Hollands Maandblad. Jaargang 1998 (602-613)

[p. 53]

Nog éénmaal: 1968
door Bastiaan Bommeljé

Het is nu dertig jaar geleden. Of dat lang of kort is, valt moeilijk te zeggen, maar zeker is dat tussen toen en nu een even lange periode is verstreken als tussen de Machtübernahme van Hitler en de moord op president Kennedy, of tussen de Commune van Parijs en de dood van Konigin Victoria, of tussen het reddeloze, redeloze en radeloze Rampjaar en het Tweede Stadhouderloze tijdperk (als iemand nog weet wanneer dat was).

Dertig jaar geleden is het dus, maar 1968 is in Nederland nog altijd zwanger van cultuurstrijd. Sommigen zien het jaar als het definitieve begin van het verval van de traditionele normen en waarden, van de aanvang der erosie die de oude instituties (gezag, gezin, universiteit) heeft ondergraven, en van de eerste schrede op weg naar de maatschappelijke anomie van tegenwoordig, vol goedkope seks, afgebladderd fatsoen en zinloos geweld. Anderen - en die vormen in Nederland denk ik de meerderheid - zien het jaar in meer of mindere mate als een keerpunt waarin een nieuwe tijd werd binnengetreden en een nieuwe mens zijn opwachting maakte op de tonen van opwindende rockmuziek, hetgeen leidde tot een bevrijding uit de kluisters van de atavistische zeden en verhoudingen, en uiteindelijk tot de ontspannen maatschappij waarin wij verkeren.

Het was precies langs deze lijnen dat de afgelopen meimaand in Nederland werd teruggeblikt. De diehards van de laatste groep vierden in de maand mei hun eigen visie met een bijeenkomst in ‘De Rode Hoed’ te Amsterdam. Daar haalden enkele oude helden zoete herinneringen op en betoogde de historicus Hans Righart (auteur van De eindeloze jaren zestig; geschiedenis van een generatieconflict, 1995) nogmaals hoezeer volgens hem 1968 een wereldwijd revolutiejaar was, waarin de universele idealen en beroeringen werden begeleid door de rebelse popsongs van onder meer Beatles en Rolling Stones. Ook vertelde hij hoe hij zelf niet zonder een brok in zijn keel kan terugzien op dat jaar (toen hij veertien was). Dit alles herhaalde hij in bijdragen aan landelijke kranten, bijgevallen door enkele columnisten die met onverhulde gevoelens van vertedering de meimaand van destijds memoreerden.

Andere publicisten repten er juist van hoezeer in onze tijd is gebleken dat de ideologische vernieuwingen van toen ‘te ver zijn doorgeschoten’ en dat de ‘uitwassen’ van de jaren zestig dienen te worden teruggedraaid. Natuurlijk kwam op de eulogie van Righart een repliek van Herman Wigbold (die soms een dagtaak lijkt te hebben aan het bestrijden van de erfenis der jaren zestig). Hij betoogde in de Volkskrant dat 1968 waarschijnlijk alleen maar de geschiedenisboeken zal ingaan als het jaar waarin Nixon de presidents-verkiezingen in de Verenigde Staten won, en de Gaullist Georges Pompidou die in Frankrijk, nadat bijna een miljoen Fransen hun steun aan de bestaande orde hadden betoogd in een demonstratie die vele malen groter was dan enige samenscholing der oproerige studenten ooit was geweest. - Niks nieuwe mens, niks idealen; 1968 was volgens Wigbold een jaar waarin de reactie een grote overwinning boekte.

Was hij een kenner van het lichte lied geweest, dan had hij Righart ook nog onder de neus kunnen wrijven dat in het ‘revolutiejaar 1968’ het meest gedraaide en meest verkochte plaatje in Nederland ‘Ich bau dir ein Schloss’ van de minderjarige Limburgse Schlagerzanger Heintje was. Niks ‘Revolution’ van The Beatles, niks ‘Street Fighting Man’ van The Rolling Stones - het meest oubollige, meest burgerlijke en meest traditionele liedje schalde het hardst uit onze radio's tijdens het ‘mondiale revolutie-jaar’.

Het gaat er hier niet om schone jeugdherinneringen te verstoren - die behoren tot het kostbaarste in een mensenleven - of om verbittering en teleurstelling weg te lachen - ook daarop dient men zuinig te zijn. Het gaat er hier ook niet om dat Righart in zijn boek eigenlijk betoogde dat ons land reeds in 1966 z'n ‘mei 1968’ beleefde, of dat hij zich vergist als hij meent dat het Beatles-liedje ‘Revolution’ en het Rolling Stones-liedje ‘Street Fighting Man’ ter ondersteuning van oproerige jongeren werden gezongen (een bekende misvatting die al uitvoerig in de literatuur is weerlegd; hier volstaat slechts te melden dat

[p. 54]

Time The Beatles prees voor hun anti-destructieve toon, terwijl ze door linkse studenten vanwege het liedje ruw werden verketterd.)

Dit zijn details die slechts onderstrepen wat uit de herdenking van het ‘revolutiejaar 1968’ reeds zo overduidelijk bleek: het lukt maar niet om in Nederland de jaren zestig op een onbevangen historische wijze te benaderen.

Het probleem is hierbij niet of Righart gelijk heeft (hij heeft in ieder geval gelijk met de constatering in zijn boek dat er in Nederland in 1968 zo goed als niets gebeurde) of dat Wigbold gelijk heeft (hij heeft gelijk dat in 1968 nergens politieke vernieuwers de verkiezingen wonnen - maar wel kwam een jaar later Willy Brandt in Duitsland aan de macht). En het vraagstuk luidt evenmin of er sprake was van een mondiaal revolutiejaar of juist van een jaar dat de wereldwijde triomf van behoudende krachten markeerde.

De kwestie is veeleer dat het ontwikkelen van een historisch perspectief op gebeurtenissen van dertig jaar geleden onmogelijk is zolang men blijft volharden in twee dwaalwegen die een geschiedkundige benadering over de jaren zestig op fundamentele wijze in de weg staan. In de eerste plaats bedoel ik de teleologische valkuil waar vrijwel alle beschouwingen over ‘1968’ die ik onder ogen kreeg in tuimelden. Deze valkuil houdt in dat het verloop en de uitkomst van ‘de jaren zestig’ als een vaststaand gegeven worden opgevat. De ontwikkelingen die zich voordeden, blijken in dat perspectief steevast ‘voorbodes’, ‘symptomen’, ‘uitingen’, ‘hoogtepunten’, ‘gevolgen’, dan wel ‘uitwassen’ te zijn van een proces dat zich met zekere tred voortbewoog op een rechte weg naar het vaste doel: ‘the sixties as we know them’.

Reeds in 1931 verwierp H. Butterfield dit soort geschiedschrijving, die hij betitelde als ‘the Whig interpretation of history’, als een voorbeeld van een drogredenering. Het onaanvaardbare hierbij is dat de uitkomst de gang van het verleden verklaart, en vice versa. Kenmerkend bij deze bekende geschiedkundige fallacy is de anekdotische wijze van redeneren: plots blijken uiteenlopende zaken zoals de Nederlandse nozems, de Amerikaanse Free Speech Movement, de Britse Beatles, de Franse studenten, een blote Phil Bloom op de televisie en een gewelddadige bouwvakkersstaking in Amsterdam alle naadloos te passen in een mondiaal masterplan, dat de onafwendbare loop der geschiedenis heet.

Even kenmerkend is evenwel dat grote delen van de werkelijkheid die niet in het masterplan lijken te passen - zoals Heintje - ook niet in beeld komen. Toch dient een historisch relevant betoog over ‘1968’ net zozeer licht te werpen op het enorme succes van Ich bau dir ein Schloss als op de omdoping in dat jaar van het Kosmies Ontspanningscentrum Provadya in Paradiso.

De tweede dwaalweg, die met het voorafgaande bezwaar nauw samenhangt, is het in Nederland alles doordringende goed-fout perspectief. Ik bedoel hiermee de tijdens (de overigens bescheiden) ‘herdenkingen’ van 1968 alom weer opduikende dwangmatige aandrift om de jaren zestig te verdedigen dan wel te attaqueren, op te hemelen dan wel te verguizen. Dit leidt tot een benadering waarbij de wereld wordt verdeeld in zij die de gang der geschiedenis ‘verstonden’ (en nog steeds ‘verstaan’), en zij die (vergeefs natuurlijk) tegenspartelden en zich verzetten tegen de onafwendbare loop der dingen. Of het leidt anderzijds tot een benadering waarbij ontwikkelingen ‘doorschieten’ en ‘verloederen’, hetgeen slechts de verlichten van geest kunnen waarnemen.

Het uiteindelijke gevolg van dit proces is zowel bij apologeten als verketteraars van ‘1968’ tot een vorm van politieke correctheid - die onuitgesproken, onaanraakbare en nimmer ondervraagde kluwen van vooroordelen waarmee de werkelijkheid wordt genterpreteerd. Dit resulteert niet alleen tot een moralistische tunnelvisie, maar ook tot een fundamenteel on-historische benadering van wat in wezen een historisch vraagstuk is. Uitingen hiervan zijn de nostalgisch mijmeringen van Righart c.s. over de ‘verwording’ van de huidige tijd vergeleken met het ‘idealisme’ van de jaren zestig, en de nostaligische mijmeringen van Wigbold c.s. over de ‘verwording’ van de jaren zestig vergeleken met de zegeningen van de traditionele burgerzin die ooit de natie samenbond. Dit zijn twee zijden van dezelfde vergissing, en dan ook even oninteressant.

Vijftig jaar na de Tweede Wereldoorlog hebben we ons moeizaam aangewend alle grijstinten tussen collaboratie en verzet te zien, en te aanvaarden dat het merendeel der Nederlanders slechts wat meedobberde op de stroom des tijds, doch voor de jaren zestig wil dit accomodatie-perspectief nog maar niet lukken. In zekere zin zou dit een aanwijzing kunnen zijn voor het belang dat de huidige Sprachherrschaftsklasse in Nederland hecht aan deze periode, en in dat verband is het niet overbodig nog eens te wijzen op het aardige

[p. 55]

- doch onder sommige vaderlandse historici en sociologen enigszins vijandig onthaalde - boek van de jonge Amerikaanse geschiedschrijver James C. Kennedy, Nieuw Babylon in aanbouw. Nederland in de jaren zestig (1995). Hij betoogde dat er niet zozeer sprake was van een ‘revolutie’ maar van een elite-wisseling (of exacter: ‘verversing’) waarbij de aloude Hollandse mechanismen van accomodatie en consensus zorgden voor een snelle en relatief onproblematische toegang van ‘de generatie van 1968’ tot de top van de maatschappelijke piramide.

Wanneer men denkt aan de enigszins kneuterige Maagdenhuisbezetting (die alleen in retrospectief heroïsch is geworden) of zelfs maar aan de lijst van sprekers tijdens de bijeenkomst ter herdenking van 1968 te Amsterdam beziet, is licht geneigd hem gelijk te geven - maar toch kan een ‘elitewisseling’ niet het hele verhaal zijn.

Wie de samenleving van voor 1968 en van na 1968 bekijkt, ziet niet alleen nieuwe bipsen op het pluche, maar ook een bredere verandering van geesteshouding, van wereldvisie, en een totaal veranderd palet van symbolen en rituelen in de Nederlandse samenleving. Tegelijkertijd is er ook zoveel dat hetzelfde is gebleven. De politieke consequenties van ‘1968’ zijn in feite nonexistent. In Nederland blijkt de paarse politiek nog even regentesk en op achterkamer-consensus gericht als de coalities in de jaren vijftig dat waren. Er is dan wel een zekere verkaveling van macht geweest (misschien minder door inspraakprocedures dan door een woekering van quasiautonome semi-overheids organisaties), maar experimenten met een referendum over burgemeester-kandidaten zijn in het perspectief van de jaren zestig een flodderig schaamlapje voor een natie die zowat als enige in de Gemeenschap niet mag stemmen over zaken als de Europese eenwording en de invoering van de Euro.

Op economisch gebied beleeft de westerse wereld, drie decennia na ‘het mondiale revolutiejaar’ een periode van concentratie en accumulatie van kapitaal die Marx de schellen van de ogen zou doen vallen. Het consumptiepatroon in de westerse wereld - en de rol van de massamedia daarin - zou Herbert Marcuse naar adem doen snakken. Het staat vast dat ons gevoel van vrijheid en persoonlijk welbevinden erg is toegenomen, zeker in Nederland dat steevast uit enquetes opduikt als de gelukkigste natie van Europa.

De verandering sedert de jaren zestig schijnt zo te liggen op het gebied van de persoonlijke moraal en tussenmenselijke verhoudingen. Sociale configuraties zoals het gezin, gezagsdragende instituties, en het onderwijs functioneren in meer of mindere mate anders dan voor de jaren zestig. Maar geheel in tegenstelling tot destijds werd gemeend, is de culturele ‘mondiale revolutie’ volledig samengesmolten met traditionele economische verhoudingen en instituties.

Als er één erfenis van de jaren zestig is, moet het wel zijn dat wij thans geen enkele moeite hebben met de paradox dat we lid van Milieudefensie zijn en drie keer per jaar met de jumbojet naar Kreta gaan, dat we beleggen in aandelen combineren met stemmen op Groen Links, dat we Artsen zonder Grenzen steunen en De Telegraaf lezen, dat we popconcerten combineren met een dubbele hypotheek, dat we verlangen naar de jaren zestig vanuit een hoogleraarspost of redacteurschap bij een liberale krant.

Het is dit samengaan van opvattingen uit de ‘jaren zestig’ met gedrag uit een oppositioneel waardensysteem, die de maatschappelijke werkelijkheid van thans lijkt te kenmerken - zo aardig belichaamd in het paarse kabinet. En deze fusie van tgencultuur en traditie dient evenzeer verklaard in een historisch betoog over ‘1968’ dat aanspraak wil maken op houdbaarheid.

In zekere zin is het grappig dat het grootste en meest basale probleem is hoe weinig we eigenlijk nog maar weten van de ‘de jaren zestig’, ondanks de talloze boeken, artikelen, doctoraalscripties en documentaires. In de eerste plaats is het geen sinecure te bepalen wanneer ‘de jaren zestig’ zich afspeelden. In 1968 werd al in het Amsterdamse universiteitsblad Folia geklaagd dat de jaren zestig voorbij waren - anderen menen dat ze pas tot een hoogtepunt (of dieptepunt) kwamen met het Kabinet Den Uyl dat in 1972 aantrad, en eindigden met de oliecrisis van 1973.

Het is zoals de politicoloog Mark Lilia van het Institute for Advanced Study in Princeton het nog niet zo lang geleden in The New York Review of Books verwoordde: we onderkennen wel dat ex iets gebeurde in die periode, maar we weten bij lange na niet precies wat er toen gebeurde en wanneer het eigenlijk gebeurde.

Het is teleurstellend - maar niet verrassend - dat de beantwoording van deze vragen in Nederland nog niet echt van de grond is gekomen. Daarover meer in het volgende nummer van Hollands Maandblad. - (Wordt vervolgd)