Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 37]

Proefpersoon nummer 6
door Beatrijs Ritsema

Toen ik psychologie studeerde, deed ik regelmatig mee als proefpersoon bij experimenten van ouderejaars of van wetenschappelijk medewerkers. Meestal waren ze vrij saai, maar eentje herinner ik me nog goed, althans de context ervan, niet de inhoud. Dit was er weer zo een waarbij je een vragenlijst moest invullen, daarna een informatieve tekst te lezen kreeg en vervolgens weer een vragenlijst. Ongetwijfeld werd hier weer een variant op de cognitieve dissonantietheorie uitgetest. Het opmerkelijke gebeurde de dag daarna, toen ik een vriendin en jaargenote vroeg wat zij ervan had gevonden. Ze zei dat ze na tien minuten was weggelopen en op mijn verbaasde vraag ‘waarom?’ antwoordde ze dat ze geen zin had gehad om muizen pijn te doen door middel van elektrische schokken of ‘airpuffs’ (luchtstootjes op de snuit). Voor een van deze alternatieven had de proefpersoon zijn voorkeur moeten uitspreken. Dat het experiment zich uiteindelijk alleen op papier zou afspelen en dat er geen levende muis aan te pas kwam, was op het ogenblik dat je die vraag invulde naar welke straf je wilde gebruiken, niet bekend.

Ik was geheel en al van mijn stuk. Mijn vriendin had gelijk! Dit was Milgram in miniformaat! Zij had zichzelf de vraag gesteld ‘wil ik muizen pijnigen, zodat iemand zijn doctoraalscriptie kan schrijven?’, terwijl ik klakkeloos overal antwoord op had gegeven (airpuffs was mijn keuze geweest). Ik ergerde me aan mezelf dat de mogelijkheid het veld te verlaten niet eens in me opgekomen was en ik bewonderde mijn vriendin voor haar moed.

Het risico dat een dergelijk moedige opstelling met zich meebrengt is objectief gezien niet zo groot. Wat kan je gebeuren? Hoogstens reageert de proefleider narrig. Toch zou ik liever op het juiste ogenblik dit soort moed, gebaseerd op verstandelijke en morele overwegingen, tevoorschijn kunnen toveren dan de echte heldenmoed die met grote risico's en grote emoties gepaard gaat. Niet omdat ik die emotionele heldenmoed minder hoog aansla, maar omdat die er voor mij toch niet inzit. Ik ben een routinematige risicovlieder: ik houd niet van hoogtes, niet van hard rijden, niet van liften. Casino's doen me niks, geen interesse in buitenissige drugs of wereldreizen, geen extravagante aankopen, geen bovenmatige fysieke inspanning, geen hoogoplopende ruzies. Geen extremiteiten kortom en waar de risico's ontbreken, vervalt de noodzaak tot moed.

Het verschil tussen een held en een boef komt neer op de omstandigheden. Beiden nemen ze risico's: de een met goed gevolg (bewondering, toejuichingen, medailles), de ander met slecht gevolg (minachting, uitsluiting, gevangenisstraf). Zo zou het in ieder geval horen te gaan. Dat in werkelijkheid het kwaad maar al te vaak beloond wordt doet niets af aan het verlangen naar gerechtigheid en in het algemeen spraakgebruik gelden de held en de boef dan ook als elkaars tegenpool.

Maar het gedrag zelf dat iemand tot held dan wel boef maakt ligt niet op voorhand vast. Ook voor de meest vanzelfsprekende vormen van criminaliteit, zoals moord en diefstal, zijn er omstandigheden denkbaar waaronder de gevoelswaarde van de actie verschuift van laakbaar naar loffelijk. Was de aanslag op Hitler gelukt, dan zou de moordenaar geprezen zijn als iemand met het hart op de juiste plaats. In het pantheon van mythische helden bevindt zich ook een type als Robin Hood, die erom bekend staat, historisch correct of niet, dat hij geld stal van de rijken om aan de armen weg te geven.

De gestoorde psychopaat Dutroux wekt bij iedereen afgrijzen, daar is geen misverstand over mogelijk. Maar hoe zit het met bijvoorbeeld een abortusarts? De meeste mensen vinden daar niets bijzonders van: gewoon iemand die z'n werk doet. Vroeger, toen abortus nog illegaal was, en nu op plekken van de wereld waar dat nog steeds zo ligt, liepen en lopen er vrouwen rond die de arts die persoonlijk hun abortus uitvoerde als een held beschouwen, een redder in de nood die dwars tegen de maatschappelijke conventies, tegen de wetgeving in, onvoorwaardelijk de zijde

[p. 38]

van de vrouw koos (mits hij niet te veel geld vroeg natuurlijk). En dan heb je in Amerika randfundamentalisten die bij abortusklinieken posten, iedereen die daar in- of uitloopt bedreigen en er soms geen been in zien de abortusarts te vermoorden, omdat hij/zij in hun ogen de verpersoonlijking van het kwaad is, de kille exterminator die weerloze foetussen uit hun veilige holletje krabt of stofzuigt, zoals anderen een oester uit de schelp pulken. Een soort Dutroux, maar dan gericht op nog jongere kinderen.

Beroepsuitoefenaar, redder van vrouwen, slachter van foetussen - de abortusarts kan alledrie de rollen vervullen, het hangt er maar net vanaf hoe de maatschappelijke consensus eruitziet en van wie de perceptie afkomstig is. Wat helden en boeven onderscheidt van de grote middenmoot die geen aanspraak kan maken op die titulatuur is de geneigdheid risico's te nemen. Zowel helden als boeven moeten iets durven, moeten zich heenzetten over de angst voor het gevaar. De beste manier om criminelen te resocialiseren zou dan zijn om hen na een intensieve training een baantje bij de politie te geven. Is het niet net zo spannend om een kraak te zetten als om een dief of een snelheidsovertreder te achtervolgen? Er is op zichzelf niets mis met de zucht naar avontuur, zolang deze eigenschap maar ingezet wordt voor maatschappelijk correcte doeleinden.

De onderliggende overeenkomst tussen boef en politieagent maakt de discussie over het bestaan van een genetische dispositie tot criminaliteit oninteressant. Natuurlijk ligt er geen fysiologisch substraat ten grondslag aan het roven van tasjes of aan moord. Wel bestaan er aantoonbare verschillen tussen mensen in de mate waarin ze voor gevaar of veiligheid kiezen en het niveau van externe prikkels waarbij ze zich prettig voelen. Deze twee disposities zou je onder de noemer ‘temperament’ kunnen samenvatten en zoals iedere ouder weet, is het temperament van een kind al aanwezig bij de geboorte en onveranderbaar. Er kan het een en ander aan bijgestuurd worden, maar van een opgewonden standje kun je geen slome duikelaar maken en andersom ook niet.

Iemands innerlijke emotionele barometer bepaalt z'n impulsiviteit. Over emoties heeft Victor Goleman behartigenswaardige dingen geschreven. Dat het gedrag van mensen ingegeven wordt door emoties is niets nieuws, maar Goleman haalt in zijn boek Emotionele intelligentie een onderzoek aan, waaruit blijkt dat de via oog en oor binnenkomende signalen zowel naar de hersenschors worden gedirigeerd als naar de amygdala (een kleine amandelvormige hersenkwab die als zetel van de emoties fungeert). In de hersenschors worden de binnengekomen signalen, die eerst op relevantie zijn geselecteerd, beoordeeld en er wordt besloten tot wel of geen actie en zo ja, welke. Er zijn niet meer dan drie mogelijkheden: vluchten, vechten of toenadering. De amygdala voorziet deze acties van de bijbehorende gevoelswaarde. Het interessante is nu dat vanuit de amygdala ook rechtstreeks zenuwverbindingen lopen om het organisme tot een reactie aan te zetten. Zonder tussenkomst van de hersenschors, dus zonder dat de ratio zich ermee heeft kunnen bemoeien!

Dat de amygdala een instant reactie geeft kan iedereen bij zichzelf ondervinden, bijvoorbeeld wanneer je ergens in een menigte een vagelijk bekend gezicht ziet opdoemen. Terwijl je nog aan het zoeken bent in je geheugen wie dat ook al weer was en waar je hem van kent, weet je al of het iemand is om vriendelijk te begroeten of iemand die je liever niet wil zien. De amygdala zet de emotionele toon voor het gedrag, maar kan in extreme gevallen ook het gedrag zelf instigeren. Mensen bijvoorbeeld die een kind van de verdrinkingsdood hebben gered, zeggen soms achteraf dat ze zonder bewuste keus in het water waren gesprongen. Voordat de hersenschors zijn werk had gedaan (tot het besef komen dat er een kind verdrinkt, dat er hulp nodig is en afwegen wat de beste methode is), lag de voorbijganger al in het water.

Impulsiviteit kan iemand zo tot een heldendaad aanzetten, maar natuurlijk net zo goed tot afschuwelijk gedrag. Veel van de spontane criminaliteit (alles wat niet als zodanig is gepland) is een uiting van een op hol geslagen amygdala: iemand doet op straat iets wat je niet bevalt, op een verkeerde manier kijken, tegen je opbotsen, een kritische opmerking plaatsen, en paf daar valt de eerste vuistslag. Uit verschillende onderzoeken naar het hanteren van emoties kwam bovendien naar voren dat het uiten van woede tot meer woede, i.c. meer agressie leidt. Het is waarschijnlijker dat het uitdelen van een klap gevolgd wordt door het uitdelen van een volgende klap dan door een gevoel van opluchting. De stoomafblaastheorie (je kunt frustratie beter ontladen dan opkroppen) klopt niet. In het botvieren ervan versterkt de woede zichzelf En zo worden

[p. 39]

jeroen hermkens
Pompei 1993
Geboren in 1960; illustreert Hollands Maandblad sinds nummer 592, maart 1997

[p. 40]

mensen op straat doodgeschopt, terwijl de daders achteraf niet begrijpen hoe het zover heeft kunnen komen.

De voorbijganger die een kind van de verdrinkingsdood redde, krijgt terecht een medaille, ook al handelde hij in een volstrekte impuls. De straatterroristen die anderen mishandelen of doden, krijgen even terecht gevangenisstraf, al opereerden ze niet met voorbedachten rade. Uiteindelijk is het het gedrag zelf dat het zwaarst moet wegen en niet de specifieke emotionele make-up die tot dat gedrag leidt. Tenslotte zijn er ook een heleboel mensen die een seconde wikken en wegen en vervolgens in het water springen voor hun heldendaad, en er zijn een heleboel mensen die woedend worden op anderen, zonder dat ze hen in elkaar beginnen te slaan.

Hoe groot de rol is die de amygdala in je leven speelt ligt niet vast, afgezien van hersenletsel of aangeboren fysiologische stoornissen. Ook een schijnbaar stevig verankerde trek als impulsiviteit kan bijgestuurd worden tot in ieder geval een sociaal acceptabel niveau. Voor een groot deel komt opvoeding sowieso neer op het leren beheersen van impulsen: niet gaan slaan, schreeuwen of schoppen, als iets je niet bevalt.

Hoe driftkopje zijn/haar streken verloor was in de jaren zestig nog een veelgebruikt thema in kinderboeken. Ik heb veel boeken gelezen, waarin de hoofdpersoon (vaak stereotiep voorzien van rood haar) een lange weg doorliep om razende woedeaanvallen te leren beteugelen, met als climax vaak die ene keer dat driftkopje met succes een grote jongen aanvloog die onbeschaamd een kat zat te maltraiteren. Drift kun je doseren en vooral kanaliseren in de richting van onrecht, dat was de boodschap. Een dergelijk thema, waarin er bij de hoofdpersoon zelf iets fout zit, dat op de een of andere manier overwonnen moet worden, zie je bijna niet meer in kinderboeken. Er is genoeg aan de hand met de tegenwoordige kinderboekfiguren (mishandeling, gepest worden op school, eenzaamheid, drugs, gescheiden ouders), maar het gaat altijd om dingen die van buiten op het kind afkomen en niet iets wat om zelfcorrectie vraagt. Dat wordt waarschijnlijk te moralistisch gevonden.

Omstandigheden maken de held en de boef. Wie met een door impulsiviteit geregeerd temperament in het nachtelijke getto rondhangt, loopt een niet-onaanzienlijk risico in een vechtpartij terecht te komen en een ander te verwonden of te doden (zeker met een wapen op zak). Wie met hetzelfde temperament een baantje bij de brandweer begint, kan heel wat mensen het leven redden (en katten uit hoge bomen halen).

Voor mensen zoals ik, die laag scoren op de factor impulsiviteit en dus altijd de politie bellen als er iemand in elkaar geslagen wordt en nooit zelf een eind aan het gevecht proberen te maken, blijft alleen verstandelijke moed over om na te streven. Die is niet aan temperament gebonden. De risico's zijn in het algemeen wat minder, zeker in deze tijd van vrijheid van meningsuiting en drukpers, het enige dat eigenlijk vereist wordt, is alertheid. Wakker blijven als je een straf voor muizen moet uitkiezen en je eerst afvragen of je überhaupt wel muizen wilt straffen. Als je alert

[p. 41]

bent, kun je je beter teweerstellen tegen conformisme, het tegendeel van verstandelijke moed.

Conformisme is veiligheid: doen wat de anderen doen, de (ongeschreven) regels volgen. Conformisme loont, zij het niet overdadig. Met non-conformisme kun je geweldige bewondering oogsten, maar ook op een afschuwelijke manier je gezicht verliezen.

De meeste mensen zijn conformisten. Dat is een statistische wet. Zelfs als het merendeel streeft naar non-conformisme, zoals in de beeldende kunst of het modern toneel, dan nog betekent dat niet meer dan een specifieke vorm van conformisme. De waarde van conformisme hangt, net als die van impulsiviteit, af van de context. Een oppassende burger die zich netjes aan de regels en de wetten van de overheid houdt, stelt zich prijzenswaardig op, althans in deze maatschappij op dit ogenblik. Voor de brave burgers van nazi-Duitsland geldt achteraf het tegendeel. Zo'n zwaar stempel drukt de context op het evalueren van conformisme dat Goldhagen met terugwerkende kracht het hele Duitse volk schuldig kon verklaren. En hij heeft nog gelijk ook, want het is tot op de dag van vandaag geen benijdenswaardig lot om als Duitser bewust de Tweede Wereldoorlog meegemaakt te hebben.

Iedereen hoopt dat hem nooit zal overkomen wat het gros van de brave Duitse burgers in de jaren dertig en veertig overkwam: angsthazerig of onverschillig je neerleggen bij de krankzinnige ideeën van een minderheid die daardoor vanzelf een meerderheid wordt. Zou ik zelf in een situatie dat het er werkelijk toe doet in staat zijn de moreel juiste keuze te maken?

Het is makkelijk niet te stelen, als je geld genoeg hebt.

Het is makkelijk pacifist te zijn, als je zelf niet wordt bedreigd.

Het is makkelijk voor je mening uit te komen, als je niet in een politiestaat leeft.

Maar die laatste stelling klopt niet. Een onafhankelijk oordeel geven hoort nog steeds bij de meest riskante ondernemingen die er bestaan. In 1958 voerde de sociaal-psycholoog Solomon Asch een briljant experiment uit naar conformisme. De opzet was geniaal in z'n eenvoud: acht proefpersonen zaten in een halve cirkel om een tafel en moesten beoordelen welke van drie voor hen op een scherm geprojecteerde lijnen (a, b of c) even lang was als een eerder getoonde standaardlijn. De volgorde waarin de proefpersonen antwoord gaven lag vast, gewoon het rijtje af van nummer 1 naar nummer 8. De enige echte proefpersoon was nummer 6, de zeven anderen waren medewerkers van Asch, wier taak het was vanaf de vierde keer consequent foute antwoorden te geven en de verkeerde lijn aan te wijzen. De nummers 6 uit de serie raakten in verwarring, omdat wat zij met hun eigen ogen zagen niet correspondeerde met de antwoorden van de anderen. Het resultaat was dat velen zwichtten voor het oordeel van de meerderheid en ook maar het foute antwoord gaven, niet omdat ze ervan overtuigd waren dat die anderen gelijk hadden, maar uit angst om op te vallen of uit gebrek aan zelfvertrouwen.

Dit experiment vind ik nog indrukwekkender dan de klassieker van Milgram, waarbij proefpersonen in de rol van leraar op gezag van de proefleider steeds zwaardere schokken aan ‘een leerling’ moeten toedienen. Gehoorzaamheid aan een wetenschappelijke autoriteit is in het algemeen geen slechte strategie - je vermoedt geen Mengele op een doorsnee Amerikaanse campus en die zat er uiteindelijk ook niet.

Maar bij Asch zag je hoe het naakte conformisme in z'n werk gaat. Het ging niet eens om iets ambigu's als een mening, waar je altijd verschillende kanten mee op kan en die daarom ook meer in aanmerking komt voor conformisme, maar het ging om iets simpels uit de wereld der feiten: welke lijnen zijn even groot? Er was voor de echte proefpersoon geen enkele reden om het foute antwoord te geven. De studenten die voor hem aan de beurt waren kende hij niet en ze waren niet afgeschilderd als bijzonder scherpe waarnemers of zoiets. Er was geen reden om aan te nemen dat ‘de anderen’ zich tegen hem zouden keren. De beloning na deelname aan het experiment was niet afhankelijk gesteld van goede of foute antwoorden. En toch lieten een heleboel proefpersonen zich leiden door het oordeel van de meerderheid uit een soort lapzwanserigheid, zoals dat wel vaker gaat met conformisme.

Had ik op mijn twintigste, als ik daar in dat rijtje had gezeten als proefpersoon nummer 6, wel de moed opgebracht het goede antwoord te geven? Ik durf er mijn hand niet voor in het vuur te steken.