Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 54]

Pen en de vertroetelstaat
door A.H.G. Rinnooy Kan

Professor Pen is volgens zijn vakgenoten Nederlands beste econoom. Hij is ook, zo bekende hij bij diverse gelegenheden, ‘emotioneel, opvliegend en soms verdomde kwaad’. Op de voorzitter van vno-ncw bijvoorbeeld, die Nederland een vertroetelstaat zou hebben genoemd - ‘en dan heeft hij het niet over die lui in hun dikke bmw's, nee, dan heeft hij het over uitkeringstrekkers’. ‘Als ik dat hoor,’ zegt professor Pen in de Volkskrant, ‘word ik heel kwaad en intolerant.’

Die voorzitter van vno-ncw wordt nu al twee jaar op grond van de metafoor van de vertroetelstaat door een boze Pen achtervolgd,



en blijft daar onverminderd tolerant onder. Hij kan zich absoluut niet herinneren of en zo ja, wanneer hij deze uitdrukking zou hebben gehanteerd, maar veel doet dat er niet toe. Als het al niet gezegd is, dan had het gezegd kúnnen zijn; en dan zou het overigens niet alleen betrekking hebben op de uitkeringstrekkers, maar ook op die lui in hun dikke bmw's.

Nederland is een opmerkelijk land. Ogenschijnlijk een tikje braaf, een tikje saai, een tikje doorsnee; in werkelijkheid echter houder van vele sociaal-economische wereldrecords. Nederland heeft (alles zo ongeveer) de hoogste produktiviteit per gewerkt uur ter wereld en daarnaast de laagste hoeveelheid gewerkte uren, het scherpste toptarief in de belastingen en de platste inkomensverdeling, de hoogste regeldichtheid en de laagste participatiegraad, het hoogste ziekteverzuim en de laagste zuigelingensterfte, de langdurigste besluitvormingsprocedures en de geringste arbeidsonrust.

Alles hangt met alles samen, en een beetje theorie over Nederland zou al deze records in samenhang moeten kunnen verklaren. De beste econoom van Nederland kan zo'n theorie vast wel bedenken. Een kerningrediënt ervan zou ongetwijfeld de relatie zijn die de Nederlandse overheid onderhoudt met de inwoners van dat land. Veel van de eerdergenoemde records kwamen immers direct of indirect tot stand onder aanvoering van het politieke systeem.

Over dat politieke systeem valt heel veel aardigs te zeggen. In vergelijking tot veel andere landen is Nederland een betrekkelijk beschaafde, betrekkelijk tolerante en betrekkelijk fatsoenlijke samenleving met een prijzenswaardige voorkeur voor overleg en argumenten boven conflict en confrontatie. Wie in Nederland zijn zegeningen wil tellen, kan, al kijkend over de grenzen, vooruit. En toch ontstaat, naarmate de zegeningenlijst groeit, een licht gevoel van onbehagen.

Honderd procent trots op al die wereldrecords zal men ook onder Groningse professoren niet zijn. Professor Pen heeft eens gezegd het irrelevant te vinden dat het Nederlands nationaal inkomen per hoofd van de bevolking in de afgelopen twintig jaar door zeven omringende Europese landen is voorbijgestreefd. Maar ook wie niet op het punt staat te emigreren naar Hong Kong en vindt dat er niets gaat boven Groningen (zelfs niet Denemarken), kan niet echt trots zijn op zo'n resultaat. Misschien is het wel niet erg, maar het is zeker niet erg goed.

Wat is er misgegaan? Zo rond de viering van de vijftigste vijfde mei is het verleidelijk om 5 mei 1945 als vertrekpunt te kiezen. De naoorlogse samenleving, zo zei de Koningin laatst in de Ridderzaal, werd verrijkt met vele nieuwe samenwerkingsvormen. Dat kon en moest ook gebeuren, vanwege een gezamenlijke motivatie om het land weer aan de gang te krijgen. Allicht dat daarbij de staat nieuwe verantwoordelijkheden kreeg toegeschoven. De staat kon in economisch opzicht meer dan eerder vermoed - dat had Keynes bedacht - en moest nu in sociaal opzicht meer dan eigenlijk kon. Maar logisch was het wel, die overdracht van verantwoordelijkheden naar de staat, waardoor sociale zekerheid van liefdadigheid werd getransformeerd in solidariteit, van een verleende gunst in een verworven recht. Nederland kon als land, als collectief, tegen een stootje, zozeer zelfs dat - zoals de Koningin ook opmerkte op 5 mei - gaandeweg de eerste prioriteit in onze Grondwet verschoof van de integriteit van Nederland naar die van de Nederlanders, van de verdediging van

[p. 55]

onze collectieve grenzen naar de veiligstelling van onze individuele plekjes. Dat was een rake observatie in de Ridderzaal over een transformatie die ertoe leidde dat de nationale staat op de burgers ging passen in plaats van andersom.

Nederland leek zich dat te kunnen permitteren, omdat de naoorlogse gemotiveerdheid van die burgers - werkgevers en werknemers gelijkelijk - de onaantastbaarheid van het nationale collectief haast automatisch leken te garanderen. En ook vanuit de burgers bezien was de transformatie zeer verleidelijk. In ruil voor hun toewijding bood het herrijzende Nederland aan een flink aantal lastige beslissingen geheel of gedeeltelijk van de burgers over te nemen en een aantal zorgen en risico's onder nationaal beheer te brengen. Zorgen voor de oude dag, bijvoorbeeld, of risico's van werkloosheid en arbeidsongeschiktheid, met alle beslissingen hoe en wanneer daartegen een voorziening te treffen. Maar ook beslissingen over een huis huren of kopen, over het luisteren naar de radio, over het starten van een bedrijf of het langer openstellen van een winkel werden ingewikkelde processen, waarin de overheid het liefst de worst van de subsidie hanteerde en als het niet anders kon de zweep van de regelgeving.

Het was en is allemaal reuze goed bedoeld: de staat die de burgers onaangename verrassingen bespaart en hen wat uit de kou houdt. Buiten giert de wind om het huis, maar binnen staat de kachel op vier en als het beter gaat, al snel op vijf, zes of zeven. Wie de gordijnen dichthoudt, gelooft al gauw in een subtropisch klimaat te leven, met de jaren zestig als een periode van uitsluitend zwembroekenweer. De staat organiseert het grote filter tussen buiten en binnen, waarin slecht weer en slecht nieuws blijven steken. Natuurlijk, soms dreigt het mis te gaan, maar dankzij de eerdere spaarzaamheid is er genoeg geld in kas om de onrust af te kopen. Wie merkt er nog dat wij boven onze stand leven? Na de oliecrisis zegt de staat op vermanende toon dat het nooit meer wordt zoals het was, maar een paar jaar en vele scheppen geld later valt het allemaal geweldig mee.

Hoe zou een staat die zo met zijn burgers omspringt genoemd moeten worden? Een staat die soms berispend is, maar meestal belonend; soms bestraffend, meestal begrijpend; soms vermanend, meestal verwennend. Misschien is vertroetelstaat nog niet zo'n slecht woord. Ook de minder gelukkige bijverschijnselen zijn immers bij dr Spock te vinden, zij het in de kleine lettertjes van de minder populaire hoofdstukken. Ook bij vertroetelend ouderschap verdwijnt met een beetje pech de gezelligheid van de goede tijden snel uit beeld als het eens wat tegenzit en het zakgeld niet automatisch wordt verhoogd. Wie plotseling wat meer voor zichzelf moet zorgen, is daar dan slecht op voorbereid en kan bovendien een beroep doen op obstructiemechanismen die de stemming vroeger nu juist zo vreedzaam plachten te houden. Ineens kan de staat niet meer wat wij willen, en blijken wij minder te kunnen dan de staat wilde. Wij brengen dan ineens niet meer de solidariteit op die ooit zo vanzelfsprekend was en die zich zo gemakkelijk liet financieren door buitenlandse hulp en binnenlandse groei.

De vertroetelstaat wordt nooit meer zoals hij was; de ene vertroetelde merkt dat wat eerder dan de andere. Ondernemers die dat vrij vroeg merken hebben er overigens echt geen belang bij een al te radicale hervorming te bepleiten. De overgang van oud naar nieuw is toch al niet zo eenvoudig, want één ding is zeker: de stilzwijgende afspraak tussen de vertroetelstaat en zijn burgers stond in het hart van de naoorlogse economie en een nieuwe economische orde komt niet in een achternamiddag op een opiniepagina tot stand.

Wat Nederland bedreigt is niet dat de kieren in het raam niet dicht te stoppen waren. Integendeel: beter nu een koutje dan straks een longontsteking. Maar het zou jammer zijn als de discussie niet op gang komt en de route naar een nieuwe ordening slechts gemarkeerd blijft door de wrakstukken van oude instituties en vergane utopieën. De politiek smeekt al jaren om het voortouw in de nieuwe orde zonder zich te realiseren dat aan het andere eind van het touw steeds minder zit vastgebonden. Het gesprek tussen staat en burgers zou kunnen en moeten gaan over hoe ons nationale boeltje bij elkaar gehouden kan worden in een wereld waarin processen van globalisering en individualisering - beide precies tezelfdertijd - wijzen in één en dezelfde richting, namelijk een van méér concurrentie en minder troetelzucht. In zo'n gesprek zou de intolerantie zich moeten beperken tot degene die nog steeds probeert de gordijnen gesloten te houden.

Nu wij de vijftigste 5 mei achter ons laten, ontstaat er een kans om het herdenken letterlijk te nemen, en opnieuw te bedenken hoe staat en burgers moeten arriveren bij de honderdste verjaardag van onze bevrijding. Dat begint bij het afscheid nemen van oude metaforen, maar mag daar nu niet in blijven steken. Boze Groningse economen zijn meer dan van harte welkom.