Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 17]

De nakomer komt te vroeg
door Jaap van Heerden

Afgaande op de elf recensies, die ik onder ogen kreeg, is de nieuwste roman van Maarten 't Hart, De nakomer, niet goed ontvangen. Is het daarom een slecht boek? Dat weet ik niet, want ik heb mij terwille van deze rubriek beperkt tot de kritiek en het boek zelf nog niet gelezen. Ik kan daardoor ook de vraag niet beantwoorden of de critici hun werk goed gedaan hebben, want daarvoor ontbreekt de onmisbare kennisname van het boek als ijkpunt. Uit deze elf recensies kan ik alleen afleiden hoe onze literaire critici te werk gaan, hoe ze argumenten leveren voor hun oordeel en vooral



ook hoe zij hun stuk opvullen met allerlei bijkomstige ideeën tot het de vereiste omvang heeft.

Het vermoeden, dat de boekbesprekers zich massaal kunnen vergissen, heeft iedereen wel eens bevestigd gezien. Zelf vond ik bijvoorbeeld De ongeschreven leer van Geerten Meijsing, dat vorig jaar verscheen, een fascinerend boek, maar geen enkele criticus gaf mij daarin gelijk. Als je verheugd naar huis fietst in de gedachte weer verder te kunnen lezen in Geerten Meijsing, heb je te maken met een bijzonder boek. De vrijwillige terugkeer tot het boek is de beste norm. De roman van Geerten Meijsing werd indertijd zeer slecht ontvangen. Zo beroerd is het Maarten 't Hart niet vergaan, want al zijn de kritieken, op één uitzondering na, niet lovend, ze zijn ten minste gereserveerd, in een mengsel van waardering en afwijzing. Er valt in Maarten nog veel te prijzen. Ik denk dat je als auteur beter een zeer slechte kritiek kunt krijgen dan een kritiek waarin staat dat je boek net niet goed genoeg is om goed te zijn. Wie je met de nodige hartstocht bestrijdt, schrijft door de opgetaste weerzin vaak ook een beter stuk dan degene die meestal uitsluitend terwille van zijn reputatie als criticus nog een kritische noot wil plaatsen. Een volstrekt afwijzende kritiek valt bovendien beter te bestrijden dan een kritiek waarin staat dat je prestatie wel aardig maar niet volmaakt was.

Over de nodige aandacht zal Maarten 't Hart niet kunnen klagen. Zijn boek werd direct en prominent besproken. Meestal vergezeld van een grote foto. Die foto's zijn interessant, want ze laten Maarten zien aan de kant van een sloot, geleund tegen een boom of een tuinmuur, werkend op het land met een spade of turend in de verte. De auteur is een buitenmens. Alle kritieken zijn het erover eens dat hij over de natuur prachtig kan schrijven.

Laat ik beginnen met de meest lovende kritiek. Die is van Theodor Holman in Het Parool, toevallig ook de eerste kritiek die ik las. Holman bespreekt het boek zoals ik als ongeoefend literair criticus een boek zou bespreken, namelijk vooral als beschrijving hoe het met de recensent gaat. Holman kan het lezen, het voorlezen en het herlezen niet laten. Hij draagt het boek overal met zich mee. Hij maakt anderen deelgenoot van zijn enthousiasme: ‘Ik vertelde over het verhaal aan mijn terrasgenoten en eenmaal thuis las ik nog een stukje.’ Ik denk dat ze op de Faculteit der Letteren, waar je natuurlijk les krijgt in het schrijven van recensies, al deze zinnetjes van hoe het met de recensent gaat zouden hebben geschrapt.

Maar mij beviel het wel. Zelfs de idiote opmerking ‘Hoe het boek eindigt, vertel ik niet. Hoeft ook niet’, nam ik voor lief, hoewel ik het doorgaans raar vind om te vertellen wat je niet wilt vertellen. Het is de eerbied voor de afloop. Ik ben nog nooit een recensent tegengekomen, die zegt dat hij niet zal vertellen hoe het boek begint (Hoeft ook niet). In de kritiek is het begin vogelvrij en de afloop beschermd. Ik zal u vertellen hoe de recensie van Holman eindigt: ‘Nee, het is een boek van deze tijd en flitsend.’ Flitsend is waarschijnlijk een woord van deze tijd en kennelijk een literaire norm. Homerus, dat is pas flitsend. En Thomas Mann? In Vrij Nederland eindigt Jeroen Vullings zijn recensie met de woorden: ‘Wat bedoeld is als van deze tijd en flitsend, is in De nakomer toch vooral pijnlijk.’ Zoals u ziet ben ik niet de enige, die recensies bespreekt. We zijn hier getuige van een echte discussie, of het boek flitsend en van deze tijd genoemd mag worden.

[p. 18]

Uit de besprekingen maak ik op dat de roman van Maarten 't Hart drie delen omvat. Het eerste deel beschrijft de jeugd van het jongetje Minderhout, ergens op het platteland; het tweede zijn leven als apotheker tijdens de Tweede Wereldoorlog en het derde zijn levensavond, die geheel verpest wordt door de plotse suggestie dat hij zich gedragen heeft als een verrader. De kritiek richt zich op de samenhang van de drie delen en op het realisme van de dramatische omslag in het leven van Minderhout. Hans Warren schrijft in de Provinciale Zeeuwse Courant dat de eerste twee delen eigenlijk niet interessant zijn. Langdradig vooral. ‘Het lijkt of je in het saaiste boek van het jaar bent beland.’ Maar het laatste deel, waarin de hoofdpersoon tot zijn eigen verbijstering het slachtoffer wordt van laster en hetze redt het boek. Dit stelt de kritiek voor een probleem. Warren vindt nu die eerdere stukken toch interessant omdat zij in hun mateloze saaiheid de omslag goed voorbereiden en voor het tragische contrast zorgen. Doeschka Meijsing in Elsevier zegt over de eerste delen: ‘op elke bladzijde walmt de lezer de verveling tegemoet. In deel drie blijken al die nietszeggende pagina's dan toch nog een functie te hebben gehad.’ Maar zij vindt dat de onverwachte tragische wending het boek niet redt, omdat je als lezer retrospectief niet denkt, wat ik eerst saai vond was helemaal niet saai. Hoe heb ik me zo op het verkeerde been kunnen laten zetten. Al wat saai was, droeg kennelijk de kiem van ontreddering, maar saai blijft het.

Rob Schouten in Trouw vindt het derde deel niet echt goed omdat de menselijke tragiek uitblijft. ‘Ja, Simon Minderhout trekt het zich als tachtigjarige wel aan, maar van een verscheurende, existentiële twijfel is toch geen sprake.’ Johan Diepstraten heeft er in De Stem meer waardering voor. Het raffinement van het boek zou er vooral uit bestaan, hoe een streekroman toch nog een roman wordt. Het probleem voor de recensenten is natuurlijk, of een roman een zwak deel kan bevatten om een sterker deel meer gewicht te geven. Kan dat nog gewaardeerd worden als een vernuftige literaire ingreep?

Bij de opbouw van de hetze tegen de hoofdpersoon in het derde deel spelen de media een meedogenloze rol. Voor een enkele recensent maakt dat juist het laatste deel weer zwakker. Ingrid Hoogervorst schrijft in De Telegraaf: ‘Een wonderlijk boek, dat veelbelovend aanvangt als een knusse Hollandse streekroman om te eindigen in een polemisch schrijven tegen de media.’ Het is een dwaze sprong in de verhaallijn. ‘Het derde deel over de 80-jarige Simon is saai en oninteressant want gevuld met gebeurtenissen uit zijn jeugd, die de lezer al bekend zijn uit de voorafgaande delen.’

Ook Jaap Goedegebuure (HP/De Tijd) vindt het slot niet overtuigend: ‘Het wil er bij mij niet in dat een onbeduidend man als de Maassluise oud-apotheker Simon Minderhout (let even op de naam) interessant genoeg zou zijn om publiekelijk als oorlogsmisdadiger te worden gebrandmerkt.’ De beste stukken staan volgens Goedegebuure juist aan het begin. ‘Later gaat het er helaas een stuk serieuzer aan toe, ook in de vaak archaïsche woordkeus.’ Arjan Peters in de Volkskrant vindt alle drie de delen van een zeldzame krukkigheid. De roman is stijf en onwerkelijk. De hoofdpersoon volkomen bloedeloos en hoe kan een volkomen bloedeloos persoon nog inzet van een drama worden dat ons boeit. ‘In het derde deel (...) lezen we dat Minderhout een ellendige oude dag heeft. Net goed’ schrijft Peters. Nog even en iemand schrijft, die Minderhout is de hoofdpersoon van een volslagen mislukte roman en dat gun ik die Minderhout wel.

De recensie ten slotte waar ik als lezer van recensies het meest aan had, was die van Hans Goedkoop in NRC Handelsblad. Hij behoort tot de soort recensenten die je ook leest als het boek je niet interesseert. Eigenlijk snijdt Maarten 't Hart een bekend maar steeds opnieuw beklemmend thema aan, dat iemand schuldig bevonden wordt aan wat hij niet gedaan heeft, maar toch schuld voelt. Om dat uit te beelden moet je over groot vakmanschap beschikken, want de lezer dient ook meegesleept te worden in het voelen van die reële en toch imaginaire schuld. ‘Het rare is alleen, je voelt het niet bij hem’, schrijft Goedkoop. Ik geloof dat de recensent de vinger op de zere plek legt, wanneer hij wijst op het feit dat Minderhout, in tegenstelling tot het gereformeerde milieu waarin hij belandt, meent dat alles toeval is en zelfs het gooien van kruis of munt bij het nemen van vitale beslissingen lood om oud ijzer is. Maar dan zijn schuldgevoelens overbodig. ‘Waar willekeur regeert hoeft niemand zich per slot iets te verwijten.’ Deze Minderhout is gewoon niet de geschikte hoofdpersoon voor deze roman. De schrijver zelf had beter de hoofdpersoon kunnen zijn, omdat hij het ongeloof nog niet volledig heeft omhelsd. Als Minderhout zijn alter ego is, dan komt hij te vroeg.