Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 21]

Polderkolder
Waarom Nederland bankroet gaat
door Dirk Horringa

Nederland baadt in weelde; zelden kon ons land zich zo wentelen in economische voorspoed als thans. Wij voelen ons rijker en welvarender dan ooit tevoren. Dat menen velen, de scheidende regering Kok meent het met hen, en de komende regering Kok is het daarmee eens. In september 1996 - aan de vooravond van het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie - stak de regering Kok 1 zelfs zonder omhaal het eigen land omhoog ten voorbeeld van de buren als ‘the all round most successful country of Europe’.

Dit succesverhaal heeft een naam gekregen, die in de media gretig - en niet zonder trots - van mond tot mond gaat: ‘het poldermodel’. Onze natie dankt de huidige economische groei, de toenemende rijkdom, de spectaculaire daling van de werkloosheid aan het ‘typisch Nederlandse’ consensusklimaat waarbij werknemers, werkgevers en de politiek gezamenlijk de loonkosten hebben gedrukt, de arbeidsparticipatie hebben bevorderd. Aldus hebben de hoofdrolspelers in de sociaal-economische driehoek ons de zegeningen van een tijdperk geschonken waarin wij nu al bijna een decennium lang de wind in de rug hebben.

Lijken te hebben, moet ik zeggen, want met het ‘poldermodel’ en de zelf-felicitaties van regering en sociaal-economische partners is iets vreemds aan de hand. Zoals men weet, zijn er drie manieren om te liegen: met opzet, met statistieken, en met economische statistieken. En wie enigszins nauwlettend toekijkt, kan niet anders dan concluderen dan dat het bejubelde ‘poldermodel’ berust op opzettelijk onzuiver gemaakte statistieken, vervalste werkgelegenheidsstatistieken en verdraaide staatsschuldstatistieken.

Dat ons vrolijke gevoel van welvaart berust op een drievoudige leugen, wil ik niet beweren, maar het loont de moeite om de cijfers eens nader te bekijken. Al was het alleen maar omdat het nieuwe Kabinet Kok bij het maken van beleid volledig uitgaat van de officiële eigen statistieken, en ons eigen huidige geluksgevoel er althans ten dele op berust.

Twintig jaar geleden begon ik mij - naast mijn werk als onderzoeker en adviseur van ondernemingen - te interesseren voor de cijfermatige verslaggeving van nationale overheden. Daarbij viel het mij al snel op dat niet alleen de regeringen van de landen achter het IJzeren Gordijn, vooral bij tegenvallende resultaten, hun nationale statistieken op grote schaal aanpasten, stroomlijnden en vervormden, maar dat dit eveneens regelmatig gebeurde in de min of meer geplande economieën van overigens democratisch bestuurde verzorgingsstaten in West-Europa.

Het merkwaardige was dat in ons land, waar de overheid sedert de jaren zestig bijna in principe wordt gewantrouwd door pers en publiek - mijn kritische kanttekeningen bij de door de overheid verstrekte cijfers en statistieken door diezelfde pers vaak zijn weggehoond, of tenminste werden afgedaan als schromelijk overdreven. Ik kan niet verklaren hoe dit komt, en doe er ook geen moeite meer voor. Ik kan slechts vasthouden aan mijn eigen uitgangspunt dat steekproeven en correlaties wiskundig dienen te worden getoetst. Daarbij blijken de cijfers soms geheel andere taal te spreken dan wij hadden verwacht of gewild.

Zo deed ik als student geografie - heel wat jaren terug - onder begeleiding van de historicus Jan Romein, van de economisch-historicus N.W. Posthumus en in het bijzonder van Jacques Presser onderzoek naar de Industriële Revolutie. Presser wees mij op de medisch-economisch-demografische studies van Charlotte Buer, hoogleraar te Oxford, bijvoorbeeld Wealth and Population in the Early Days of the Industrial Revolution (1926, 1969³) dat zij samen met M.C. Heath schreef. Zij had aangetoond dat de sociale gruwelen tijdens de Industriële Revolutie - massale werkloosheid, hardvochtige kinderarbeid, ex-

[p. 22]

treem lange werkdagen, karig loon, slechte behuizing, epidemische ziekten en een levensverwachting voor arbeiders van nauwelijks dertig jaar - bovenal een erfenis waren van de primitieve sociaal-economische omstandigheden van voor de industrialisatie.

De sociale gruwelen werden kortom volgens Buer en Presser niet zozeer door het industriële kapitalisme veroorzaakt, maar er juist door verzacht, in de zin dat nieuwe banen werden geschapen, en stedelijke modernisering van de grond kon komen.

Ik had dit niet verwacht, en sindsdien tracht ik dan ook erachter te komen wat cijfers en statistieken duidelijk maken, en niet wat ik wil of hoop of verwacht dat ze duidelijk maken.

Om de situatie en cijfermatige verwarring in Nederland te kunnen begrijpen, is het verhelderend de kwestie Zweden eerst onder de loep te nemen. Om meer dan één reden is de Werdegang van dat land een aardig voorbeeld, en niet alleen omdat ik er zelf heb gestudeerd, gewoond, onderzoek heb gedaan (in 1948-'49, 1988 en 1997), en als fabrieksarbeider heb gewerkt.

Lange tijd gold Zweden als de model verzorgingsstaat van Europa, tot het in 1988 werd getroffen door een dramatische devaluatie van de nationale munt (met niet minder dan 16 procent). Achter de façade bleek de werkelijkheid minder prettig. Niet alleen was de waarde van de kroon plots verschrompeld, maar ook kwam aan het licht dat sinds de jaren dertig alle regeringen (van sociaal-democratische signatuur) de Zweedse werkloosheid systematisch omlaag hadden berekend, tot de 2 procent waarmee men zulke goede sier had gemaakt (hetzelfde werkloosheidscijfer als in Japan steevast werd gehanteerd). In werkelijkheid, moest de regering nu toegeven, was de werkloosheid in Zweden gestegen tot 8 à 10 procent van de beroepsbevolking.

Bovendien bleek in 1988 dat de Zweedse overheid de zwakte van het bedrijfsleven (dat gebukt ging onder zware fiscale druk) te verhullen door het verstrekken van geheime ontwikkelingskredieten aan technisch achterblijvende ondernemingen. Dit was een soort technolease avant la lettre, die nu plotseling aan het licht kwam doordat tien staatsontwikkelingsbanken dreigden te bezwijken, en haastig gered moesten worden door een diepe greep in de schatkist.

Het gevolg van deze déconfiture was dat vrijwel van de ene op de andere dag de zichtbare Zweedse staatsschuld omhoogschoot van slechts 40 naar ruim 80 procent van het nationaal product (bbp). In één klap was Zweden veranderd van een trotse koploper in een land met destijds zowat de hoogste staatsschuldquota van Europa.

De Zweden zijn van deze devaluatie en financiële ontluistering nog steeds aan het bekomen: niet alleen zocht men haastig een schuilplaats onder de Europese paraplu maar ook probeerde men al wonden likkend de sociaal-democratische erfenis te moderniseren. Desalniettemin wordt alleen nog maar in kleine kring toegegeven dat de Zweedse arbeidsbureaus door de jaren heen de structurele werkloosheid (soms van tussen de 8 en 16 procent) gelijkschakelden tot de officiële norm van 2 procent.

Wat is nu zo leerzaam aan het Zweedse voorbeeld? Dat is, om het onverbloemd te zeggen, dat Nederland tegenwoordig de absoluut grootste verhuller van werkloosheidscijfers in Europa is. Ik bedoel dat er thans in ons land (net zoals destijds in Zweden het geval was) sprake is van een officiële - lees: gewensdroomde - economie en van een reëel bestaande - lees: echte - economie, en zoiets loopt zelden prettig af.

Wij allen (politiek, media, burgers) laven ons aan het officiële werkloosheidscijfer waarvan het (zelfstandige) Centraal Bureau voor de Statistiek (cbs) juichend kond doet: met slechts 3.9 procent heet Nederland de laagste werkloosheid van Europa te hebben (op Luxemburg na met 1.9 procent). Wie echter de moeite neemt achter de façade van het poldermodel te kijken, ziet daar een structurele werkloosheid die met 27 procent de hoogste is van Europa. Ik zuig dit cijfer niet uit mijn duim; het is berekend door de Organisatie voor economische samenwerking en ontwikkeling te Parijs, beter bekend als oeso of oecd in het Engels (daarover straks meer).

Wie de cijfers van de oeso serieus neemt, moet plotseling onder ogen zien dat Nederland na Italië en België de grootste staatsschuld van Europa heeft, een staatsschuld die volledig verhuld wordt in de zonneschijncijfers die de Nederlandse overheid zelf hanteert.

Hoe het omlaag rekenen van de officiële werkloosheid en de staatsschuld in Nederland in z'n werk ging, is overigens in grote lijnen tamelijk

[p. 23]

goed te volgen geweest in de (internationale) media. Hoe bij deze cover-up operatie de ene stap precies oorzakelijk met de andere samenhing, is uiteraard niet altijd te reconstrueren. Maar in algemene zin is het verhaal duidelijk genoeg.

Het staat vast dat de nieuwbenoemde cda-premier Lubbers in 1982 ernstig geschokt werd door de plotselinge snelle stijging van de werkloosheid in Nederland. Niet lang na zijn aantreden werd het aantal van 900.000 geregistreerde werklozen overschreden, hetgeen gelijkstond met meer dan 14 procent van de beroepsbevolking. Lubbers dreigde publiekelijk met aftreden indien het getal van 1 miljoen werklozen zou worden bereikt. De Nederlandse kranten stonden er vol van.

Korte tijd later kwamen er nieuwe werkloosheidscijfers. Niet langer werden de werkloosheids-statistieken berekend door de arbeidsbureaus, maar door het cbs. Dit nationale statistiekbureau repte plotseling van ‘vervuilde bestanden’ die hard toe waren aan ‘opschoning’ met

[p. 24]

behulp van nieuw ingevoerde ‘steekproeftechnieken’. Lubbers kon opgelucht ademhalen. De werkloosheid volgens het cbs-model daalde van 14 procent in 1982 tot 9 procent eind 1987, tot 3.9 procent in 1998 en zal indien deze lijn wordt voortgezet, dalen tot o procent in het jaar 2001.

Ondertussen bleek de oeso te Parijs niet bijzonder onder de indruk van een en ander. In een interview-verslag in Het Financieele Dagblad van 6 augustus 1987 spraken twee oeso-functionarissen (de Duitser H. Fest, onderdirecteur landenstudies, en de Canadees H. Oxley, belast met de ‘Dutch desk’) hun verbazing uit over de gang van zaken in Nederland. Vooral het ‘ondoorzichtige’ belasting- en subsidiestelsel bleek hen een doorn in het oog. Dit systeem, zo betoogden zij, ‘beantwoordt niet aan z'n doelstellingen, is inconsequent en leidt tot verstarring, demotivatie en prikkels in de verkeerde richting’. Dr. Fesde voegt daar op persoonlijke titel enige gekruide woorden aan toe. Hij toonde zich ‘onthutst’ over de ‘onsamenhangende en visieloze aanpak van de regering’.

Het kabinet Lubbers 11 reageerde als door een horzel gestoken. De ‘Dutch desk’ van de oeso werd onmiddellijk onder rechtstreekse Nederlandse curatele gesteld. Een jonge diplomaat (drs. H. Labohm, thans verbonden aan het Instituut Clingendael) werd te Parijs gestationeerd als toezichthouder. Hij zou daar tot 1992 blijven, en erop toezien dat de oeso de hoge werkloosheidscijfers die zij hanteerde voor Nederland in internationale publicaties verving door de nieuwe Nederlandse cbs-cijfers.

Zo kon het gebeuren dat eind 1987 in The Economist van de ene week op de andere de Nederlandse werkloosheid daalde van 14.4 procent tot 8.8 procent, met als enige toelichting ‘new series’. De research-afdeling van het blad kon, desgevraagd, de plotselinge trendbreuk niet verklaren. Duidelijk is wel dat het sindsdien volgens de cijfers plotsklaps goed ging - en steeds beter - met de Nederlandse werkloosheid.

Dit verhaal eindigt evenwel met een bizarre ontknoping. Na het vertrek van de Nederlandse toezichthouder in 1992 hanteerde de oeso onmiddellijk weer de eigen cijfers, en onthulde in zijn officiële landenstudie over Nederland (1992-1993) dat de brede structurele werkloosheid explosief was gestegen tot 27 procent. Oorzaken lagen volgens de oeso in de verschrompeling en emigratie van bedrijvigheid, alsook in het wegboeken van werklozen uit de statistieken naar sociale voorzieningen zoals arbeidsongeschiktheid en bijstand. De oeso concludeerde koeltjes dat Nederland met 27 procent van de beroepsbevolking langs de kant de hoogste en meest maatschappij-ontwrichtende werkloosheid van Europa kende.

Wie de zaak overziet, kan niets anders concluderen dan dat in Nederland een traditie bestaat van het systematisch verhullen van de structurele werkloosheid. Waarschijnlijk begon deze traditie tijdens de oliecrisis in 1973 ten tijde van het kabinet Den Uyl, en is zij voortgezet door de kabinetten Van Agt, Lubbers en Kok. Nu zal Nederland volstrekt niet het enige land in Europa zijn dat met cijfers inzake werkloosheid en staatsschuld goochelt, maar feit is wel dat het hier in feite gaat om vervalsing van de staatsbalans, onder meer door moedwillige verzwijging van toekomstige staatsverplichtingen.

Het verschijnsel van de ‘verborgen staatsschulden’ speelt in alle Europese verzorgingsstaten een rol - en die rol zal waarschijnlijk steeds groter worden naarmate de cijfers moeten worden opgepoetst aan de vooravond van de euro. Na de introductie van de gemeenschappelijke munt, zullen tal van Euro-landen vervolgens ongetwijfeld in de verleiding komen hun verborgen staatsschulden op sluwe wijze op elkaar af te wentelen.

Verborgen staatsschulden ontstaan wanneer regeringen toekomstige betalingen toezeggen aan burgers of bedrijven (wettelijke uitkeringen c.q. zachte leningen), zonder dat die toezeggingen in de rijksbegroting of op de staatsbalans worden vermeld. Ze worden aldus, om uiteenlopende redenen, voor de kiezers en voor de volksvertegenwoordiging geheim gehouden.

Het verzwijgen van in de toekomst opeisbare schulden is in ondernemingen streng verboden. Directeuren die dit toch doen, worden streng beboet, meestal ontslagen en soms strafrechtelijk vervolgd. Overheden daarentegen plegen dergelijke in de toekomst opeisbare toezeggingen op grote schaal te verzwijgen, onder het motto ‘een souvereine staat gaat nooit failliet’. De werkelijkheid leert anders: terwijl ik dit schrijf, zijn Moody's, Standard & Poor en andere kredietwaardigheidsbureaus druk bezig hun ratings van Aziatische landen (en ook van Italië) omlaag te schroeven van ‘Triple A’ naar steeds lagere waarderingen.

De staatsschuld van een land wordt, met het

[p. 25]

oog op internationale vergelijkingen, vaak berekend als percentage van het nationaal product (bbp/gdp). De mate van verhulling kan analoog hieraan uitgedrukt worden als ‘verhullingsfactor’: de verborgen schuld gedeeld door de publieke schuld.

In Zweden kwam - na de hyperdevaluatie in 1988 - aan het licht dat opeenvolgende sociaaldemocratische kabinetten, via zogeheten ‘ontwikkelingsbanken’, aan hi-tech bedrijven (die zwaar gebukt gingen onder fiscale lasten) in het geheim enorme technologie-kredieten hadden verstrekt. Een verhulde staatsschuld ter hoogte van 40 procent van het nationaal product was het gevolg; even hoog als de publieke staatsschuld. De Zweedse ‘verhullingsfactor’ bedroeg - in 1988 - dus 40:40 = 1.

In Frankrijk bleek - begin 1998 - dat de staatsbank Crédit Lyonais, onder leiding van Paul-Louis Haberer, liefst 800 miljard Franse Franc had gespendeerd aan wrakke en louche ondernemingen. De Franse verhullingsfactor moet gigantisch zijn, maar zij is nog steeds niet officieel bekend.

Inzake Italië berekende Therese Raphael, editorial page editor vin de Wall Street Journal Europe in het begin van dit jaar de cijfers. Zij berekende dat ten aanzien van de contante waarde van wettelijk toegezegde uitkeringen en pensioenen een geheime staatsschuld-quote van 480 procent tegenover een publieke schuld van 120 procent. Dit betekent voor dit Euro-land een verhullingsfactor 4.

Nederland heeft volgens de officiële staatsbalans, gepubliceerd door het cbs, een publieke staatsschuld van 450 miljard gulden, ofwel 75 procent van het nationale product. Daarachter schuilt echter, als gevolg van onstuitbare demografische processen (ontgroening, vergrijzing), een onontkoombare staatsverplichting die in sociale wetten is verankerd. Deze verplichting ligt volgens mijn schatting in de orde-grootte van 225 procent van het nationaal product, hetgeen voor Nederland een verhullingsfactor 3 zou betekenen.

In geld uitgedrukt gaat het hier om een totale, goeddeels verborgen schuld van vier maal 450 miljard, ofwel 1,8 biljoen gulden. Indien de structurele teruggang van de werkgelegenheid in de marktsector (bedrijfswerkers en zelfstandigen) doorzet (ten gunste van groei van de werkgelegenheid van de overheids-, quasi-overheids- en overheidsafhankelijke sector), kan de reële staatsschuld oplopen tot boven de 2 biljoen gulden. - Dat gat valt met geen enkele belastingheffing te dichten.

Staatsschuld (in procenten bbp/gdp)
	Officieel	Verborgen	Totaal	‘Verhullingsfactor’
Zweden bron: Zweede regering 1988	40	40	80	1
Italië bron: Wall Street Journal Europe 1988	120	480	600	4
Nederland Horringa, schatting 1997	75	225	300	3

Hierbij kan de weinig opwekkende aantekening worden gemaakt dat thans in Nederland van alle inwoners van 18 jaar of ouder (omstreeks 12 miljoen van de 16 miljoen inwoners) slechts 33 procent in de productieve sektor (bedrijfsleven) werkzaam is, terwijl 8 miljoen worden onderhouden als ambtenaar, semi-ambtenaar, gesubsidieerde trendvolger, uitkeringsgerechtigde of oudere. Vanwege de vergrijzing zal deze verhouding slechts minder rooskleurig worden.

Het is opmerkelijk dat Nederlandse economen en journalisten zich de aflopen jaren zo verbazend onkritisch hebben opgesteld tegenover de officiële overheidscijfers op economisch gebied. Waar op andere gebieden gezonde argwaan en onderzoekszin de toon aangeeft, slikt men de cbs-cijfers (en die van het Centraal Planbureau en van de Belastingdienst) als zoete manna. Dat de overheidsstrategie van schone schijn werkt, blijkt overigens niet alleen in eigen land. Het was per slot van rekening Le Figaro (niet toevallig een krant uit Frankrijk, ook al zo'n economische sukkelaar) die de term ‘le modèle polder’ verzon, en sindsdien lijkt ‘het poldermodel’ in Nederland een nieuwe eredienst.

Wie echter de moeite neemt Angelsaksische bladen zoals de Wall Street Journal Europe of The Financial Times te lezen, krijgt een ander beeld. Daar heette het op 24 september 1997 nog naar aanleiding van een stuk dat ik bijdroeg aan wsje: ‘The Truth about the Dutch Model; Debunding the Dutch Myth’ en ‘Holland isn't Heaven’.

Wat rest, is een interessante paradox. Nog nimmer tevoren leek Nederland er economisch zo goed voor te staan, voelden wij ons zo rijk, en was het vertrouwen van de consumenten en het bedrijfsleven hoger dan thans. Toch is ons land, in termen van de gigantische toekomstige schulden en de dalende belastinginkomsten nu reeds, in 1998, technisch failliet.