Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 22]

De eeuwige drenkeling
door Frederik Philip Kuethe

Zou Marcel Vlieland zelf ooit Howth zijn binnengelopen?

Hemelsbreed ligt deze vissersplaats niet meer dan twintig mijl ten oosten van de ambassade aan de Marrion Road in Dublin. Vrije dagen genoeg in het leven van een kanselier. Aan de andere kant: ik heb zelden een ambtenaar ontmoet die zo weinig initiatieven ontplooide als Marcel Vlieland. Niet alleen ter kanselarij, maar ook buiten de milde kantooruren. Bovendien is hij hier niet langer dan acht maanden geweest. Ook in de beginperiode, toen niemand nog iets aan hem had gemerkt, moet hij zich dikwijls zo ziek als een hond hebben gevoeld.

In een zacht decemberzonnetje liggen wat vissersschepen te roesten. Bij de jachtclub zijn mannen in oliepakken met zeilen in de weer. Er stopt een vrachtauto voor de ijsfabriek. Een betonnen zeewering houdt de baai in een omarming gevangen. Op de kleine werf van Howth staat een kustvaarder vanaf zijn kiel in de steigers. Hij is veel groter dan je zou denken als hij in het water ligt, al houden schepen op het land altijd iets hulpeloos, zoals potvissen op het strand. Uit zee steken enkele heuvels omhoog; twee eilanden die dicht onder de kust liggen. Tegenover de jachtclub staat een eenvoudig gedenkteken voor de verdronken vissers: een stenen anker verstrengeld in een kruis. Het opschrift luidt: Heer van de zee, Heer van de vissen, mogen wij vergaard worden in Uw netten.

Marcel hield niet van eilanden en hield ook niet van de zee. Hoe vaak heb ik het hem niet horen zeggen, als we hem vroegen om mee te gaan zwemmen in de buurt van het Mount Lavinia hotel, net buiten Colombo: ‘Nee, dank je feestelijk, ik heb het land aan dit eiland, en daarom ga ik niet mee in zee.’ En dan lachte hij glazig. Het verbaasde mij niets. Marcel was voor mij eigenlijk altijd een eeuwige drenkeling, of het omgekeerde: een vis op het droge.

Toch had het nieuws over hem mij bijzonder geraakt. Omdat mijn hoofdredacteur vond dat ik een Amerikaanse president in levenden lijve moest gaan bekijken, was ik daags tevoren fluitend naar Dublin gevlogen. En op de ochtend van vrijdag 1 december 1995 had ik enkele waarnemingen over William Jefferson Clinton gedaan (schorheid van de stem, licht couperose neus) die wellicht ooit nog eens hun weg naar het papier zouden vinden. Voor Clinton was het een triomftocht en voor mij een fluitje van een cent geweest.

Ik wilde even in Dublin blijven, en nam in de namiddag mijn intrek in een door de ambassade aanbevolen Bed & Breakfast. Omdat dit logement aan de Marrion Road twee huizen van de ambassade vandaan lag, besloot ik om even te gaan bedanken voor de tip. Dat was meer dan beleefdheid. Mijn vriend Willem Verster was tot twee jaar geleden ambassadeur in Dublin geweest en ik wilde wel eens zien hoe hij erbij had gezeten. Bovendien had ik uit het oranje adressenboek van Buitenlandse Zaken voor het jaar 1994 opgemaakt dat Marcel Vlieland in Dublin kanselier was.

Er viel een lichte regen. In de tuin van de ambassade stond een man in blauw pak de Nederlandse vlag binnen te halen. Hij stelde zich voor als Dolf Bijleveld en nodigde mij uit om binnen te komen. Het ambassadegebouw ademde de rust van een goed verzorgd graf. Bijleveld bleek ervan op de hoogte dat hij en ik ooit collegae waren geweest. We wisselden de gebruikelijke prietpraatjes uit. Over vroegere pos-

[p. 23]

ten, over enkele diplomaten die wij allebei kenden (Verster bijvoorbeeld), en hoe het hem beviel om met een Ierse vrouw te leven. Zijn kamer met een zware kluisdeur was van een nietsontziende mistroostigheid, maar Bijleveld zelf was een en al vriendelijkheid. Hij informeerde hoe het mij nu als journalist beviel en of ik de buitenlandse dienst niet miste. Ik vertelde dat Clintons Cadillac Fleetwood diezelfde ochtend door een mooie brunette was gereden en dat de man die het koffertje met de atoomcodes droeg een zwarte luchtmachtofficier was geweest. Bijleveld memoreerde dat ambassadeur Nolens op datzelfde moment naar Clintons rede voor het Ierse parlement zal te luisteren.

Uit alles bleek dat Bijleveld hier kanselier was. Dat betekende dat Vlieland al weer overgeplaatst moest zijn. Een verrassing was dat niet, want Buitenlandse Zaken drijft vooral het administratieve personeel nog altijd in een krankzinnig tempo de wereld over. Toen ik informeerde naar de huidige standplaats van Vlieland, reageerde Bijleveld verbaasd: ‘Maar weet je dat dan niet, Marcel Vlieland is dood.’

Met een paar korte streken werden mij de laatste maanden uit het bestaan van Vlieland geschilderd. Marcel was hier in oktober 1993 aangekomen vanuit Mexico-stad. Hij had, zoals waarschijnlijk overal waar hij heeft gediend, een vriendelijke indruk gemaakt. Licht ontoereikend had de ambassadeur hem ook gevonden, zei Bijleveld. Maar lang niet ontoereikend genoeg om daar in Den Haag bij Personeelszaken werk van te maken.

Kort na nieuwjaar was Marcel zich op kantoor steeds vreemder gaan gedragen, zat hij soms uren zachtjes te kreunen achter zijn bureau en sprak hij nauwelijks meer. Op een gegeven dag was hij door een oude Ierse secretaresse naar de Holy Heart Clinic gestuurd. En daar werd darmkanker geconstateerd. Vervolgens was Marcel nog wel enkele weken op het werk verschenen. Maar toen hij zelfs de eenvoudigste boekingen in het kasboek niet langer tot een goed einde kon brengen, had Nolens ingegrepen en hem gezegd dat hij voortaan maar beter thuis kon blijven.

Dit was niet de eerste ernstige crisis in het bestaan van Marcel Vlieland geweest. Terwijl Bijleveld daar in kalm gekozen bewoordingen zo zat te vertellen, dwaalden mijn gedachten af naar mijn eigen wederwaardigheden met Marcel. Vlieland was medio 1982 als kanselier toegevoegd aan mijn staf, toen ik chef de poste van de Nederlandse ambassade in Colombo was. Zijn voorganger had zo de pest aan mij dat hij tijdens een verlof in Nederland aan een collega verteld had dat hij hard gas geven zou, mocht hij mij ooit voor zijn auto krijgen. Vanuit mijn gezichtspunt was dus elke vervanging van de kanselier een verbetering. Marcel deed zijn werk naar behoren, zij het dat hij dikwijls pas vlak voor het verstrijken van de tijdslimiet binnenkwam, om het in de termen van de Tour de France te zeggen. Hij straalde een zekere zachtmoedigheid uit en was in het begin niemand tot last.

Zo nu en dan had hij een dag waarop bijna uitsluitend slappe woordspelingen uit zijn mond kwamen. In zo'n bui zei hij bijvoorbeeld, terwijl hij tijdens de koffiepauze zijn ogen over al mijn medewerksters liet gaan en vettig lachte, dat hij heus voor geen enkel gaatje te vangen was. Zomaar uit het niets en zonder enig verband. Op zulke dagen beweerde hij ook te pas en te onpas zijn stokje overal wel voor te willen steken; en zelfs het lokale personeel begreep dan wel ongeveer wat hij daarmee bedoelde. Omdat ik weinig dingen zo genant vind als het moeten aanhoren van kleffe woordspelingen, berispte ik hem dan meestal in niet mis te verstane bewoordingen. En omdat Marcel heel gezeggelijk was, hadden we dan een paar weken geen omkijken meer naar hem.

Marcel was klein en had slechte ogen. Zijn schilferige huid leek vooral op het voorhoofd van kaarsvet gemaakt. Wanneer hij lachte, drong altijd wat speeksel door de

[p. 24]

spleten tussen zijn voortanden naar buiten, zodat hij het mondvocht met een zuigend geluid terug moest halen.

Vlieland had twee pakken, beide van een preigroene kleur; de vezel was wat te zwaar voor de tropen. Voor Koninginnedag hing een blazer van oranje scheerwol met zilveren knopen in zijn kast. Vrienden had Marcel niet. Al spoedig lieten mijn vrouw en ik onze diagnose ‘homoseksueel’ dan ook varen en vervingen die door: aseksueel. Ik kan me niet herinneren Marcel ooit in het gezelschap van een man of vrouw te hebben gezien (buiten de medewerkers van de ambassade of zijn schaarse zakelijke contacten in de Nederlandse kolonie natuurlijk).

Daar zijn bungalow op Rosmead Place niet ver weg lag van ons huis aan de Wijerama Mawatha kwam hij buiten kantooruren soms een praatje maken. Marcel kon op de piano twee variaties van de vlooienmars spelen, en had een aantal opmerkelijke liefhebberijen: zo wist hij alles van de migratiestromen van de heilbot en kon hij lang en onsamenhangend vertellen over de moestuinen van de Cisterciëncer monniken.

Als mijn vrouw en ik afwezig waren, was dat voor Marcel geen reden om bij de voordeur rechtsomkeert te maken. ‘O, Jezus pap,’ zei onze oudste dochter dan bij onze thuiskomst, ‘Marcel heeft weer de hele avond hier gezeten en piano gespeeld.’ Zij en haar zusters hadden het hart niet om hem weg te jagen. Ikzelf had continu het gevoel in sociaal opzicht tegenover hem tekort te schieten. Maar als ik het dan eens opbracht om wat bij hem te gaan drinken, kon ik aan zijn filosofieën geen touw vastknopen en verveelde ik me.

Op de ochtend van nieuwjaarsdag 1983, toen ik de nacht onder een palmboom met een paar flessen drank en een Italiaanse verpleegster had doorgebracht, zag ik bij thuiskomst om zeven uur 's ochtends Vlielands Mazda de luxe met een flinke deuk in de motorkap op de hoek van onze straat en Ward Place staan. Hoewel ik nog steeds erg dronken was, reed ik onmiddellijk naar Marcel toe. Hij zat volkomen ontredderd aan het ontbijt; had die nacht met zijn auto een bromfiets geschept. Een Singalese vader voorop, zoon op de bagagedrager. De zoon van zestien jaar was dood, en het was Marcels schuld. Met heel veel roepees en goede woorden konden we de zaak toen sussen. Maar Marcel was er natuurlijk nog lang kapot van.

Nadat Bijleveld met lege handen was teruggekomen van een poging om ‘ergens nog een kopje thee vandaan te toveren’, vervolgde hij zijn vertelling. Toen Marcel in het begin van 1994 verschrikkelijk ziek was, had hij tot ieders verbazing verteld dat Sue Dillon, zijn verloofde uit Mexico-stad, in aantocht was. Marcel en een vrouw, en dat dan nog wel onder deze omstandigheden... hoe is het mogelijk, was de algemene reactie geweest.

Van het bestaan van Sue had Marcel nog nooit gerept. De verbazing sloeg om in verbijstering toen zij enkele dagen later inderdaad was aangekomen en vertelde dat zij ontslag had genomen als ‘tweede man’ bij de Amerikaanse ambassade in Mexico om verder bij Marcel te kunnen zijn. Volgens de normen van de diplomatieke standenmaatschappij was deze relatie een ‘mesaillance’ van jewelste voor Sue. Plaatsvervangend ambassadeur van de Verenigde Staten in Mexico en kanselier van het koninkrijk der Nederlanden in Ierland. Vanuit Marcel bezien bijna te mooi om waar te zijn. Het mysterie werd nog vergroot doordat je Vlieland misschien incidenteel wel iets kon verwijten, maar beslist niet dat hij een social climber zou zijn.

Sue nam haar intrek in Marcels onopvallende woning in het chique Dublin-4, en zocht hem driemaal per dag in het ziekenhuis op. Bij haar bezoeken aan de ambassade maakte ze er geen geheim van lange tijd voor de cia te hebben gewerkt. In april was Marcel zo ziek, dat ze hem overvlogen naar Amsterdam voor opname in het Anthonie van Leeuwenhoek Ziekenhuis. Daar waren Sue en Marcel op tweede paasdag

[p. 25]

wild dier

nog getrouwd. Een dag later was Marcel gestorven. Zevenenveertig jaar oud geworden. Met voldoening vermeldde Bijleveld dat BZ zich bij de afwikkeling van deze zaak keurig gedragen had: ‘Ze beschouwden Sue werkelijk als zijn weduwe.’ Inmiddels zat ze al lang weer in Amerika waar ze een bijscholingscursus van de cia volgde.

Ik nam afscheid van Bijleveld, na hem nogmaals bedankt te hebben, en zat even later op het perron van het stationnetje Sydney Parade, Paraid Shidni in het Keltisch. Deze halteplaats aan de dart-lijn, de Dublin Area Rapid Transit, ligt op tien minuten lopen van de ambassade. Dit station moet Marcel goed bekend zijn geweest. Ik was zo in gedachten verzonken dat ik een paar treinen naar Tara in het midden van Dublin aan me voorbij liet gaan.

In de zomer van 1983 had ik in Colombo veel met Marcel te stellen gehad. Toen daar op maandag de 25ste juli de pogroms van de Singhalezen tegen de Tamils uitbraken, raakte Marcel al gauw helemaal in de war. In zijn asbak op de kanselarij lag een dode kakkerlak. Die had hij naar zijn zeggen met gevaar voor eigen leven dood gemaakt, ‘want het beest was radioactiefbestendig’. Tijdens het crisisberaad op mijn kamer begon Marcel opeens over het klonen van bedienden en meende dat de bruidssluier die mettertijd over het hek van de buren onze tuin was binnengedrongen een geheime boodschap bevatte.

Wat ik toen nog niet wist, was dat Marcel de zondag daarvoor op de markt van Borella enkele Tamils had zien afslachten. De op hol geslagen Singhalese bendes hadden Marcel zijn bril (met van die jeneverglazen) van het hoofd geslagen en zijn fototoestel afgepakt. Marcel had mij dat niet durven vertellen. Op de ambassade, die door die pogroms in rep en roer verkeerde, werd hij in de dagen daarna een bijna ondragelijke last met zijn gezwam. Nadat de klm-vertegenwoordiger mij geïrriteerd had opgebeld dat Marcel hem om de haverklap aan het hoofd zeurde met het verzoek om de lijn Amsterdam-Colombo weer met Super Constellations te gaan vliegen ‘zuiniger in het gebruik ook’, was voor mij de maat vol. Ik besloot Marcel te laten repatriëren onder begeleiding van de vrouw van een medewerker die vroeger verpleegster was geweest.

[p. 26]

Marcel verzette zich uit alle macht tegen deze maatregel, die hij als een strafdeportatie beschouwde, hoezeer ik hem ook op het hart bond dat het slechts een medische voorziening was en dat juist de fijnste snaren dikwijls het eerst gaan trillen. Aan de ex-verpleegster gaf ik een personeelszeervertrouwelijke brief mee voor de psychiater van de Rijks Geneeskundige Dienst. Die man antwoordde enkele weken later dat mijn brief wat hem betrof zo in een psychiatrisch handboek kon worden opgenomen. Een welkom compliment, want veel deed ik niet goed in die tijd.

Marcel werd in Nederland enkele maanden in een inrichting verpleegd, maar krabbelde vrij snel weer op. Toen ik later zelf op het ministerie in Den Haag was komen te werken, belde hij mij 's avonds thuis nog een keer op. Dat moet ergens in 1984 zijn geweest. We sloten dat gesprek af met de conclusie dat we elkaar nodig weer eens moesten zien. Zoals het gaat, is dat er nooit van gekomen.

Drie jaar geleden kruiste Vlieland nog eenmaal mijn weg. Ik werd door een functionaris van Buitenlandse Zaken benaderd met de boodschap dat Vlieland nog altijd in de veronderstelling leefde dat ik met mijn brief aan de psychiater vanuit Colombo zijn carrière willens en wetens had willen fnuiken, en dat het daarom maar niet opschoot met zijn promotie. De enige remedie om hem van dat waanidee af te brengen leek mij om Vlieland mijn brief alsnog te laten lezen. Ik heb me toen die brief in kopie nog eens laten toesturen en me ervan vergewist dat de herinnering me niet bedroog. Het schrijven was vriendelijk gesteld geweest en gaf van de manier waarop Vlieland destijds zijn werkzaamheden in Colombo verricht had eigenlijk nog een geflatteerd beeld. Die toestemming tot inzage gaf ik dus, al was het maar omdat ik Marcel graag wilde afhelpen van het hersenspinsel dat ik hem toen moedwillig zou hebben tegengewerkt. Hoe hij op de lezing van die brief heeft gereageerd, weet ik niet. Helemaal gerust ben ik er niet op, want er stonden wel zinnen in zoals: Marcel Vlieland is de eenzaamste mens die ik ooit ben tegengekomen. Bovendien had ik de psychiater ook van mijn vermoeden op de hoogte gesteld dat Vlieland waarschijnlijk aseksueel was.

Had ik daar in elk geval de plank niet volkomen mis geslagen, nu ik weet wat Bijleveld me over die Sue heeft verteld?

Ambassadeur Nolens en zijn vrouw, die zo vriendelijk waren geweest om me gisteravond mee uit te nemen naar een pub met zo'n groep uitgestreken Ierse zangers, meenden van niet. ‘Van een werkelijk geconsumeerde liefde kun je naar mijn mening niet spreken,’ had Albert Nolens gezegd. ‘Het was meer de wederzijdse vertroosting van twee uitzonderlijk eenzame mensen, als je het mij vraagt.’ Sue Dillon was een bijzonder lelijke maar aardige vrouw, volgens hem. Vooral dat van die lelijkheid stelde me teleur. Het zou toch ongelooflijk zijn geweest als Marcel erin geslaagd was om een bloedmooie Amerikaanse stoeipoes aan de haak te slaan.

Ik loop de kroeg binnen die recht tegenover het gedenkteken voor de verdronken vissers ligt en bestel een whisky. Naast mij zitten twee montere mannen in witte wollen truien, ze hebben de hele nacht gedronken en zijn nog niet naar bed geweest. Ze lijken broodnuchter.

Uit de speaker van de radio klinkt de stem van een geestelijke. Hij heeft het over het Godsbewijs. ‘De kans om bij toeval een wereld te scheppen,’ zegt de stem, ‘is net zo groot als een wervelwind die over een schroothoop raast waardoor dan per ongeluk een Jumbo-jet in elkaar wordt gezet. Zo'n kleine kans maar. Er moet dus wel een God zijn.’

Ik neem er nog een en kijk naar dat kale gedenkteken in de wind; en denk aan Marcels allenigheid op al zijn standplaatsen. En ik mompel: ‘Heer van de zee, Heer van de vissen, dat Marcel Vlieland vergaard mag zijn in Uw netten.’