Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 31]

Een stoet geplukte déjà vu's voor de zentuin
door Maarten 't Hart

‘De ervaring leert,’ zegt Vestdijk in zijn opstel ‘Typen van Critici’ in Essays in duodecimo, ‘dat de meeste literaire critici na een werkzaamheid van ten hoogste tien jaar tot deze categorie gaan behoren.’ Met ‘deze categorie’ bedoelt Vestdijk het type van de ‘vermoeide criticus’. Volgens Vestdijk lijdt dit type aan beroepsdeformatie. ‘De schrifturen dezer lieden worden niet zozeer gekenmerkt door een bepaald critisch uitgangspunt als wel door ressentiment tegen de critiek



zelf, en dan in het bijzonder tegen de eigen op dit moment te schrijven critiek. Vaak zijn zij bijterig, een tikje impressionistisch en nogal conventioneel. Overigens is, zo zij boeken moeten recenseren, misschien minder ressentiment tegen het schrijven van de critiek in het spel dan wel tegen het lezen van de boeken.’

Heeft Vestdijk gelijk? Wellicht kunnen wij aan de hand van de recensies, verschenen naar aanleiding van Allerzielen van Cees Nooteboom, een preliminair onderzoekje doen naar de juistheid dezer beweringen. Mij staan namelijk een vijftal recensies ter beschikking. Vier van de vijf recensenten - C & A. Pe(e)ters, T. van Deel, Nol Heumakers zijn reeds jarenlang actief, sommigen van hen zelfs al een veelvoud van de tien jaar die Vestdijk als grens stelde - terwijl één van hen, Max Pam, zich eerst onlangs in de gelederen der critici heeft geschaard.

Zoveel is bij eerste lezing al duidelijk - de toon van de recensie van Max Pam is totaal anders dan die van zijn vier collega's. Hij schrijft uitdagender. Zijn stuk is levendig, geestig, prikkelend. Terwijl ik zijn recensie las, heeft men mij driemaal hardop horen lachen. Hij heeft pakkende beelden bij de hand om zijn indrukken onder woorden te brengen. Zo zegt hij: ‘Ik had steeds het gevoel dat ik een gesprek van de goden aan het volgen was, waarbij de verborgen microfoon regelmatig uitviel.’ Reuze vermakelijk is ook de passage: ‘In ieder geval heeft hij zich hier precies gehouden aan het voorschrift van zijn grote Duitse fan Reich-Ranicki, die eens heeft gezegd - gebruld is een beter woord - dat een moderne roman die langer is dan vierhonderd pagina's nooit een goede roman kan zijn.’ Dan begint Pam een nieuwe alinea en schrijft: ‘Allerzielen heeft 399 pagina's.’ Tuurlijk, een grapje in de stijl van W.F. Hermans, maar daarom niet minder leuk. Al even vermakelijk is de passage: ‘Allerzielen lijkt typisch geschreven te zijn door een alfa-gymnasiast, die hogerop wil. De vrouw die in Allerzielen de wetenschap symboliseert, heet dan ook Zenobia Stejn. Kan het flauwer? Horen wij hier de nagalm van Harry Mulisch, die in De Procedure een wijfjesgolem liet scheppen uit klei? Daar moest Nooteboom uiteraard overheen met een wijfjes-Zeno.’ Pam merkt dan op: ‘Je kunt erom lachen, maar ik schrijf dit niet uit ironie, eerder uit ergernis. Ergernis, omdat het juist dit is wat mensen die weinig van literatuur weten voor echte literatuur aanzien.’

Het woord ergernis treft hier. Zo er al van ressentiment tegen lezen sprake is in deze vijf recensies dan toch vooral bij Max Pam. Van de vijf critici heeft hij zich het meest verveeld, het meest geërgerd, en is hij het slechtst te spreken over deze nieuwe Nooteboom. Vestdijk gebruikt het woord bijterig. Welnu, Pam bijt het hardst. Hij begint met te zeggen dat hij ‘alleen maar met de hand op zijn hart kan verklaren’ dat hij er geen flauw idee van heeft waar het nieuwe boek van Nooteboom over gaat. Dat lijkt eerder een uitdagende dan ware uitspraak te zijn, want uit het vervolg van zijn recensie blijkt zonneklaar dat hij wel degelijk begrijpt waar het nieuwe boek over gaat. Nee, zijn probleem is eerder dat hij zich kennelijk hevig verveeld heeft. Het lezen zelf was bepaald geen plezier. De slotzin van zijn stuk luidt: ‘Langzaam vallen wij in slaap.’

Nol Heumakers, al zoveel langer actief dan

[p. 32]

Pam, is evenmin te spreken over deze nieuwe Nooteboom. Toch tref je minder ressentiment aan in zijn stuk dan in dat van Pam, maar zijn stuk is ook aanzienlijk saaier. Ik heb er niet bij gelachen. Nu denk ik niet dat ooit enig mens bij enige recensie van Heumakers gelachen zal hebben. Humor kent hij niet, geestig is hij nimmer, nog nooit werd hij op een grapje betrapt. Of zoals in Jiskefet gezegd werd: ‘Humor? Dat hebb'n wij in de literatuur niet nodig. Da's zo al hard werk'n genoeg.’ Heumakers oogt inderdaad vermoeid. Maar zo oogt hij al vanaf zijn aantreden. Zijn recensie begint met de irrelevante vraag hoe de reactie in Nederland zou zijn geweest als Nooteboom dit jaar de nobelprijs zou hebben gekregen. Alsof dat iets met de kwaliteit van Allerzielen te maken heeft. De eerste alinea van zijn recensie is aan die nobelprijs gewijd en aan het feit dat Nooteboom in eigen land minder gewaardeerd wordt dan elders. Eén en ander culmineert in de zin: ‘Het buitenland, in het bijzonder Duitsland, denkt daar anders over.’ Wat nu? Ik dacht dat volgens Heumakers alleen hakenkruisdrager Heidegger kon denken. Maar nu blijkt warempel dat ook het buitenland kan denken!

Enfin, ook Heumakers haalt Mulisch erbij, maar helaas niet op zo'n geestige manier als Pam. Hij zet Nooteboom af tegen Mulisch. Kennelijk staat Mulisch een trede hoger in de literaire hiërarchie. Wat merkwaardig dat er steevast zo'n pikorde in de letterkunde moet worden aangebracht. Kunnen we dan nooit ontstijgen aan ons primatenverleden? Moeten dan altijd maar weer dominantie-verhoudingen worden vastgesteld? Volgens Heumakers is Mulisch ‘werkelijk geheimzinnig’, terwijl Nooteboom ‘alleen maar geheimzinnig doet’. Ik sta ervan te kijken dat ‘geheimzinnigheid’ hier als literair criterium gehanteerd wordt. Als geheimzinnigheid het hoogste goed is, wat let ons dan om de romans van Mervyn Peake in het Nederlands te vertalen? Die zijn pas ‘werkelijk geheimzinnig’. Gormenghast - dat moet wel spekje voor het bekje van Nolletje zijn!

Van Deel geeft geen duidelijk oordeel over de roman, maar tussen zijn regels blijkt dat hij het boek niet gretig heeft gelezen. Uit zijn recensie krijg je een goed beeld van Allerzielen. Van vermoeidheid of ressentiment in de Vestdijkiaanse zin merk ik eerlijk gezegd weinig, en dat terwijl Van Deel al bijna vanaf de watersnood recenseert. Geldt dat ook voor Carel Peeters? Precies tien jaar geleden, op 27 oktober 1988, schreef Geerten Meysing aan Kester Freriks: ‘In de tijd van mijn zusje had de vn-boekenbijlage een zekere allure, al blijven de stukken van Carel Peeters alle onleesbaar en onbegrijpelijk.’ Nu, tien jaar later, blijkt Peeters desondanks nog altijd actief. Onleesbaar is zijn stuk over Nooteboom niet, onbegrijpelijk soms wel. Vermoeid blijkt Peeters al helemaal niet. Soms schrijft hij, zich aan een schrijver vastklampend zoals een luisvis zich vasthecht aan een barracuda, zomaar een hele serie recensies over één boek! Ook op ressentiment kun je hem in dit eerste artikel over Allerzielen niet betrappen. Wel is deze recensie inderdaad soms onbegrijpelijk. Hier kan Heumakers terecht voor de geheimzinnigheid waarnaar hij zo smacht. Vooral Peeters' beeldspraak is soms reuze raadselachtig. ‘Is Allerzielen een kabbelend riviertje in een zentuin en een rampenfilm?’ ‘In Allerzielen is al het ongeluk van de wereld naar binnen geslagen, een implosie.’ Peeters heeft het ook over de ‘textuur van distels’. Ook zegt hij: ‘Op het moment dat de déjà vu's je te veel worden (dit is toch alleen maar uit de tijdgeest geplukt?!) verliest Nooteboom zich in meanderende zinnen die glinsteren van treffende en doorzichtige beelden.’ Mij dunkt dat Peeters hier zijn eigen recensie aardig typeert. Die bestaat uit ‘meanderende zinnen die glinsteren van treffende en doorzichtige beelden’. Overigens zou ik zelf geaarzeld hebben om het woord doorzichtig te gebruiken. Ik weet niet zeker of je door iets wat glinstert makkelijk heen kan kijken. Bij ‘meanderende zinnen’ denk je dadelijk weer aan dat kabbelende riviertje in de zentuin, en kabbelend water waar het zonlicht op glinstert - dat is niet doorzichtig. Toch hecht Peeters blijkbaar aan dat woord doorzichtig, want aan het slot van zijn stuk gebruikt hij het synoniem ‘transparant’. Een transparante roman. Een roman, kortom, waar je doorheen kan kijken. En dat met al die meanderende zinnen die glinsteren van doorzichtige beelden? En met al die uit de tijdgeest geplukte déjà vu's?

Geheimzinnig is ook Peeters' mededeling dat er in Allerzielen ‘een stoet aan vragen wordt opgeworpen’. Een stoet aan vragen opwerpen, wat moet je je daarbij voorstellen? Zijn dat vragen die achter elkaar staan op één bladzijde, en daardoor een stoet vormen? En is die stoet aan vragen transparant? Is die stoet uit de tijdgeest geplukt? Mogen we de recensie van Peeters aldus kort samenvatten: ‘Voor zijn zentuin heeft Nooteboom een doorzichtige stoet déjà vu's uit de tijdgeest

[p. 33]

geplukt.’ Overigens lijkt het, nu die geheimzinnige stoet ter sprake komt, wel passend even op te merken dat geen van deze vijf recensenten zelfs maar op de neiging te betrappen is in te gaan op de blijkbaar door heel Allerzielen heen gestrooide bespiegelingen, filosofietjes, mijmeringen, ‘stoet aan vragen’. Noch de vragen, noch de antwoorden inspireren de recensenten tot commentaar daarop. Is er dan, in al datgene wat Nooteboom door zijn hoofdpersonen laat denken of zeggen, niets bij wat prikkelt tot tegenspraak? Niets wat commentaar uitlokt? Of niets dat zo treffend is dat een recensent er geen weerstand aan kan bieden om het te citeren? Wellicht dat Peeters in zijn stoet recensies over Allerzielen daar alsnog toe komt.

Arjan Peters vindt in De Volkskrant dat Nooteboom zijn ‘allerbeste roman’ heeft geschreven. ‘Oogverblindende schoonheid,’ zo luiden de laatste twee woorden van zijn recensie. Peters heeft per ongeluk de twee recensies die hij over deze roman heeft geschreven verwisseld. Deze gunstige recensie was uiteraard bedoeld voor het blad van de Foundation for the Production and Translation of Dutch literature, terwijl de slechte recensie over Allerzielen bedoeld was voor De Volkskrant. Bij deze zo duidelijk voor de Foundation bedoelde recensie moest ik overigens onophoudelijk denken aan één zin uit het artikel van Pam: ‘Juist dit is wat mensen die weinig van literatuur weten voor echte literatuur aanzien.’