Hollands Maandblad. Jaargang 1999 (614-625)

[p. 21]

Onze bommen op de Balkan
door Bastiaan Bommeljé

Als er één aspect aan de oorlog in Kosovo is dat historici zal bezighouden, is het wel de mate van nonchalance waarmee het Westen eraan begon. Die achteloosheid betreft niet alleen president Clinton en de navo, maar ook de unhcr (de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties) en andere hulpverleners, alsmede tot op zekere hoogte de media. De achtergrond van deze houding valt moeilijk te verklaren. De politiek had ongetwijfeld schoon genoeg van



de Servische halsstarrigheid en van het Russische getraineer bij de besprekingen van Rambouillet (en eerder). Bovendien was er voorafgaand aan de Akkoorden van Dayton in 1995 ook een kort westers bombardement geweest, en voor de oppervlakkige toeschouwer leek het één een relatie te hebben met het ander. Daarnaast moet er een gevoel van euforische overmoed zijn geweest: tot de navo waren zojuist drie voormalige Warchaupact-landen toegetreden, de feestelijkheden van het vijftigjarig bestaan lonkten, terwijl de instelling van de eurozone Europa een nieuwe lotsverbondenheid had gegeven en Groot-Brittannië een reden om zich anderszins met het continent te bemoeien.

De algemene nonchalance en achteloosheid is in zekere zin vereeuwigd in de hoofdredactionele commentaren in de Nederlandse landelijke kranten die bij de aanvang van de oorlog allemaal - van NRC Handelsblad tot Algemeen Dagblad, en van de Volkskrant tot De Telegraaf - de bombardementen laconiek ‘onvermijdelijk’ noemden. In geen van de kranten of televisie-uitzendingen die ik heb gezien in die dagen, werd gesuggereerd dat er wel eens een probleem met vluchtelingen zou kunnen ontstaan, of dat de mensenrechtensituatie in Kosovo dramatisch zou kunnen verslechteren, of dat Milosevic niet snel zou inbinden door de bombardementen, laat staan dat de vraag werd gesteld wat er dán moest gebeuren.

Ik weet niet of men die nonchalance de pers kan nadragen. De achteloosheid hing in de lucht, ook op het Witte Huis. Op 21 maart viel daar tijdens een korte bijeenkomst de beslissing om Joegoslavië te bombarderen. ‘Let's do it’, zei de president, en hij voegde eraan toe: ‘Dit wordt geen tv-commercial.’ Maar de plannen op de overhead-sheets spraken een andere taal: het zou een kwestie van ‘enkele dagen’ zijn, stond daar te lezen als de officiële richtlijn. Minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright, een van de vurigste voorstanders van militaire interventie, belde nog een rondje langs de westerse partners, maar die hadden de mogelijkheid tegen te sputteren al weken eerder uit handen gegeven door de beslissingsbevoegdheid collectief over te dragen aan de navo. Bovendien waren 10 van de 13 betrokken westerse regeringen net aangetreden, weinig ervaren en nog zonder veel internationaal aanzien. Op 24 maart was het de Nederlandse minister Van Aartsen die de primeur had met zijn mededeling aan de Tweede Kamer, waar twintig parlementariërs aanwezig waren, dat de bommenwerpers in de lucht waren voor de eerste aanvallen.

Er waren slechts twee problemen. Het eerste was dat Clinton - en met hem de navo - inderdaad oprecht meende dat twee of drie dagen bombarderen de Joegoslavische president Milosevic zou aanzetten tot inbinden. Waarom nu juist dít advies tot beleidslijn werd, en niet de sombere inschatting van het Pentagon dat een luchtoorlog niet zou werken, blijft een raadsel, maar het zal te maken hebben met de menselijke eigenschap dat men slechts de adviezen hoort die men wíl horen. Volgens de New York Review of Books van 10 juni circuleerden er in de regeringstop te Washington zelfs memo's waarin stond te lezen dat ‘enkele lichte bombardementen Milosevic goed zouden uitkomen om binnenslands

[p. 22]

zijn inwilliging van de navo-eisen te verkopen’.

Het tweede probleem was dat er weinig was voorbereid, omdat vrijwel niemand in het westerse kamp had geloofd dat Milosevic het zo ver zou laten komen. Hoewel president Bush al in 1992 had gezegd dat Servische interventie in Kosovo voor de vs een casus belli zou zijn, en het Westen sedert het ‘staakt het vuren’ in Kosovo van oktober 1998 met militair ingrijpen dreigde, had de navo slechts 461 vliegtuigen beschikbaar, waarvan tweederde voor bescherming en logistiek. Dit is dan ook een van de werkelijke redenen waarom - in tegenstelling tot hetgeen de navo op persconferenties suggereerde aan een aanvankelijk schokkend goedgelovige pers - succes uitbleef: tijdens de 6000 ‘sorties’ van de eerste drie weken van de oorlog, werden slechts 103 doelen geraakt; daarvan waren 60 verspreide en niet nader geïdentificeerde ‘luchtverdedigingsinstallaties’ en ‘Servische stellingen’; 56 procent van de geraakte doelen viel in de categorie ‘moderate damage’, wat zoveel betekent dat ze op de een of andere wijze waren geraakt zonder te zijn uitgeschakeld. Na meer dan drie maanden bombarderen - nu met meer dan 1000 vliegtuigen in de lucht - meende de navo ‘eenderde’ van de militaire aanwezigheid in Kosovo te hebben ‘uitgeschakeld’ of ‘beschadigd’.

Zo ver was het overigens nog lang niet toen na acht dagen oorlog een crisisberaad op het Witte Huis bijeen werd geroepen. In tegenstelling tot wat Clinton had begrepen van de architecten van zijn Balkan-politiek (Albright, onderminister Strobe Talbott, en ambassadeur in Macedonië Chris Hill) bleek dat de oorlog inderdaad geen tv-commercial zou gaan worden. Nu kwam pijnlijk aan het licht dat er geen ‘Plan B’ was voor het geval Milosevic niet op de westerse eisen zou reageren, en al helemaal geen ‘Plan C’ voor het geval hij de etnische zuiveringen in Kosovo systematisch ter hand zou gaan nemen. Toch had dit voor niemand een verrassing hoeven zijn: in februari van dit jaar verklaarde de directeur van de cia, George Tenet, precies dit scenario in niet mis te verstane woorden publiekelijk voor een senaatscommissie. De regering-Clinton had in die tijd echter alleen oog voor de dreigende impeachment (tijdens de Lewinsky-affaire had de president door zelf te liegen ook Albright gedwongen in het openbaar te hegen over zijn verhouding ‘with that woman’, hetgeen zijn positie tegenover zijn minister danig had verzwakt).

Behalve de onvoorziene vluchtelingenstroom was evenzeer pijnlijk dat nu bleek dat er geen serieuze internationale sancties in werking waren tegen Joegoslavië. Zij aan zij met de bommenwerpers vlogen de lijntoestellen van Air France en British Airways op Belgrado, en terwijl navo-piloten brandstof-installaties bestookten, leverden de grote westerse oliemaatschappijen onbekommerd benzine aan Milosevic.

Toen de navo begon met bombarderen, waren er twee doelen: 1. De regeling van Rambouillet (die voorzag in een Navo-troepenmacht in Kosovo - ‘met onbelemmerde toegang tot elk deel van Joegoslavië’ - tijdens een overgangstermijn van drie jaar, gevolgd door een referendum) moest worden getekend door Servië; 2. Een verbetering van de humanitaire situatie in Kosovo (waar in 1998 zo'n 2000 mensen het leven hadden verloren, en ongeveer 200.000 mensen ‘displaced’ waren). Deze doelen verdampten zienderogen en er zat niets anders op dan over te schakelen op de basale strategie dat de oorlog niet verloren mocht worden terwijl de binnenlandse politieke schade moest worden beperkt (dit was het Vietnam-scenario dat Clinton al had gevreesd aan de vooravond van de presidentsverkiezingen in het jaar 2000 die er voor Al Gore al niet bijzonder florissant uitzien).

Toch gaf de onvoorziene catastrofe van de vluchtelingen en de massale etnische zuiveringen een nieuwe rationaliteit aan de oorlog. ‘Terugkeer van de vluchtelingen’ werd uitgeroepen tot een nieuw oorlogsdoel, en verwijdering van Milosevic werd niet langer ondenkbaar geacht. Het probleem was alleen dat de andere hoeksteen van de westerse Balkan-politiek (Kosovo moet binnen een stabiel Joegoslavië blijven) en het westerse wantrouwen jegens de uck (ontwapening daarvan bleef een oorlogsdoel) hiermee waarschijnlijk onverenigbaar waren, of in ieder geval een explosieve cocktail opleverden.

Er was kortom een situatie ontstaan waarin elke ontwikkeling zou leiden tot verdere ellende. Zoals de uitkomst dat de navo Kosovo weet te ontruimen, maar vervolgens het uck moet ontwapenen en de Kosovaarse Albanezen moet vertellen dat ze binnen Joegoslavië dienen te blijven. Zoals de uitkomst dat de navo en Milosevic akkoord gaan met een opdeling van Kosovo, zodat aan weerszijden irredentisme blijft broeien en de Groot-Albaanse gedachte in de regio gaat spoken. Zeker is slechts dat de 150.000 Servische

[p. 23]

Kosovaren het veld zullen moeten ruimen, en de 600.000 vluchtelingen in Servië zullen versterken. Even onafwendbaar lijkt dat de verdeeldheid binnen de Albanese gelederen bij elke uitkomst (onafhankelijkheid, autonomie, opdeling) tot verdere onderlinge strijd zal leiden.

Ik weet niet of men de regering-Clinton of de navo de nonchalance kan nadragen. De lucht was immers zwanger van achteloosheid. Dit verklaart ook waarom geen enkele westerse hulporganisatie - en er zijn er meer dan tweehonderd werkzaam op de Balkan - rekening hield met een vluchtelingenstroom uit Kosovo. Daags voor de bombardementen waren de duizend waarnemers van de ovse (Kosovo Verificatie Missie), de talloze hulpverlenende ngo's en het merendeel van de pers geëvacueerd. Toen de eerste vluchtelingen aan de grenzen van Albanië en Macedonië verschenen, was daar echter niemand te bekennen. Geen hulpverlener en geen journalist. Toen in de weken daarna de hulp op gang kwam, ontstond een competentiestrijd tussen de diverse organisaties - en tussen de uhncr en de navo-troepen die verlegen zaten om humanitaire taken. Hulpverlening is big business; er gaan miljoenen in om, en veel instellingen zijn als sub-contractor afhankelijk van de geldpotten der unhcr, die weer afhankelijk is van donorlanden.

De London Review of Books (27 mei) berichtte hoe de hulpverlenende instanties, waaronder de unhcr, als deel van hun fund-raising strategie tegen elkaar opbieden met gruwelverhalen over massamoorden en massaverkrachtingen, die zijn gebaseerd op geruchten, indirecte getuigenissen en onbevestigde verhalen. Dit tot ergernis van de ovse en Human Rights Watch, die pro-

[p. 24]

beren juridische bewijzen te verzamelen voor het tribunaal in Den Haag. Hoewel hun dossiers over verdrijvingen en moorden erg genoeg zijn, hoort de pers volgens de London Review liever horror (‘zwangere Albanese vrouwen wordt de buik opengesneden en de foetussen op palen gespietst’; ook te lezen in de Volkskrant, die trouwens - na een aarzelend begin - de beste Kosovo-berichtgeving in Nederland verzorgde).

Het Kosovo-drama is een ‘yuppie-oorlog’ genoemd omdat het Westen geen lijkenzakken wil aan eigen zijde. Het is waar dat voor het eerst in een groot internationaal conflict babyboomers de hoofdrol spelen. President Clinton, premier Blair, kanselier Schröder, generaal Clark, maar ook minister Frank de Grave, minister Van Aartsen, alsmede fractieleiders Ad Melkert, Thom de Graaf en Paul Rosenmöller, het is alleszins de oorlog van hun generatie. Men kan filosoferen over het feit dat het gaat om een generatie die ongeduldig is, die vaak snel z'n zin heeft gekregen, die niet veel op heeft met historische kennis, die gewend is problemen op een technocratische wijze op te lossen, en die door een kosmopolitische oriëntatie weinig gevoel heeft voor de kracht van nationalistische sentimenten. Men kan ook filosoferen over het opmerkelijke gegeven dat onder Nederlandse opiniemakers ouderen als Marcel van Dam en H.J.A. Hofland zich nadrukkelijk keerden tegen de navo-aanpak, maar enkele prominente babyboomers en voormalige cpn-leden zich bijzonder tot tamelijk krachtig vóór de bombardementen hebben uitgesproken.

Ik bedoel hier vooral Anet Bleich (1951, partijlid in de jaren zeventig; thans redactrice van de Volkskrant); Arnold Koper (1952; cpn-lid van 1973 tot 1985; thans chef opiniepagina van de Volkskrant), Elsbeth Etty (1951; partijlid en redacteur van De Waarheid van 1972 tot 1983; thans redactrice en columniste van NRC Handelsblad). Let wel, het is niet opvallend dat elk van hen tot de slotsom komt dat de oorlog juist en gerechtvaardigd is (een mening zo respectabel als iedere andere), maar het is wel opvallend dat zij als vertegenwoordigers van een voormalig linkse generatie alle drie deze opvatting huldigen. Het doet denken aan de houding van een deel van de New York Intellectuals (de Amerikaanse ‘Old Left’) in het begin van de Vietnam-oorlog. Bladen als Commentary en Encounter (maar niet het verwante Dissent) steunden tot ongeveer 1965 de Amerikaanse interventie van harte. De voormalige radicalen in deze bladen betoogden dat een oorlog die gevoerd werd om ‘vrijheid en democratie’ (en dan nog wel door een jonge, idealistische president) gerechtvaardigd en juist was - en zij onderstreepten met die mening tegelijkertijd hun nieuw verworven positie en aanzien in het establishment.

De oorlog in Kosovo zal ooit eindigen, en is wellicht reeds tot een soort einde gekomen als deze Hollands Maandblad in druk verschijnt. Zeker is evenwel dat de gevolgen van de nonchalance en de achteloosheid nimmer meer kunnen worden uitgewist; niet in Kosovo en Joegoslavië, en evenmin in de westerse alliantie. ‘Wellicht is de navo wat naïef geweest,’ stamelde minister van Defensie De Grave, ongeveer een week na aanvang van de oorlog. Dat is te vriendelijk uitgedrukt. Als er ooit één oorlog is uitgebroken door stupide en onnozele misrekeningen, dan is het deze wel, schreef Tim Judah in de New York Review of Books wan 10 juni, en dat lijkt me accurater gesteld. De werkelijkheid is dat wij een oorlog met de laatste dictator in Europa binnen struikelden zonder dat de politiek verantwoordelijken - en onder hen de Nederlandse politiek verantwoordelijken - van tevoren een reëel beeld hadden van mogelijkheden, gevaren en consequenties.

Is deze kritiek te gemakkelijk? Zou het zo zijn dat er om de Kosovaren te helpen en de criminele despoot Milosevic in te tomen geen alternatief was voor oorlog? Misschien, maar de architecten van dit debacle kunnen zich niet op deze tegenwerping beroepen. Het gaat erom dat het Westen gefaald heeft om de Kosovaren te beschermen, de regio te stabiliseren en de eigen politieke doeleinden te bereiken, en zij heeft gefaald door nonchalance en achteloosheid.

Natuurlijk is de navo niet ‘de schuld’ van de ellende in Kosovo. Dit is geen ‘slechte oorlog’ gericht op verovering of vernietiging. Maar het is ook geen ‘goede oorlog’ gericht op daadwerkelijke bevrijding van bezette soevereine landen. Het is bovenal een stupide oorlog, die gevoerd wordt door mensen die niet capabel genoeg waren hem te vermijden, en die als voornaamste doel kreeg de rotzooi op te ruimen die de oorlog zelf veroorzaakte. Dit is kortom de oorlog van het nachtmerrie-scenario - nu ja, het scenario is voor ons, en de nachtmerrie is voor de Kosovaren.