Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 27]

Nogmaals Plato
door Mario Molegraaf

Help, onze samenvattingen kloppen niet meer en onze syllabi zijn achterhaald! Dat heeft men waarschijnlijk aan de universiteiten van Leuven en Maastricht geroepen toen men de nieuwe versie van Plato's proza onder ogen kreeg die in Kloetinge wordt gemaakt. Merkwaardig genoeg moeten nu niet de achterhaalde samenvattingen en syllabi eraan geloven, maar wordt de vertaling gehekeld waaraan Hans Warren en ik met uiterste zorg werken.

Eerst was daar hoogleraar Carlos Steel in het Leuvense Tijdschrift voor Filosofie. In zijn beschouwing worden citaten uit onze editie naast die van Xaveer de Win gelegd. Waar de versies op elkaar lijken, roept Steel: zie je wel, Warren en Molegraaf hebben afgekeken! Als de vertalingen verschillen, roept hij even hard: zie je wel, ze hebben het fout! Steel ontpopte zich als een sluwe jurist: dat ene woord ‘plagiaat’, waar hij voor aangeklaagd had kunnen worden, vermeed hij angstvallig. Aan de andere kant moet hij een filosoof van niks wezen: het bleek dat hij geen seconde na had gedacht over de methode van zijn onderzoek.

Welnu, met de Steel-methode kun je moeiteloos bewijzen dat iedere willekeurige vertaling van een andere willekeurige vertaling is gestolen. Hans Warren en ik voelden ons door deze verdachtmakingen dan ook niet aangesproken. En onze collega Gerard Koolschijn hoefde evenmin wakker te liggen van de dreigende woorden in hetzelfde artikel: ‘die vertaling is wel niet altijd betrouwbaar (...) ook hier echter blijkt de afhankelijkheid van De Win, maar dat is een ander verhaal.’

Steel legde het er allemaal zo dik bovenop dat het voor iedere lezer duidelijk moet zijn geweest: een geval van honderd procent gif en nul procent argument. De reusachtige denker uit de Kaboutermanstraat eindigde zelfs met een oproep om de subsidie die mij door de Vlaamse Gemeenschap, na het inwinnen van deskundig advies, is toegekend af te pakken. Uiteraard hebben wij niet gereageerd op geschrijf van dergelijk allooi. Dat ligt anders met een nieuwe aanval die wij te verduren kregen: de beschouwing ‘Plato in de Lage Landen’ door Maria Kardaun uit Maastricht - net als ik van die onvolprezen jaargang 1960 - die in Hollands Maandblad (oktober 1996) te lezen was. Hier komt een opponent aan het woord die wél een repliek waard is. Ze zegt enkele dingen die in elk geval serieuze overweging verdienen.

Toch moet ik op een paar pijnlijke plekken in haar betoog wijzen. Ook zij veronderstelt dat we ons te veel door De Win hebben laten leiden. Ze heeft liefst 1 (zegge: één) voorbeeld gevonden. Waar De Win ‘de rechtvaardigheid’ heeft, vertalen wij óók met ‘de rechtvaardigheid’. Zelfs dit ene bewijs blijkt bij nadere beschouwing niets te bewijzen. De hele passage luidt bij De Win: ‘Wel, Socrates, kijk. Godvruchtig en vroom lijkt me dát deel van de rechtvaardigheid, dat de zorg voor de goden betreft. Het overige deel van de rechtvaardigheid is dat wat betrekking heeft op de zorg voor de mensen.’

Wij vertaalden: ‘Volgens mij zit het zo, Sokrates: de godsvrucht en het goede zijn het deel van de rechtvaardigheid dat op zorg voor de goden betrekking heeft, het resterende deel heeft betrekking op zorg voor de mensen.’

Dat De Win hier ineens met ‘de rechtvaardigheid’ vertaalt, is een slordigheid van zijn kant. Maar wíj wisselden ‘het rechtvaardige’ en ‘de rechtvaardigheid’ welbewust af, zoals Maria Kardaun toch op had moeten vallen. We hebben daar verschillende vertaaltechnische redenen voor. Omdat mijn stukje anders vervelend dreigt te worden, zal ik me tot één argument beperken.

In Euthyfron (12 d-e) schrijft Plato meestal ‘meros tou dikaiou’ (deel van het rechtvaardige). Eén keer zegt hij het anders, namelijk ‘morion tou dikaiou’. Zoals gebruikelijk dendert de sneltrein van De Win aan zulke details voorbij, maar wij vonden dat we ons boemeltje even moesten laten stoppen. Even eerder hadden we - waar Plato óók ‘morion’ gebruikt - ‘een soort vrees’. Omdat ‘een soort rechtvaardige’ nu eenmaal niet kán, kwamen we op dat spoor van ‘een soort rechtvaardigheid’ dat we weer niet meteen konden verlaten. Elke overeenkomst met De Win berust op toeval.

[p. 28]

Allerminst toevallig is dat onze weergave van ‘mousikè’ met ‘dichtkunst’ in Faidon helemaal overeenstemt met wat prof. dr. W.J.W. Koster in een commentaar aanbeval. Maria Kardaun vindt dat we ons er hier met het malle en mistige ‘muzenkunst’ vanaf hadden moeten maken. Maar voor zo'n oplossing zouden wij ons schamen: het laatste dat je als vertaler mag doen is het probleem omzeilen en de lezer hulpeloos achterlaten. Dan heeft De Win tenminste nog een eerlijke poging gedaan, al lijkt hij (zoals vaker) niet het Grieks van Plato maar het Frans van Léon Robin te hebben vertaald. Die had namelijk: ‘Fais de la musique! Produis!’ En onze Vlaamse collega kwam op: ‘Beoefen de muziek! Produceer!’ Verder een zaak voor hulpagent Steel van de Plato Plagiaat Politie.

‘Mousikè technè’ is een term met kameleontische eigenschappen. De ene keer moet je met literatuur-in-het-algemeen, een andere keer met kunst-in-het-algemeen, een volgende keer met cultuur vertalen. Maar op deze plaats is ‘dichtkunst’ hét toepasselijke woord. Dat Plato niet zo'n hoge dunk van de poëzie heeft, doet er in dit verband niet toe. Hij bedoelt dan immers ‘wat in de volksmond dichtkunst heet’, zoals we in deze passage (Faidon, 61 a) vertalen.

Maria Kardaun verwijt ons méér kwalijke uitvindingen. In het vorige geval zijn we daarvoor dus niet helemaal en in het volgende geval zelfs helemaal niet verantwoordelijk. Ze moppert een kolom lang dat Hans Warren en ik zélf bedacht hebben dat Euthyfron, Apologia, Kriton en Faidon een tetralogie vormen. Daaruit blijkt volgens haar ‘eens te meer dat zij (wij dus - mm) veel meer geïnteresseerd zijn in de literaire dan in de filosofische aspecten van Plato's werk’. Maar deze vier werken gelden al van oudsher als een vervolgverhaal! Ze moet maar eens een serieuze editie opslaan, zoals Platonis Opera waarvan in 1995 het eerste deel in de Oxford Classical Texts verscheen. Wat zie je dan helemaal voorin staan? Tetralogia I en die bestaat sinds eeuwen uit... inderdaad.

Nu mevrouw Kardaun toch bij de boekenkast staat, kan ze meteen het Nederlandse woordenboek te voorschijn halen om inzicht op te zoeken. Ze schrijft dat wij een verschrikkelijke fout maken door ‘doksa’ niet met ‘mening’ maar met ‘inzicht’ te vertalen. Inzicht kan echter een synoniem van mening zijn: kent u zijn inzicht daaromtrent? Maar daar willen we ons niet achter verschuilen. Nee, als gevorderde Plato-lezers zijn wij ervan overtuigd dat ‘mening’ een verkeerde vertaling is. Want wat is een mening? Een vlaggetje in de wind. Er komt bij ‘doksa’ méér denkwerk aan te pas en daarom houden wij aan ‘inzicht’ vast.

Het belangrijkste én meest bizarre punt van kritiek betreft onze breuk met de traditionele term ‘idee’. Waarom bizar? Omdat ze met verbijsterende trefzekerheid de juiste argumenten aan de verkeerde conclusie koppelt. Ze hekelt de termen die wij introduceerden: ‘precies het tegenovergestelde dus van entiteiten die onafhankelijk van de menselijke geest bestaan, alsof Plato het heeft over mentale voorstellingen.’ Laten we dat eens vergelijken met wat Mary Louise Gill en Paul Ryan in hun voortreffelijke, in 1996 verschenen vertaling van Parmenides schrijven: ‘We avoid the traditional translation “idea” for Plato's word, because Platonic forms are not mental entities. The technical use of “idea” in the later history of philosophy is misleading in the Platonic context.’ Hoe luidde dat gezegde over de klok en de klepel ook alweer?

Bovendien is die term ‘idee’ in het Nederlands zwáár besmet gebied geworden. We zijn zelfs zover dat je volgens de reclameleus bij de visboer een zee-idee gaat kopen. Er móést al met al een nieuw woord komen. Een bijzonder woord om de bijzondere status van wat Kardaun ‘immateriële entiteiten, onveranderlijke, eeuwige Zijnden’ noemt te benadrukken. En dat woord werd ‘grondgedachten’ - en vanwege haar redenering had ik daarvoor een applausje in plaats van boe-geroep verwacht.

We doen aan die theorie van de Vormen, Ideeën of Grondgedachten, in tegenstelling tot wat zij suggereert, wel degelijk recht. We bezigen in het nawoord van Faidon even zwijmelende aanduidingen als zij en bij het vertalen hebben we onze eigen meningen en ideeën geen rol laten spelen. Natuurlijk is er een probleem, het probleem dat R.B. Rutherford in zijn prachtige boek The Art of Plato. Ten Essays in Platonic Interpretation (1995) aanstipte: ‘few if any of Plato's readers have sympathy with any version of a theory of forms’.

Maar even later stelt hij een veel groter probleem aan de orde: ‘Plato himself seems to have had grave reservations about that theory later in his career’. Het is voor mij onbegrijpelijk dat Maria Kardaun desondanks zonder een zweem van twijfel kan oordelen én veroordelen wanneer het over de ‘Ideeënleer’ gaat. Als je je door Plato en niet door de handboeken laat leiden, word je

[p. 29]

juist zeer terughoudend. Je krijgt dan namelijk op zijn best de brokstukken van een aantal theorietjes te zien, of zoals Julia Annas het noemde: ‘an imaginative holding together of different ideas which we glimpse in different contexts’. In Parmenides laat Plato zelfs toe dat de ‘Ideeënleer’ knock-out gaat. De verwoestende linkse en rechtse hoeken worden toegediend door de bij hem zo hoog aangeschreven pre-socratische denker Parmenides. Over vele jaren, in deel 13 van de Plato-vertaling van Hans Warren en mij, zult u het verwoestende gevecht op de voet kunnen volgen.

De filosofie in het algemeen en die zogenoemde ‘Ideeënleer’ in het bijzonder worden door Plato hoe dan ook een stuk minder serieus genomen dan door oude en nieuwe platonisten.

In het verrukkelijke De sofist - dat hij op 75-jarige leeftijd schreef - laat hij iemand spotten met de bekende filosofen van weleer: ‘Wanneer een van hen zijn mond opendoet om te zeggen dat er één, twee of veel beginselen ontstaan zijn of ontstaan, dan wel dat warmte en kou vermengd worden, en even later oppert dat er scheidingen en verbindingen zijn, begrijp jíj dan, alle goden nog aan toe, Theaitetos, toch iedere keer wat zij bedoelen? Ik meende, toen ik jonger was, dat ik volkomen begreep wat er over het onderwerp waar we nu niet uitkomen - het niet-bestaande - werd gezegd. Maar je ziet nu dat we er nog steeds niet uit zijn.’

In Leuven en Maastricht moeten ze nu - net als in Kloetinge al gebeurt - eindelijk eens gaan luisteren naar die machtige stem uit Athene. De syllabi en de samenvattingen zullen er dan alsnog aan moeten geloven.

Naschrift door Maria Kardaun

Dat het Griekse woord mousikê in Phaedo 60 e niet ‘dichtkunst’ kan betekenen volgt uit de context. Even verderop betekent het wèl dichtkunst; in het verschil tussen mousikê in hogere zin (= filosofie) en mousikê in de volksmond (= dichtkunst) zit hem nu juist de pointe. Mario Molegraaf moet de betrokken passage bij gelegenheid nog maar eens nalezen, dat is beter dan klakkeloos afgaan op wat autoriteiten zeggen.

Wat betreft de vertaling van de Platonische Ideeën in de Phaedo met (afwisselend) ‘begrippen’, ‘abstracties’, ‘absolute begrippen’ of ‘grondgedachten’: de gebezigde termen zijn in strijd met de betekenis van de tekst en daarom onjuist. Het helpt dan niet om in het nawoord met weer een reeks andere termen op de proppen te komen; weliswaar heb je er op die manier altijd wel een paar goed, maar daar schiet de lezer niets mee op. Curieus is de tevredenheid waarmee Mario Molegraaf in dit verband een uitspraak van twee collega-vertalers aanhaalt: ‘We avoid the traditional translation “idea” for Plato's word, because Platonic forms are not mental entities.’ Dat is precies wat ik schreef: de Platonische Ideeën of Vormen zijn geen mentale entiteiten, en daarom is de bovengenoemde terminologie ondeugdelijk.

Het feit dat er in de loop van de dialogen een ontwikkeling valt aan te wijzen in Plato's denken ontslaat vertalers geenszins van de plicht recht te doen aan de tekst die zij onder handen hebben. Je moet vertalen wat er staat, en niet wat je denkt dat de latere Plato wellicht had gewild. De Engelse vertaling van De Avonden bevat toch ook niet de katholieke wijsheid uit Reves latere boeken? Dat Plato's metafysisch bouwwerk op Mario Molegraaf een vreemde en fragmentarische indruk maakt, lijkt mij voor een Plato-vertaler trouwens niet best. Ook is het merkwaardig dat Molegraaf spreekt van ‘die machtige stem uit Athene’ als die stem volgens hem niets belangrijks te zeggen heeft.

Tot slot: waarom veronderstelt Molegraaf steeds dat iedereen buiten Kloetinge met misleidende filosofische handboeken en syllabi in de weer is in plaats van met onbevangen Plato-lectuur? Is dat niet typisch de projectie van de autodidact, die voortdurend op secundaire geschriften en wetenschappelijke autoriteiten leunt? Toen ik mij over Warren en Molegraafs vertaling boog heb ik behalve het Grieks voornamelijk De Win ernaast gelegd. Ik constateerde toen dat de oudere vertaling op belangrijke punten beter scoort dan de nieuwe. Daarvoor waren geen handboeken nodig.