Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 20]

Toets der kritiek
Gerard Reve in de speeltuin van de ironie
door Arnon Grunberg

‘Waarom het ene boek wel is gelukt en het andere niet - het valt moeilijk te zeggen,’ schrijft Arnold Heumakers in NRC Handelsblad over Gerard Reves nieuwe roman Het hijgend hert.

Is het nou niet net de taak van een recensent uit te leggen waarom het ene boek wel lukt en het andere niet? En als de recensent al in de eerste alinea beweert dat het moeilijk te zeggen is en in de overige twaalf alinea's aangeeft dat hij het niet zeggen kan, waarom dan nog een recensie geschreven? Was een kookboek niet zinvoller



geweest?

‘Het hijgend hert eindigt namelijk verrassend abrupt,’ schrijft Heumakers.

En verderop: ‘Het is dit onverwachte einde, dat alsnog een intrigerende kwaliteit verleent aan de roman die verder een niet al te geïnspireerde indruk maakt.’

Is Het hijgend hert nou een niet al te geïnspireerde roman of een roman met een intrigerende kwaliteit? Heumakers wil het niet zeggen. Misschien weet hij het niet, of misschien is hij te bang het te zeggen. Dat komt ook voor. En dan nog dat merkwaardige woordje ‘intrigerend’ voor kwaliteit. Een roman intrigerend noemen, daar kan ik me met enige moeite nog wel iets bij voorstellen, maar de kwaliteit van een roman intrigerend noemen heeft alleen nog maar op één niveau betekenis: het symbolische niveau.

Daarom nog één keer Heumakers zelf aan het woord: ‘Ogenschijnlijk heeft deze titel niets met het boek te maken - er komt geen hert in voor. Maar op een symbolisch niveau heeft dit hert wél betekenis voor de roman.’

Theodor Holman schrijft in Het Parool: ‘De pracht van Het hijgend hert zit hem in het verhaal dat van een ongekende droefheid is, maar ook - en daardoor - zeer spannend en zeer geil.’

Holman is positief over dit boek, als een van de weinigen. Jammer alleen dat hij zijn enthousiasme zo plichtmatig op papier heeft gekwakt. Als Holman had geschreven dat de pracht van het hert school in de toestand in Albanië, was ik er eens goed voor gaan zitten. Maar de opmerking dat de pracht van de roman in het verhaal schuilt doet mij vrezen dat Holman betrokken is geweest bij een ernstig auto-ongeluk of een vliegramp. Of heeft Holmans zinnetje misschien een duistere filosofische betekenis? Hoe langer ik nadenk over zijn opmerking dat de pracht van het hert in het verhaal zit dat ook nog eens van een ongekende droefheid is, maar ook - en daardoor - zeer geil en zeer spannend, hoe mysterieuzer deze mededeling wordt. Het is jammer dat Het Parool Holmans recensie niet in vrije versval heeft afgedrukt, want dan zou het een prachtig hermetisch gedicht zijn geworden, waarvoor een nominatie voor de vsb-prijs geen overdreven beloning was geweest.

Er schuilt in Holman een hermetisch dichter. Ik hoop dat hij ontdekt wordt.

‘De oude heer Reve, bijna 75, is de weg kwijt.’ Zo begint Menno Schenke zijn recensie in het Algemeen Dagblad. En hij eindigt die met de woorden: ‘De heer Reve is een oudehoer geworden.’

In het midden van zijn recensie verbaast Schenke zich erover dat de Maagd Maria in deze roman zo afwezig is. Gelukkig trof ik ook in zijn stukje weer een hermetisch gedicht aan. Hier komt het: ‘Schaamteloos slaat de heer Reve echter aan het geschiedvervalsen: Hij plant zijn reactionaire ideeën van nu in de geest van Ralfje Wessel van toen.’

‘Het ironische is Reves speeltuin en de naam van de speeltuin is “Je weet het niet”,’ schrijft Carel Peeters in Vrij Nederland. In de rest van zijn recensie doet Peeters zijn uiterste best de speeltuin van de ironie ook tot zijn speeltuin te maken. Luister maar: ‘Dat Wessel niet goed weet hoe hij zich een tragische liefde moet voorstellen, is om te lachen.’ Dit zinnetje lijkt me een schoolvoorbeeld van de speeltuin van de ironie. Want dat Peeters lacht als hij iemand tegenkomt die

[p. 21]

niet weet wat een tragische liefde is, lijkt me uitgesloten. Ik zou ook niet moeten lachen als ik zo iemand tegenkwam. Ik zou eerder moeten huilen, of ik zou onverschillig mijn schouders ophalen. Maar Peeters heeft een bijzondere voorstelling van het komische.

Zo zegt Peeters het zelf: ‘Die bekende wereld wordt ironisch gepresenteerd, maar is soms wel, en soms niet effectief.’

Dat Reve soms wel en soms niet effectief is had Heumakers ook al ontdekt, maar Peeters plaatst zijn ontdekking in een wat breder kader: in Reves speeltuin van de ironie, waar als ik Carel Peeters goed begrijp alleen maar intelligent mag worden gelachen.

Nog een prachtig zinnetje uit Peeters' speeltuin van de ironie: ‘De drijfveren van Wessel worden in een heel ruim kader geplaatst, getuige de titel van de roman.’ In dit ongekend ironische zinnetje zit ook een verborgen advies aan aankomende schrijvers: plaats de drijfveren van uw hoofdpersoon ook in een ruim kader door uw titel te laten verwijzen naar het Oude Testament, het Nieuwe Testament, en als het eventjes kan ook nog de Koran.

Tot zover de speeltuin van de ironie.

Dan Ingrid Hoogervorst van De Telegraaf. Die vindt de titel ‘Reviaans’ en ook ‘fraai allitererend’. Niet zomaar allitererend, maar fraai allitererend. Let er nog eens op hoe fraai onze recensenten met bijvoeglijke naamwoorden omgaan. Verder vermeldt ze dat de titel is ontleend aan psalm 42, maar dat de titel de drijfveren van Wessel in een ruim kader zou plaatsen, daarover zwijgt ze. Ik meen hieruit op te maken dat Hoogervorst zich verre wil houden van de speeltuin van de ironie die Peeters met zoveel moeite heeft opgebouwd en onderhouden. Hoogervorst heeft het liever over hoofdthema's.

Haar ontdekking is dat homoseksualiteit het hoofdthema is van Reves nieuwe roman. Wat de bijthema's zijn daarover zwijgt ze als het graf, maar als je zo'n ontdekking doet mag je ook wel even lui achterover leunen.

Hoogervorst vindt verder dat uitgezette verhaallijnen tot weinig of niets leiden.

Als ik over uitgezette verhaallijnen lees springen de tranen mij altijd weer in de ogen. Vooral dat uitgezette vind ik zo ontroerend. Alsof het over visjes gaat in de kweekvijver. Of mannelijk zaad uitgezet in een vrouwelijk geslachtsdeel na een langdurige operatie in een provinciaals ziekenhuis.

Ook in Hoogervorst schuilt een hermetisch dichter en de verhaallijnen die zij in haar recensie met zoveel zwier uitzet leiden gelukkig tot de toch wel verbijsterende constatering dat homoseksualiteit het hoofdthema is van Reves nieuwe roman.

‘Dit is geen ironie meer, dit is vijfdehandsironie,’ schrijft Xandra Schutte in De Groene Amsterdammer.

Carel Peeters had het in Vrij Nederland nog met zoveel moed en hoop over de speeltuin van de ironie waarboven geschreven staat, ‘je weet het niet’. Wat een geluk dat boven de speeltuin van de ironie niet geschreven staat ‘arbeid maakt vrij’, want dat was wel een heel ironische speeltuin van de ironie geweest. Maar dit terzijde. Xandra Schutte verbant Peeters' speeltuin van de ironie naar de mestvaalt. Niks geen speeltuin, vijfdehands-ironie.

Eén ding is zeker na het lezen van deze recensies: velen van onze recensenten zijn begenadigde hermetische dichters, mits hun recensies maar in vrije versval zouden worden afgedrukt. Iedere ochtend bid ik tot de god van het oude volk dat onze recensenten ontdekt zouden mogen worden als dichters, al was het maar in de speeltuin van de ironie waar Carel Peeters en zijn metgezellen zich zo thuis voelen.