet kunnen uitspreken, om het vervolgens te zullen verzwijgen’.

Wittgenstein schreef dit zeer duidelijk in het voorwoord bij zijn Tractatus (in de vertaling van Hermans): ‘Het boek wil het denken dus begrenzen, of veeleer - niet het denken, maar de uitdrukking van de gedachten: want om het denken te begrenzen, zouden we de beide kanten van deze grens moeten kunnen denken (we zouden dus moeten kunnen denken, wat niet kan worden gedacht).’

Wittgenstein's pogingen om de grenzen van het zegbare te bepalen, zijn blijkbaar voor niets geweest. Groot zal ze overschrijden, met Wittgensteins Tractatus als paspoort in de hand. Hij noteert zonder blozen:

Mocht het zin hebben te zeggen dat Wittgensteins werk gewijd is aan het onderzoek naar de grenzen van de taal, dan waren er op zijn minst twee Wittgensteins: de ene bewaakte de grenzen; de ander kon ze rustig overschrijden omdat ze toch wel bewaakt werden.

Ach, was het maar zo gemakkelijk! We zien Wittgenstein al onbekommerd dwalen in Gods taaltuin. Groot is geobsedeerd door het beeld van de taal als kooi waaruit bevrijding mogelijk en wenselijk is.

De Tractatus is als een kooi. Heb je het boek uit, ‘doorzie je de zinnen op het eind als onzin’, dan verdwijnt de kooi. Het lezen van het boek is een verdwijntruc. De illusionist neemt plaats in de kooi en tovert zichzelf, vlak voor onze verbaasde ogen, de kooi uit.

Zou het iets helpen als men aan Groot uitlegde dat hij hier de plank volkomen misslaat? Niemand neemt plaats in die kooi, die kooi is een absoluut gegeven. We zitten er met zijn allen in en komen er nooit uit. Het is principieel onmogelijk om buiten de taal te treden. Sommigen noemen dat de menselijke tragedie. De schrijver Groot kan dit niet accepteren. Volgens hem is literaire taal nu juist geschikt om buiten die kooi te stappen, die kooi weg te schrijven.

Als ik mij gevangen kan (laten) nemen, dan kan ik mij toch ook (door middel van diezelfde taal) (laten) bevrijden?

Nee, dat kan nu juist niet, met geen mogelijkheid, want de mens is niet gevangen genomen. De kooi is een metafoor voor de principiële beperkingen die de taal kent, niet voor een gevangenschap waaruit de mens bevrijd zou kunnen worden. Dat kan Groot blijkbaar niet deren. Hij beëindigt zijn essay met een visioen.

De knal was niet zo luid als ik verwacht had. Had het in mijn verwachting dan luider geknald? Talloze nuances in mijn verwachtingspatronen kunnen onmogelijk via registreerbare versies doeltreffend vooruitlopen op talloze nuances in de manier waarop uiteindelijk iets gebeurt dat met terugwerkende kracht nauwelijks meer in verband kan worden gebracht met wat wenselijk mocht heten.

De kooi is weggeworpen en - Wittgenstein zei het al - wat overblijft is: wartaal.

Maakt Jacob Groot nog de indruk Wittgenstein gelezen te hebben (niet begrepen), dat is anders bij Ronald Giphart, die zich in Armada, Tijdschrift voor Wereldliteratuur (1999, jg. 5, nr. 17, december) laat interviewen door Ed van Eeden onder de titel ‘Jammer dat Wittgenstein er nu niet bij is’.

Op de eerste pagina van het interview heet het:

[p. 31]

Wittgenstein i en Wittgenstein ii, dat zijn filosofen voor wie ik de grootst mogelijke waardering heb.

Twee pagina's verder staat:

Ik vind Wittgenstein i, de man van de Tractatus, ook niet zo interessant.

Andermaal twee pagina's verder lezen we:

Nou ja, eigenlijk zijn er na Wittgenstein op filosofisch gebied voor mij geen grote roergangers meer geweest.

Weer twee pagina's verder deelt Giphart mee dat Wittgenstein, omdat hij niet de schadelijkheid van ‘New Age, Jomanda, tarot en andere quasi-spirituele nonsens’ aan de kaak stelt, niet zijn ‘huisfilosoof’ is, ‘maar meer de katalysator die mijn denkwereld in gang heeft gezet.’

De traditionele indeling in twee Wittgensteins wordt door Giphart uitgebreid met Wittgenstein iii: de Wittgenstein die uiteindelijk eieren voor zijn geld koos - in de woorden van Giphart: hij koos voor een ‘win/winsituatie’ - en zich liet bekeren.

Want laten we eerlijk zijn: als God bestaat, zit je goed, en als-ie niet bestaat, maakt het feitelijk niet uit. Maar ja, waarom zou je op zo'n manier kiezen voor de makkelijkste weg?

Tsja, waarom? Gelukkig koos Giphart niet voor de makkelijkste weg: hij las al vroeg het werk van W.F. Hermans.

Via W.F. Hermans maakte ik kennis met het postmodernisme. Ik was bijzonder onder de indruk van de Wittgensteiniaanse thematiek in De donkere kamer van Damocles: bestaat Dorbeck echt of is hij een hersenspinsel van Osewoudt? Het antwoord op die vraag is in laatste instantie dat het verschil tussen de kenbare en de onkenbare werkelijkheid niet in taal is uit te drukken. Ik heb daar meteen uitgehaald dat ik dat later ook zo zou doen in mijn werk, en inderdaad is bijvoorbeeld het verschil tussen Gip en Giph, althans wat betreft de uitspraak, voor eenzelfde discussie vatbaar. Zelf heb ik daar nooit uitsluitsel over gegeven. Zoals Hermans ook nooit iets heeft willen zeggen in de discussies over Dorbeck. [We] hebben daar weleens een avond lang naar gezocht in de bibliotheek, en natuurlijk niets gevonden.

Giphart heeft zich laten beetnemen door Hermans, die pas aan een latere druk van De donkere kamer een citaat van Wittgenstein toevoegde. Het gaat in deze roman helemaal niet om kenbare of onkenbare werkelijkheden. Het gaat in de roman om een romanwerkelijkheid, en in een romanwereld bestaat nu eenmaal niets anders dan wat de romanschrijver beschrijft. Als de schrijver onduidelijkheid laat bestaan over het al dan niet bestaan van een personage, dan kan onderzoek in de bibliotheek niets uitwijzen.

Veel heeft Giphart ondertussen niet van Wittgenstein begrepen, en hij geeft het ruiterlijk toe.

De Tractatus heb ik wel thuis, maar het gaat mijn pet te boven als ik alleen op die aforismen moet afgaan.

En bovendien:

Ik vind Wittgenstein i, de man van de Tractatus, ook niet zo interessant. Hij bedrijft namelijk gewoon filosofie en houdt zich bezig met ontologische kwesties: daar heb ik als schrijver minder mee.

De Tractatus gaat over taal, en hoe taal over de werkelijkheid kan gaan, maar Giphart ziet er ‘ontologische kwesties’ in, en dat is misschien geen wonder als je het boek niet leest. Giphart zegt meer op te hebben met de Wittgenstein van de Philosophische Untersuchungen, hij houdt immers van taalspelen:

Het taalspel, zijn grote term, heb ik heel plat naar mezelf toe vertaald door veel met taal te spelen in mijn werk. Bij mijn manier van vertellen kan ik op zijn Wittgensteins allerlei grappen kwijt, doordat ik speel met ambiguïteiten en grappen van anderen.

Ronald Giphart heeft niet alleen de Tractatus nooit gelezen maar ook de Philosophische Untersuchungen zijn blijkbaar aan hem voorbijgegaan, want hij denkt dat Wittgenstein met ‘taalspelen’ doelde op de woordspelletjes van Giphart en andere taalkunstenaars.

W.F. Hermans is dood. Wittgenstein ook. Zonder dat ze kunnen reageren verschijnen boeken, interviews en artikelen over hen. In de Nederlandse literaire dierentuin is Wittgenstein vogelvrij geworden. Iedereen kan zijn zegje doen over de filosoof. Gelezen hoeft men hem niet te hebben. Iets zinnigs hoeft men ook niet te zeggen te hebben. In de handen van Giphart is Wittgenstein getrivialiseerd tot spelleider. De redactie van De Revisor meldt: ‘We zijn verplicht te spreken waarover we moeten zwijgen.’ Lul maar raak, de lezer praat toch niet terug.