Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 28]

Hoe neuken reigers?
door H. Brandt Corstius

De buitenvrouw van Joost Zwagerman heb ik niet gelezen. Ik ben er nieuwsgierig naar, omdat ik Zwagerman een goed schrijver vind en omdat het onderwerp van zijn roman mij interesseert, maar ik had beloofd om hier de recensies van dat boek te behandelen, en het leek mij beter dat te doen voor ik het boek las.

Misschien is het verstandig eerst een vuiltje weg te werken. Ik heb Zwagerman verweten dat hij zijn boek Vals licht door een antisemitische regisseur heeft laten verfilmen, die in die verfilming allerlei ruzietjes uitvocht. Zwagerman



verdedigde zich met het argument dat hij nu eenmaal de filmrechten verkocht had. Ik vind dat een schrijver niet zomaar zijn filmrechten aan de hoogste bieder, of de enige bieder, moet verkopen. Theoretisch kan een antisemiet een goede filmer zijn, maar wie de antisemiet waar ik het over heb (wat leven we toch in een gelukkig land dat u direct weet over welke door de Hoge Raad wegens antisemitisme veroordeelde domkop het gaat) ook maar één keer heeft gezien of gehoord of gelezen, weet dat hij van het subtiele Vals licht niets kon maken. Inderdaad is de film na een week uit de bioscopen verdwenen. Zwagerman heeft, gek genoeg, niet tegen de antisemiet maar tegen mij opgewonden geluiden laten horen, maar ik denk dat hij inziet dat hij een vergissing heeft begaan, en in het volgende wil ik dat vuiltje niet laten meespelen.

Uit de zeven recensies (Willem Kuipers en Arnold Heumakers in de Volkskrant, Hans den Hartog Jagers in NRC Handelsblad, Alle Lansu in Het Parool, Inge van den Blink in het Utrechts Nieuwsblad, Carel Peeters in Vrij Nederland en Rob van Erkelens in De Groene) die ik las, blijkt dat De buitenvrouw gaat over een blanke leraar die een verhouding heeft met een creoolse collega.

In bijna alle recensies komen wij de term ‘politically correct’ tegen. Dat is een tweedehands, en bij zijn vlucht over de Atlantische Oceaan totaal van betekenis veranderd, begrip. Het echte politiek correct komt in Nederland niet voor. De term wordt hier alleen gebruikt door politiek incorrecte lieden (laat ik het woord racisten nu maar eens niet bezigen) om er mensen met wie ze het niet eens zijn, mee om de oren te slaan. Ze bedoelen ongeveer: ‘Die man doet nu wel net alsof hij zo geweldig tegen rassendiscriminatie is, maar dat is allemaal hypocrisie en hysterie waar hij niets van meent. ik daarentegen durf best openlijk te zeggen dat die slappe praatjes mij de keel uithangen en dat we een nikker gewoon nikker moeten noemen.’ Het komt geen ogenblik bij ze op dat iemand die tegen rassendiscriminatie is dat misschien wel eerlijk zou kunnen menen, voor zover een mens ooit iets eerlijk kan menen. Die lieden schrikken zich dood als iemand het onderwerp aan de orde stelt. Ze voelen zich, niet ten onrechte, direct zelf aangevallen.

In de Verenigde Staten is politically correct zo zeldzaam als vegetarisch of tegen-de-doodstraf. Het bestaat, maar het is in een kleine minderheid ten opzichte van de duizenden publicisten die zich er nu al jaren vrolijk om maken. Wie in Amerika een boek of artikel tegen p.c. schrijft verdient in zijn eentje meer dan de hele, kleine, p.c.-clan bij elkaar.

In Nederland wordt de term politiek correct uitsluitend in beledigende zin gehanteerd tegen iedereen die het vraagstuk van het Nederlands racisme aan de orde durft te stellen. Ik heb voortdurend het gevoel of ik in Nederland verkeer in het Amerika van 1961, waar men het zwarte verzet als een belachelijke en voorbijgaande zaak zag, en de blanken die er sympathie voor betuigden, als hysterische hypocrieten.

Wat Zwagerman er precies van vindt, of wat zijn blanke hoofdpersoon er precies van vindt (de recensenten scheren dit, op een enkele uitzondering na, over één kam) kan ik uit de recensies niet opmaken. Ik zie wel dat bijna alle recensenten doodsbang zijn dat Zwagerman misschien een beetje te politiek correct zou kunnen zijn, en je hoort ze blij opademen als blijkt dat het wel meevalt. Lees je zoiets in één recensie, dan valt dat niet op, maar ik zal er vier citeren:

[p. 29]

‘Er was’; schrijft Kuipers in zijn isbn-rubriek, ‘een moment tijdens het lezen dat ik dacht: nou, nou, Zwagerman, als je zo “politiek correct” wilt zijn, geef mijn portie dan maar aan fikkie, maar dat ging voorbij.’

‘Maar,’ schrijft Van Erkelens na een lofrede op de andere boeken van Zwagerman, ‘met De buitenvrouw is hij zo overduidelijk terechtgekomen in het gebied van de vakkundig geschreven, politiek correcte, “mooie” boeken dat ik met enige droefenis moet constateren dat ik de Joost Zwagerman van vroeger mis.’

‘Het engagement is belerend en frikkerig,’ schrijft Den Hartog Jager, zonder daar een enkel bewijs van te leveren, maar hij vermijdt tenminste de term politiek correct.

‘Even lijkt het er op - jasses! - dat De buitenvrouw zich ontwikkelt tot een politiek correcte roman met een omslachtig belerende teneur,’ schrijft Van den Blink.

Het komt erop neer dat de Nederlandse literatuurcriticus als hij een Nederlands boek leest waar een blanke man met een zwarte vrouw neukt (‘neukt, zoals Zwagerman plastisch schrijft,’ zegt Kuipers. Hoe wil hij het dan noemen?) maar één angst heeft: dat de auteur politiek correct is. Van Erkelens blijft bij dat oordeel, maar de anderen constateren opgelucht dat het wel meevalt. Heumakers is in die angst het openhartigst als hij schrijft: ‘Racisme, alledaags of niet, is een onderwerp dat aanleiding geeft tot een hoop hysterie en hypocrisie, gewoonlijk verpakt als morele verontwaardiging.’ Wat een eigenaardige uitlating! Dat racisme bij deze of gene ook eerlijke verontwaardiging zou kunnen oproepen en dat racisme ook slachtoffers kent, dat wordt kennelijk als onbelangrijk beschouwd.

Gelukkig, aldus Heumakers, ‘weet Zwagerman zijn gevoel voor nuance te bewaren’. Het lijkt me niet een compliment waar een oprecht schrijver blij mee kan zijn.

De voornaamste indruk die bij me achterblijft na het lezen van de zeven besprekingen, in de voor de literatuur belangrijkste dagbladen en weekbladen, is die van vergaande onnozelheid. De recensenten hebben kennelijk nog nooit een roman gelezen die mede over racisme gaat. Als Zwagerman een roman over racisme schrijft worden ze buitengewoon bang dat het politiek correct zou zijn, zonder dat ze uitleggen wat ze daarmee bedoelen. Geen ogenblik komt het bij ze op dat Zwagerman dit onderwerp misschien ter harte gaat. Allemaal schrijven ze, alsof ze het van elkaar overschreven, dat Zwagerman een kroniekschrijver (Lansu) of schrijver van een kroniek (Den Hartog Jager) of chroniqueur van het moderne of postmoderne leven (Heumakers) is. Misschien stond zoiets op het omslag.

Als ik iets positiefs moet zeggen over de recensenten dan is het dit: ze vergelijken gelukkig Zwagerman niet met andere schrijvers. Alleen Rob van Erkelens toont zijn volslagen blindheid voor zelfs het recente verleden van de Nederlandse literatuur, als hij schrijft de omschrijving de nieuwe Vestdijk ‘gezien de grijze onberispelijkheid van de Doornse meesterschrijver eigenlijk behoorlijk sneu voor Zwagerman’ te vinden. Onberispelijkheid! De hetze waarmee Vestdijk vlak voor de oorlog vies en tegennatuurlijk en beledigend voor het christendom werd genoemd, zal Zwagerman nooit meemaken.

De recensie van Carel Peeters lijdt niet aan de allergie voor politieke correctheid, maar is door iets anders totaal onleesbaar en onbegrijpelijk. Er zitten niet minder dan veertig citaatjes in zijn stuk. Citeren kan nuttig zijn - ik deed het hierboven ook - maar wat hebben we bijvoorbeeld aan de een-na-laatste zin van Peeters: ‘Ondanks zijn “intrinsieke weerzin” heeft Altena een dynamische aandacht voor “de dingen”. De termen intrinsieke weerzin en de dingen zullen wel van Zwagerman zijn, maar wat moet ik mij bij deze volzin van Peeters voorstellen? Wat is een minder dynamische aandacht voor de dingen, of desnoods: voor ‘de dingen’? Peeters is het meest positief van de zeven recensenten, maar er is geen touw aan zijn stuk vast te knopen. Boven de recensie staat als kop Een paradijsvogel in een muisgrijze mus. Uit de andere recensies begrijp ik dat de mus in de vogel schuift.

Geen enkele recensent gaat in op de vraag hoe Zwagerman schrijft. Ze vinden het goed, geloof je, maar de angst voor politieke correctheid slaat ze blind voor Zwagermans stijl. Er wordt geen enkele zin positief of negatief beoordeeld. Het lijkt wel of we de juryleden van de ako-prijs horen met hun platitudes over het verhaaltje en wat ze ervan herkenden en daarom goed vonden, en dat het gelukkig niet politiek correct was.

De beste recensie vond ik de korte van Inge van den Blink die eindigt met de constatering: ‘Als zedenschets van hedendaags middelbaar onderwijs - wat een heerlijk herkenbare treurigheid allemaal - is De buitenvrouw magnifiek.’ Dus er was nog een ander onderwerp dan het gevreesde racisme. Ik ga dat boek gauw lezen.