Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 23]

De werkelijkheid is lastig
door Bastiaan Bommeljé

Op zondag 2 februari 1997 stond in het tweede katern van de Sunday Times een bericht over plannen die in Hollywood circuleerden om een film te maken over Adolf Hitler. Het moest een film worden over ‘de mens’ achter de massamoordenaar. Een van de regisseurs die volgens de Sunday Times dit project graag wilden realiseren, was de Nederlandse filmer Paul Verhoeven, die ook sprekend werd opgevoerd.

Diezelfde avond was het een drukte van belang op de redacties van Radio i, het Algemeen Nederlands Persbureau, Het Parool, Radio Rijnmond, de Gemeenschappelijke Pers



Dienst (gpd), het Utrechts Nieuwsblad, het Haarlems Dagblad, Het Algemeen Dagblad, en het vara-televisieprogramma Het Lagerhuis. Het nieuwsbericht werd vertaald en aangekleed met uitspraken van voor- en tegenstanders van de filmplannen, Radio Rijnmond zette een twee uur durend discussie- en inbelprogramma op poten, het Utrechts Nieuwsblad reserveerde een mooie plek op de voorpagina, en ten behoeve van het tv-programma Het Lagerhuis bereidde Marcel van Dam zich erop voor in debat te treden met een joodse opponent van de filmplannen (liefst een rabbi die fel en vurig tegen was).

Bij Verhoevens biograaf R. van Scheers stond de telefoon ondertussen niet stil. Of hij iets wilde zeggen over de gevoelens die Verhoeven koesterde voor Hitler; of hij ooit iets had gemerkt van zonderlinge sympathieën bij de regisseur; of hij wilde meedoen met een praatprogramma op de radio - als hij nu de volgende dag precies om vijf over half zeven zou bellen, dan zou men zorgen dat hij als een spontane opbeller aan bod zou komen om zijn zegje over deze ‘gevoelige’ materie te doen.

De dagen na zondag 2 februari voltrok het scenario zich zoals op de diverse redacties was voorbereid. Het twee uur durende radio-programma leidde tot de gewenste emotionele reacties; op het net van het anp werd het nieuws prominent aangeboden, de kranten brachten het bericht al dan niet op de voorpagina en voorzien van commentaren; op de televisie botste Marcel van Dam met de gewenste felle en vurige rabbi die tegen elke film over Hitler was; en ten slotte kon ook de Volkskrant niet ontkomen aan de overweldigende macht van het nieuws: op de donderdag na de zondag werd alsnog het bericht uit de Sunday Times in verkorte versie afgedrukt.

De journalistieke bevrediging was bijna tastbaar. Er was een ‘kwestie’ geweest (bovendien een kwestie met de typisch Nederlandse ingrediënten Oorlog-Goed/Kwaad-Hitler-Verhoeven), en men had die kwestie snel en journalistiek behandeld: met voor- en tegenstanders, met volop menselijke emoties, met felle discussie, met spontaan opbellende luisteraars, met nieuwsberichten en met commentaar. Zo was het goed.

Er was één probleem. Van het bericht in de Sunday Times was in het geheel niets waar. Het was vrijwel van a tot z verzonnen. Bij navraag door biograaf R. van Scheers bleek Paul Verhoeven dan ook van niets te weten. Van de Nederlandse media meldde ten slotte alleen Elsevier in een bijdrage van Van Scheers dat er sprake was van twee werkelijkheden die volledig uit elkaar waren gedreven: die van de journalistiek en die van het echte leven.

Behalve het Algemeen Dagblad in een kleine notitie, nam geen van de media of persbureau's die de ‘kwestie’ hadden behandeld, deze correctie over. Begrijpelijk, want ondertussen zat men tot over de oren in de volgende kwestie: het rumoer over de plasseks poster waarmee het Groninger Museum de aandacht kreeg waarom het bedelde. Die avond was het een drukte van belang op de redacties van het nos-journaal (‘Mogen we 'm al om acht uur laten zien?’ - ja, maar niet meer dan zes keer), bij de Volkskrant (die lijstjes met namen maakte ten behoeve van een telefonische rondgang langs voor- en tegenstanders), bij het nieuwe televisieprogramma van Sonja Barend (die het urolagnische plakkaat inzet maakte van een discussie - vol menselijke

[p. 24]

emotie - waarin de vrijheid van kunst in het aangezicht van de enggeestige burgermansmoraal centraal stond), bij het programma van Paul de Leeuw (waar de afbeelding permanent in beeld was).

De plasseks kwestie voltrok zich wederom precies zoals dit soort kwesties zich in Nederland plegen te voltrekken (het Groninger Museum calculeerde dat juist). Er was de juiste dosis voorpubliciteit, zodat tegenstanders (natuurlijk de kleine christelijke partijen) ruim de tijd hadden een kort geding aan te spannen, en zodat de media ruim de tijd hadden een en ander in kaart te brengen, spontane discussies te organiseren en de gewraakte poster van de vrouw die urineerde in de mond van een man ruimschoots af te beelden (waarmee zij zich veilig waanden in het kamp van de artistieke voorhoede). Er was vooral die appetijtelijke mix van de elementen kunst-seksmeningsvrijheid-geloof-gekwetsheid waar men in Nederland altijd mensen voor op de bank krijgt - als ging het om een experiment van Pavlov.

Beide kwesties zijn leerzaam. Interessant is hier niet het niveau van de Nederlandse of Britse journalistiek, maar onze eigen bereidheid de werkelijkheid te aanvaarden als een onophoudelijke reeks kleine, overzichtelijke wedstrijdjes waarin we partij moeten kiezen. Dit agonale perspectief op het moderne bestaan werkt als een ordenend principe bij journalisten evenzeer als bij mediaconsumenten - en blijkbaar ook bij museumdirecteuren. Van belang is dat men bij dit alles net zoals bij een gewone sportontmoeting de zaak onmiddellijk na het laatste fluitsignaal kan vergeten. Want: alleen de volgende wedstrijd telt.

Het kan geen toeval zijn dat in deze tijd van onstuitbare mondiale informatiestromen, zowel op de televisie als in kranten een immense toename te signaleren is in de behoefte aan achtertuinnieuws, aan human interest, aan straatinterviews met spontane voorbijgangers, en aan kleinschalige, overzichtelijke kwesties. Het is daarbij fascinerend te zien hoe men de werkelijkheid niet alleen vanuit dit agonale perspectief bekijkt, maar ook actief de werkelijkheid in dit perspectief wil bijschaven.

Zo gaf het Ministerie van Justitie de afgelopen maanden een half miljoen gulden uit om het Openbaar Ministerie een public relations face lift te geven: de officieren van justitie moesten zich profileren als crime fighters, want zonder wedstrijdelement was het justitieel apparaat niet langer geloofwaardig. Het ging er blijkbaar niet langer om, recht te doen, maar om te winnen - en vooral om een eigen werkelijkheid in stripverhaalperspectief voor media-gebruik te creëren.

Ik klaag niet over deze ontwikkelingen: elk tijdsgewricht krijgt het werkelijkheidsbegrip dat het verdient. Wat misschien wel tot nadenken stemt, is de onversneden relativistische onderstroom bij dit alles. Blijkbaar gaan de persoonlijke mening en beleving het inderdaad definitief winnen van de weinig glamoureuze zoektocht naar de werkelijkheid. Men vergeet daarbij dat het banale gegeven dat de waarheid niet te achterhalen is (want ‘waarheid’ is slechts een voorlopige stand van zaken), het belang van de zoektocht ernaar niet minder maakt.

Als er dan een wedstrijd moet zijn: in de krachtmeting tussen de op media-maat gecoiffeerde opinie en het pokdalige feit, kies ik voor het feit. Wie dat niet doet, opteert voor een bestaan als een carnaval van opinies, waarbij de waarheid nog slechts een van de smaken is in de rekken van het consumptieparadijs. Wat dan rest, is een eindeloze reeks kwesties - een fleurige maar treurige discodans van politiek correcte praatprogramma's, dicussieforums en Paul de Leeuw-exhibities op de televisie.

Het vereist misschien wel zelfvertrouwen om toe te geven dat het bestaan te onoverzichtelijk is om samen te vatten als hanengevecht waarbij men zelf geamuseerd toeschouwer is. Dat zelfvertrouwen ontbrak in ieder geval bij de journalisten die vrijwel geen van alle op het idee kwamen om de informatie over Verhoevens Hitler-film te controleren en nogmaals te controleren.

Het volstaat niet om te zeggen dat de naïviteit van de media ten opzichte van de werkelijkheid die zij zelf scheppen hierbij helder in beeld is gekomen. Interessanter is het te constateren dat deze kwesties duidelijk maken dat tegenwoordig naast de virtuele werkelijkheid ook een werkelijke virtualiteit bestaat, en dat het de vraag is of iemand het onderscheid daartussen nog kan maken.