Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 10]

Dagen met Jagdish Mehra
door F.A. Muller

Utrecht, Maandag 29 januari 1991. De telefoon rinkelde bij de vakgroep Grondslagen van de Natuurwetenschappen en de Wiskunde van de Rijksuniversiteit. Stennis in hotel Auwi met Jagdish Mehra, die op doorreis van Italië naar het Britse Koninkrijk twee lezingen kwam geven. Medewerker Jos Uffink spoedde zich in zijn lelijk eendje naar de plaats des onheils; ik vergezelde hem. Niemand in Utrecht had Mehra ooit ontmoet. We waren benieuwd wat er aan de hand was.

Terwijl we de lange trap beklommen die leidde naar de receptie van hotel Auwi, hoorden we in de verte een stem hel en verdoemenis uitspreken. De receptioniste, verheugd over het arriveren van de hulptroepen, liep naar een gedrongen gestalte bij een fax-apparaat en probeerde zijn aandacht op ons te vestigen. Een halfkaal hoofd draaide zich om en twee kolen in witte kauwgomballen richtten zich op ons, door een bril met een zwaar en zwart montuur:

- Zelfs het fax-apparaat functioneert niet.

- Professor Jagdish Mehra, I presume?

Na een kort gesprek was het zonneklaar dat Mehra niet in dit hotel kon blijven. Zijn koffers stonden nog ingepakt. Jos regelde een hotel op Neude en belde een taxi, want de hoeveelheid bagage van Mehra deed hem vrezen voor het leven van zijn lelijk eendje. We zagen onder andere een dekenkist en een hutkoffer waar een gietijzeren hamerslagmachine in bleek te zitten (schootcomputers bestonden toen nog niet en Mehra moest overal kunnen werken). Bovendien was Mehra op weg naar een huwelijksfeest in Londen, zo vertelde hij ons later, en had geschenken uit Triëst bij zich voor de gehele familie.

De receptioniste deed ons op vriendelijke wijze uitgeleide. Jos en ik sleepten de bagage van Mehra de trap af en Mehra schreeuwde met opgeheven arm:

- Zelfs in mijn studententijd heb ik zoiets niet meegemaakt! Is dit een hotel?

In het weelderiger hotel kwam Mehra tot bedaren. Dit hotel stond voor niets: binnen enkele seconden werd zijn bagage deskundig naar boven getakeld.

- Ik hoop dat uw fax-apparaat functioneert.

- Natuurlijk Mijnheer.

- Ik moet belangrijke berichten verzenden.

Jos en ik namen plaats in de lobby en wachtten tot Mehra gereed was om met ons te gaan dineren. Een andere medewerker van de vakgroep (Dennis Dieks) en het kopstuk van de vakgroep Theoretische Natuurkunde, Gerard 't Hooft, zouden aanschuiven.

Tijdens het diner zat Mehra op de praatstoel; hij sprak over zijn talrijke ontmoetingen met beroemde natuurkundigen. Mijn hart klopte sneller. Halverwege het diner kwam 't Hooft in haast binnen. Mehra stond onmiddellijk op, liep hem tegemoet en omhelsde hem als een vader zijn verloren gewaande zoon. De blik op onze drie gezichten werd in verbazing overtroffen door die op het gezicht van 't Hooft, die zijn uiterste best deed te glimlachen. Mehra:

- Zjeraar Toeft! Ga zitten Zjeraar!

Het tafelgesprek kwam op een onderwerp dat 't Hooft ruim twintig jaar heeft achtervolgd: de Nobelprijs. Naar zijn eigen zeggen behoorde Mehra tot het selecte gezelschap dat door de Zweedse Koninklijke Academie wordt geraadpleegd. Mehra legde zijn arm op de schouder van 't Hooft en zei:

[p. 11]

- Geen nood Zjeraar, je krijgt 'em wel. Maar eerst Freeman Dyson.

Ik deed ook een duit in het zakje:

- En als u hem niet krijgt, dan verkeert u in dezelfde categorie als Einstein, die de Nobelprijs noch kreeg voor zijn speciale relativiteitstheorie noch voor zijn algemene relativiteitstheorie. De meeste prijswinnende prestaties kunnen echter niet in de schaduw staan bij deze creaties van Einstein. En met een stout glimlachje voegde ik eraan toe:

- Sommige bijdragen aan de natuurkunde zijn te groot voor de Nobelprijs.

Echt een geruststelling was dit niet. Mehra nam het woord over:

- Maar Einstein kreeg de Nobelprijs voor zijn verklaring, op basis van zijn fotonenhypothese, van het foto-elektrisch effect en voor zijn voorspelling dat onder een zekere drempelfrequentie van de opvallende straling er geen elektrische stroom wordt opgewekt, onafhankelijk van de intensiteit van de straling. De Amerikaanse experimenteel natuurkundige Robert Millikan geloofde er geen snars van en ontwierp een gevoelige meetopstelling om de beweringen van Einstein te toetsen. De uitkomsten bevestigden Einstein's beweringen volledig en Millikan maakte een diepe buiging voor de toen nog jonge en onbekende Albert Einstein. Natuurkunde op haar best.

Mehra straalde. Alle disgenoten knikten instemmend. Dit zijn verhalen waar een mens van opkikkert. Mehra richte zich weer tot 't Hooft (zoals hij zou blijven doen):

- Je moet iets simpels doen Zjeraar, dat de mensen kunnen begrijpen en experimenteel kunnen toetsen. Is je idee over magnetische monopolen niet iets?

Weer kon ik mijn mond niet houden:

- U bedoelt de ontdekking van een simpel verschijnsel zoals Casimir heeft gedaan? Hij voorspelde een totaal onverwacht verschijnsel dat later experimenteel werd geverifieerd. Bovendien is het Casimir-effect verre van ‘simpel’. Het heeft fundamentele betekenis omdat men het kan interpreteren als direct bewijs voor de bewering dat het quantum-vacuüm niet een leeg niets is, maar een plenum dat bruist van fysische activiteit. Toch zit Casimir, die nu erg oud is, nog steeds te wachten op erkenning van de Koninklijke Academie van Zweden.

Opnieuw instemmend geknik rond de tafel. (Dit jaar is Casimir overleden, zonder Nobelprijs.)

't Hooft zag ik niet zitten vlassen op een nieuw verschijnsel dat experimenteel bevestigd kan worden. Toen wist ik nog niet dat hij zijn aandacht aan het richten was op zwarte gaten. Hij speelde met het denkbeeld dat de elementaire deeltjes eigenlijk pieperdepiepkleine zwarte gaatjes zijn, die alles wat in hun nabijheid komt opslorpen. Alle materie in het heelal, van planeet tot positron, van kaon tot komeet, en van quasar tot quark, is een configuratie van een onvoorstelbare hoeveelheid singulariteiten in de ruimte-tijd. 't Heeft wel iets.

Onlangs stelde 't Hooft voor het waarneembare heelal op te vatten als een soort van hologram: je ziet het wel maar eigenlijk is het er niet.

Meer schijn dan werkelijkheid, dat is het gebied waar de theoretische fysica nu omstreeks de eeuwwende is aangeland.

Ondertussen is er een heuse planetoïde naar 't Hooft genoemd, namelijk 9491 Thooft, een amorf rotsblok van ruim twee-en-een-halve kilometer doorsnede dat ergens tussen Mars en Jupiter zijn baantjes mag trekken. In een pot aarde met een begonia valt meer te beleven. Het is er letterlijk geen weer. Als je er struikelt, tuimel je van die wereld af, zo zwak is de lokale zwaartekracht. Desniettemin heeft 't Hooft een begin gemaakt met een grondwet op te stellen voor zijn pieperdepiepkleine wereld. De staatsgodsdienst omvat determinisme; gebruik van de apostrof zal er verboden zijn en belastinghervormingen mogen niet meer dan een A4-tje beslaan. In de buurt zwerft de planetoïde 9492 Veltman. De banen van deze planetoïden mogen

[p. 12]

zich verheugen in een ongewone aandacht, hoewel berekend is dat ze de komende millennia enige afstand van elkaar zullen houden (ongeveer tien miljoen kilometer).

We dwalen af; terug naar Mehra.

Jagdish Mehra heeft zichzelf een halve eeuw geleden benoemd tot de officiële geschiedschrijver van de quantummechanica. Zijn vader en moeder waren welgestelde immigranten uit India. Hun buurman in Londen was Aldous Huxley. Ooit zei Huxley tegen de jonge Mehra, begin jaren vijftig van de vorige eeuw, dat zich in de natuurkunde een ontwikkeling had voltrokken die ons beeld van de natuur radicaal had veranderd. Die ontwikkeling was het ontstaan van de quantummechanica. Huxley voegde eraan toe dat de geschiedenis van deze ontwikkeling ooit geschreven zou moeten worden. Dat was niet tegen doveman's oren. De jonge Mehra, die natuurkunde studeerde, had zijn roeping gevonden.

In 1952 reisde Mehra eerst naar de beroemde Eitgenossische Technische Hochschule (eth) te Zürich om Wolfgang Pauli te ontmoeten, die hij op de hoogte stelde van zijn voornemen. Pauli stond het Mehra toe hem ‘als historische bron’ te gebruiken. Vervolgens toog Mehra naar Göttingen, waar Werner Heisenberg werkzaam was. Geweldig idee, oordeelde Heisenberg, en zei tegen Mehra dat hij zijn kennis van de quantumfysica eerst moest vergroten. Bijvoorbeeld door de colleges te volgen van Heisenberg, hetgeen de jonge Mehra zich geen twee keer liet zeggen. Niet slechts Pauli en Heisenberg, maar alle bouwvakkers en architecten van het quantummechanisch kasteel bij wie Mehra later zou aankloppen, voelden zich vereerd en maakten graag de tijd vrij om Mehra eens precies uit de doeken te doen hoe cruciaal hun bijdragen waren geweest.

Na bijna dertig jaar lezen en interviewen verscheen bij Springer-Verlag gedurende de jaren 1982-1987 de zevendelige reeks The Historical Development of Quantum Theory. Mehra had zijn medewerker Helmut Rechenberg, de laatste promovendus van Heisenberg, als co-auteur opgevoerd. In bijna 3.000 bladzijden legt Mehra uit wat er in alle belangrijke artikelen staat en ordent ze chronologisch per thema. Bovendien had Mehra als eerste korte biografieën van alle grondleggers van de quantummechanica geschreven en ze aan zijn overzicht toegevoegd.

Hoewel Mehra over te weinig inzicht beschikt om de materie werkelijk kritisch te beschouwen, maken zijn Homerische aspiraties waarmee hij verslag doet van een intellectueel epos uit de 20-ste eeuw veel goed. Daarbij sleurt hij de lezer mee in een wervelstorm van achtergrondinformatie, variërend van het dissertatie-onderwerp van Heisenbergs schoonvader Nikolaus Wecklein (1843-1926), via de gasten die de wiskundige Alfred Pringsheim (1850-1941) ontving op de thee (onder wie Thomas Mann, die er met Pringsheims dochter Katja vandoor ging), langs een volledig hoofdstuk uit de geschiedenis van de 19de-eeuwse wiskunde over het ontstaan van het matrix-begrip in Engeland waar wij kennis maken met wiskundigen als Cayley en Sylvester, tot een bladzijdenlange voetnoot waarin Mehra de ontwikkelingen in de Raden-Republiek van Weimar uit de doeken doet, met namen, plaatsen en data van politieke besluiten, stemmingen en bijeenkomsten die evenveel met de geschiedenis van de quantummechanica van doen hebben als met, zeg, de opkomst en ondergang van de Chinese Ming-Dynastie of de uitvinding van de landbouw en veeteelt. Niet iedereen heeft deze zee van feiten kunnen waarderen. Wekenlang heb ik er zinloos doch met plezier in rondgezwommen, totdat ook ik dodelijk vermoeid aan land kroop.

In het eerste deel rapporteert Mehra trots waar en wanneer hij welke beroemde natuurkundige heeft ontmoet (maar ook filosofen zoals Bertrand Russell en schrijvers zoals C.P. Snow). Mehra heeft een door en door romantische inborst: reeds op jonge leeftijd bewonderde hij de vruchtdragers van de rationele verbeelding, en toen

[p. 13]

de mogelijkheid zich voordeed ze in levenden lijve te ontmoeten en verslag te doen van hun verhaal, was er wat hem betreft geen houden meer aan.

Men kan hier lacherig over doen. Sommigen doen er lacherig over. Maar voor zover mijn ervaring strekt, zijn het zonder uitzondering de monden van de zandsaaie academische loonslaven die er lacherig over doen. Want hoe men het ook wendt of keert, Mehra heeft zich er niet met een jantje-van-leiden afgemaakt; bij babbelen met bewonderde grootheden is het niet gebleven. Wie iets over de geschiedenis van de quantummechanica wil weten dat verder gaat dan The Conceptual Development of Quantum Mechanics (1966) van Max Jammer (de enige concurrent van Mehra & Rechenberg, maar met nauwelijks 400 bladzijden eigenlijk geen partij), komt onvermijdelijk terecht bij Mehra en vindt een schat aan feitelijke informatie.

De reden waarom de eenling Mehra geen lid is van het gilde der officiële wetenschapshistorici is echter niet zijn onstilbare honger naar irrelevante bijzonderheden of zijn romantische inborst, maar het feit dat hij zijn gesprekken met natuurkundigen als historische bron gebruikt (oncontroleerbaar), dat hij te weinig kritische zin aan den dag legt, en dat datgene wat hij optekent uit hun monden verdacht veel lijkt op wat is opgetekend door de wetenschapshistorische kopstukken T.S. Kuhn, J.L. Heilbron en P. Forman. Zij hebben de grondleggers van de quantummechanica later ook geïnterviewd en de transcripties van hun vraaggesprekken kan iedereen lezen in Archives for the History of Quantum Physics - hoewel de schepping van de quantummechanika een Europese, om niet te zeggen Duitse aangelegenheid was, is het initiatief van de Archives afkomstig van en bekostigd door de U.S. National Science Foundation (dit merk ik even op voor diegenen die nog steeds geloven dat de Verenigde Staten een land is dat slechts belust is op macht, nut en geld).

Toen ik Mehra aan de tand voelde over zijn moeizame verhouding met zijn collega-wetenschapsgeschiedkundigen, zei hij:

- Jankerds! Ik heb alles op band. Na mijn dood komen de banden in het bezit van de Max Planck Gesellschaft. Dan kunnen ze alles beluisteren tot hun oren eraf vallen. Trouwens, de overgrote meerderheid van de bronnen waar ik naar verwijs, is toegankelijk voor eenieder. Dus wat zitten ze nou te janken? Het is pure afgunst. Vanzelfsprekend vertellen natuurkundigen hetzelfde verhaal dat ze aan mij hebben verteld. Zou het niet vreemd zijn als ze dat niet gedaan hadden? Voor zover mijn ervaring strekt kan ik zeggen dat natuurkundigen eerlijke mensen zijn.

En daarmee was dit onderwerp afgesloten. Ofschoon er sinds de verschijning van Mehra's magnum opus indringende artikelen zijn verschenen over allerlei aspecten van de geschiedenis van de quantummechanica, en ook wetenschappelijke biografieën van een aantal grondleggers (Heisenberg, Dirac, Schrödinger), heeft nog geen wetenschapshistoricus het aangedurfd Mehra in ambitie naar de kroon te steken. Het is zeer de vraag of een dergelijke durfal ooit weer zal opstaan.

In de week van 29 januari 1991 gaf Mehra twee lezingen te Utrecht. De tweede, ‘The Creation of Quantum Mechanics’, trok een tjokvolle zaal. Extra stoelen werden voor aanvang naar binnen gebracht; mensen stonden in rijen tegen de muur en in de deuropening. Mehra had gevoel voor dramatiek. Hij zwaaide met zijn armen, blies zijn kauwgomballen op en liet zijn stem wisselen in toon en luidheid. Ontboezemingen van beroemde natuurkundigen deelde hij met de zaal:

- Heisenberg vertelde mij dat toen hij op een bergtop in Heligoland zat, net nadat hij de matrix-mechanika had uitgevonden, hij dacht: Nu heb ik de geest van God gezien.

Hij kwam er mee weg. Aan het einde van zijn voordracht barstte de zaal los in een daverend applaus. Zelfs 't Hooft schrok er wakker van - die valt namelijk bij praatjes altijd na tien minuten in slaap, vermoedelijk omdat hij, evenals Leibniz, 's nachts

[p. 14]

doorwerkt totdat hij niet meer kan en dan in slaap valt, om zodra hij even wakker wordt weer door te beuken. (Ik weet waar ik het over heb.)

Ook ik viel voor Mehra. Nooit heb ik het gevoel gehad van zo dichtbij een blik te mogen werpen in de muil van de wetenschapsgeschiedenis.

Zijn andere lezing, veelzeggend getiteld ‘My last Encounter with Richard Feynman’, trok veel minder publiek en was te veel van het goede. Deze voordracht leek een verzameling ingestudeerde maniertjes. Op een gegeven moment werd Mehra pathetisch en begon Jos Uffink in de zaal te proesten. Ongestoord schreed Mehra voort, in de overtuiging dat hij hand in hand liep met Clio.

Na afloop van zijn lezingen had Mehra te kennen gegeven dat hij het Rijksmuseum in Amsterdam wilde bezoeken, ‘om de Rembrandts te zien’. Iedereen hield de boot af, behalve ik. Wat ik toen niet wist en niet kon weten, was dat ons bezoek voor mij een dubieus hoogtepunt zou worden.

Amsterdam, vrijdag 2 februari 1991. Het plan was dat ik Mehra zou ophalen van het Centraal Station, wij het Rijksmuseum zouden bezoeken, gezamenlijk zouden dineren, en ik Mehra weer zou escorteren naar het Centraal Station. Mijn vrouw (Memia) nam ik mee, opdat zij ook kennis kon maken met deze persoonlijkheid. Mehra vond het uitstekend - pas later zou ik begrijpen waarom.

Wij - Memia en ik - kwamen het perron opgelopen waar wij in het gebruikelijke gedrang een paniekerig om zich heenkijkende Mehra aantroffen. Met een intonatie alsof wij hem moedwillig hadden laten wachten:

- Ah! Daar zijn jullie!

- Ja! Hier zijn wij!

Mehra had een kleine tas bij zich, waar een koelie voor moest komen opdraven. Zonder morren legde de kruier, die ik vlug van de taxistandplaats had gehaald, de kleine tas op zijn karretje. Voor een wandeling was Mehra niet te porren. We moesten per taxi direct naar het Rijksmuseum. In de taxi spraken we af dat we vanwege het gezelschap van Memia hedenmiddag Frans de voertaal zou zijn.

- Pas de problème pour moi, sprak Mehra.

Na twee zinnen sprak hij weer Engels. Tegen de taxichauffeur:

- Waarom stoppen we? De chauffeur wees op het verkeerslicht:

- Red light.

- Yes, I've heard of that district. Later perhaps.

Ik zat voorin en zei tegen de chauffeur:

- Hij komt uit India.

- Al komt-ie van de maan. Ze willen allemaal naar de wallen. Jij moet dat toch weten, want zo te horen kom jij hier ook uit de buurt.

Mehra kreeg het gevoel dat we het over hem hadden en vroeg aan mij:

- Wat zegt-ie?

- Dat het Rijksmuseum het allereerste is wat men moet gaan zien in Amsterdam.

Mehra richtte zich (in het Engels) tot de chauffeur:

- Gisteren heb ik de dag doorgebracht bij Casimir. Hij liet me een geweldig boek over Rembrandt zien. Dat moet ik hebben. Verkopen ze dat in het Rijksmuseum?

- Wat zegt-ie allemaal?

Ik lichtte een en ander toe aan de chauffeur:

- Casimir is een tijd lang de directeur geweest van het Natuurkundig Laboratorium van Philips. U weet wel, daar vinden ze het cassettedeck en de cd-speler uit waar andere bedrijven dan steenrijk mee worden. Zelf gaan ze voortdurend bijna bankroet.

- Ze zetten hun fabrieken in India en wij kunnen de pleuris krijgen. Lekker lage lonen. Is die Kossimier ook soms een Indiër?

[p. 15]

- Casimir. Nee, een Nederlander. Hij heeft een naar hem genoemd verschijnsel ontdekt, dat later experimenteel is geverifieerd. Je neemt twee oneindige, ongeladen condensator-platen in het vacuüm (dat is het luchtledige), en dan trekken die platen elkaar aan als je ze dicht genoeg bij elkaar brengt, hoewel ze elektrisch ongeladen zijn. Dit heet, met een Anglicisme, ‘het Casimir-effect’.

- Oh. Oneindige platen zei je? Is dat voor die satellieten?

Mehra kon het niet volgen. Ik richtte me tot hem:

- Heeft u Casimir bezocht? Hoe is het met Hendrik tegenwoordig?

In het Rijksmuseum moesten we onmiddellijk naar de Rembrandts. Voor de mindere goden had Mehra geen belangstelling. Ik vertelde hem dat we nu door een zaal met 17de-eeuwse werken liepen. Mehra holde naar een donker portret en ging er vlak voor staan.

[p. 16]

- Pure genius.

- Vindt u? Dit is geschilderd door Govert Flinck, een leerling van Rembrandt.

Mehra hoorde mij niet want was op weg naar de volgende zaal. Nu las hij eerst de bordjes. Eindelijk kwamen we bij de Nachtwacht. Die herkende hij zonder het bordje te lezen.

- Pure genius, pure genius.

Ineens had Mehra er tabak van en liep in verhoogd tempo richting uitgang. Memia en ik holden achter hem aan. Bij de museumwinkel hield hij halt en greep een verkoopster bij haar arm; zij moest nummers van posters noteren die hij door de winkel schreeuwde. En dat waren er nogal wat. Een pilaardikke bos posters en acht kunstboeken verschenen op de toonbank. Bij het overhandigen van zijn creditcard werd zijn gigantische horloge zichtbaar. Memia maakte een opmerking, in het Frans. Hij duwde het horloge in haar gezicht:

- Rolex. Zuiver goud. Op de wijzerplaat zitten diamantjes.

- C'est très joli.

Mehra wandelde naar de uitgang. Toen we onze jassen aantrokken, vroeg Mehra:

- Waar zijn mijn boeken en posters?

- U zal ze vergeten zijn in de museumwinkel? antwoordde ik. Reeds kwamen twee verkoopsters aangehold met zijn boeken en posters. Mehra tegen ons:

- You carry it. Please!

Wij namen de boeken en posters van de verkoopsters in ontvangst en verlieten het Rijksmuseum. Het winterlicht was langzaam aan het doven. We liepen de Spiegelgracht op. Ineens viel Mehra's oog op een antiekwinkel; hij liep naar binnen. Sinds kort werkte hij ook voor Unesco en had een paar spulletjes nodig om zijn kantoor in Genève aan te kleden.

Een dame en een heer, onberispelijk gekleed, heetten ons van harte welkom, namen onze jassen aan en vroegen hoe wij onze thee dronken. Dit was niet de Kijkshop. Dit was Antiek. Mehra vertelde wat de bedoeling was:

- Ik ben de geschiedschrijver van de quantummechanica en wil mijn kantoor van Unesco in Genève aankleden.

De heer leidde Mehra de winkel rond en de dame begon met ons te keuvelen. Het duurde even, maar na enige tijd had Mehra een 18de-eeuws bureau gekocht (dat mij alleen geschikt leek voor gnomen), een spiegel en een borstbeeld. Gezien de prijs van de spiegel, die ik toevallig hoorde noemen, zal de laag metaal achter het glas zeer bijzondere weerkaatsings- en brekingseigenschappen gehad moeten hebben, want de lijst die eromheen zat kan ik ook nog wel uit een plank vurenhout gutsen en van een lik goudverf voorzien. Bij ontvangst van de betaling zouden deze spullen verzekerd per vrachtwagen naar Genève worden getransporteerd. De heer straalde en de dame kwam met een dienblad met vijf glazen en een fles rode wijn aangelopen. We dronken een glas wijn, Memia een glas jus d'orange en we verlieten de antiekwinkel.

Op de hoek van de Prinsengracht zag Mehra een kunstboekenhandel. Ik zag dit met lede ogen aan omdat Memia rondliep met een bos posters die zij met beide armen nauwelijks kon omklemmen, en ik liep te slepen met Mehra's kleine tas en een dubbele plastic tas met acht kunstboeken die op scheuren stond. Eenmaal binnen, vroeg Mehra naar ‘de manager’. Hij legde uit dat hij bij Casimir een groot boek over Rembrandt had gezien. Moest hij ook hebben. De winkelier had moeite Mehra te verstaan.

- Casimir en Rembrandt zei u?

Hij leidde Mehra naar een plank met Rembrandtboeken, alwaar Mehra het gezochte boek herkende.

- Geeft u mij deze, en deze, en die, en die daar, en deze ...

[p. 17]

Ik zei tegen Mehra, wijzend op Memia met haar bos sprokkelhout en op de tassen die ik had neergezet, dat wij thans behoefte kregen aan een pakezeltje. Mehra beval de winkelier alles op te sturen naar Genève. De winkelier zei dat dit geen postorderbedrijf was maar een kunstboekenhandel. Ik zei tegen Mehra:

- Laat mij dit varkentje maar even wassen.

De winkelier maande ik de prijs flink te verhogen, inclusief honderd gulden voor mij, niet te zeuren en deze spullen gewoon even door een bediende naar het postkantoor te laten brengen, daar verkopen ze ook dozen om die handel in te pakken. Tegen Mehra zei ik:

- Hij kan ervoor zorgen. Maar het gaat wel wat kosten.

- Hier is mijn creditcard. Golden American Express.

Terwijl we de boekhandel verlieten stopte de winkelier, die de deur voor ons open hield, mij een snip toe. Nu gingen we eten. Mehra betaalde. Dan weet ik wel een grappig eethuisje, zei ik. Per taxi gingen we naar hotel L'Europe. Het diner verliep zoals we hadden kunnen verwachten met Mehra. Twee keer keurde hij de wijn af.

- Zelfs in mijn studententijd heb ik dit niet mee hoeven maken!

- Hij komt uit de hoogste kaste in India, zei ik tegen de ons aanstarende gezichten van de gasten aan de belendende tafels. Ook zijn maaltijd kon niet door de beugel. De groente was not fresh en het vlees was too raw. Ik zei tegen de nors geworden ober dat onze gast uit India pas een kwaadaardig gezwel operatief uit zijn maag had laten verwijderen (met zulke middelen heeft men het dienstbetoon zo weer op peil). Mehra vroeg wat ik tegen de ober had gezegd.

- Ik heb hem even gezegd wie u was. Ooit heeft hij natuurkunde gestudeerd maar is er mee opgehouden. Te moeilijk. Hij herkende echter onmiddellijk uw naam.

- Of course.

[p. 18]

Toen de ober kwam informeren of ‘alles naar wens was’, viel zijn oog op Mehra's Rolex. Mehra hield zijn pols omhoog en ik zei tegen de ober:

- De wijzers zijn een mengsel van zilver en platina, dat alleen de beste edelsmid kan maken. De wijzerplaat is van Magelhaens koper. Is nog zeldzamer dan goud.

De ober knikte en Mehra glimlachte. En toen, nadat we de voorlaatste gang hadden verorberd, kwam Mehra met zijn voorstel.

- Ik ben bezig een reeks boeken te plannen over de geschiedenis van de quantumveldentheorie. Maar ik heb een medewerker nodig om de oorspronkelijke artikelen te kunnen lezen en begrijpen. Ik kan je een assistent professorship aanbieden, een fatsoenlijk salaris, een introductie tot alle beroemde natuurkundigen in de wereld en vooruitzichten op een gedegen academische loopbaan. Je naam zal schitteren op weer een glorieuze reeks boeken van mij!

Hij vervolgde tegen Memia:

- Ik kan je man beroemd maken. Je zal in Genève wonen voor de komende tijd. Mooi weer, schitterende bergen. Ze spreken daar Frans en je man kan het zich veroorloven mooie dingen voor je te kopen.

Memia glunderde. En dan weer tot mij:

- Denk er even over na, terwijl ik het nagerecht bestel. Ober!

Ik was verbouwereerd en stamelde wat over het feit dat ik als promovendus officieel verbonden was aan de Universiteit van Utrecht. Mehra:

- Ik heb advocaten. Ieder contract kan gebroken worden, geen paniek. Wie is je promotor?

- Jan Hilgevoord.

- Nooit van gehoord. Een onbelangrijk figuur, geloof mij nou maar. Heb je niets aan. Vergelijk je huidige vooruitzichten eens met wat ik je aanbied.

Het was een scharniermoment in mijn leven: of afmaken waar ik in Utrecht mee begonnen was, of alle schepen achter mij verbranden, mij schikken in het bewind van deze despoot met een loopbaan in het verschiet en contact met alle beroemde natuurkundigen. Maar ik wist toen al dat de quantummechanica kinderspel is vergeleken met de quantumveldentheorie. Dat kon Mehra nooit aan - en van die reeks heb ik uiteraard tot op de dag van vandaag ook niets vernomen. Het zou een faliekante mislukking zijn geworden, ook met mijn schamele schedelketel tot zijn beschikking. Mehra had geen idee waar hij het over had. Het zou mijn uittocht hebben ingeluid uit Academia.

- Het spijt me vreselijk. Wellicht na mijn promotie. Trouwens, mijn belangstelling voor de natuurkunde, de wiskunde en de wetenschap in het algemeen is in de eerste plaats filosofisch, niet historisch.

Geborneerd nam Mehra afscheid van ons. Hij kon wel alleen met de taxi en hij kon ook wel alleen de trein vinden in het station. Wij moesten maar op eigen gelegenheid naar huis; hij had nu wel genoeg voor ons betaald.

De taxi met Mehra erin verdween uit het zicht. Het was donker en mistig. De lantaarns langs de gracht oogden als gele vlekken op een vaal tapijt. Memia en ik sloegen onze vleugels uit; straatvuil stoof omhoog. We renden over de gracht en stegen op gelijk zwanen. Na enkele Bengaalse buitelingen suisden we terug naar ons nest. In gedachten gaf ik een voordacht: ‘My last Encounter with Jagdish Mehra’.