Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 3]

[554]

Afstand als thema
J.J. Peereboom

In onze middelbare-schooltijd vroeger bestonden er jongens die een jaar of acht, zeven, zes ouder waren en die zich verwezenlijkt hadden. Zij waren de school ontstegen maar bleven uit de verte waarneembaar, met piekloos gekapt haar en ongedwongen regenjassen. De meesten studeerden; sommigen werkten in het buitenland, om het te leren kennen. Hun moeders, die iets ouder waren dan de onze, vertelden over hen: hoe vanzelfsprekend zij in hun levenswijze pasten, hoe zij toekomstkansen tegen elkaar afwogen, wat zij voor reizen maakten met vrienden van hun eigen kaliber, waar zij ontvangen werden en wat voor soort opvattingen zij verwierpen.

Enkele jaren later studeerden zij af of keerden terug uit het buitenland. Zij trokken de deur van hun jeugd achter zich dicht en verloren hun glans, als jonge vaders met volgepropte auto's. Een volgende generatie kwam op de toppen te staan; en toen die ook weer verder moest werd het onze eigen beurt, maar wij hebben er weinig van terechtgebracht. Geen man is een held voor zijn knecht, laat staan voor zichzelf. Wel vonden wij bij buien dat wij een glansrol speelden; twintigjarigen wanen zich vaak gloednieuw en geestig wanneer zij elkaars praatjes nazeggen, maar wij wisten te goed wat erachter schuilging om in onszelf de glorie van de verre generaties terug te vinden.

Alleen van een afstand heeft de laatste fase van de jeugd de afgewogen perfectie van finale en ouverture tegelijk, en er zijn mensen voor wie de terugblik later bijna even zonnig is als het vooruitzicht was. De een is skeptischer dan de ander; in ieder geval heeft de verwachting van de vervulde jeugd een uitwerking die nooit ongedaan gemaakt wordt. Naar het voorbeeld van de oudere jongens hebben wij ons gedrag gemodelleerd; dat wil zeggen, naar hun voorbeeld als leeftijdsklasse, niet als individuen. Op zichzelf, van dichtbij gezien, waren zij weinig bijzonders. Oudere broers van vriendjes hadden geen eigen glans; zij ontleenden die aan de omgang met hun tijdgenoten.

Hoe langer de mens zichzelf onderzoekt, hoe meer denkbeelden en ideeën alleen op een afstand van de ruwe werkelijkheid geldig lijken. Het denkbeeld van de bekroonde jeugd is betrekkelijk onschadelijk vergeleken bij dat van de communistische heilstaat waar de twintigste eeuw door verziekt is, en dat met geweld op een afstand gehouden werd. Tamelijk onschadelijk is ook weer het denkbeeld van de aardige of sympathieke persoonlijkheid, dat het burgerleven ontkleurt door aan te nemen dat mensen hun aard kenbaar maken als zij vriendelijk meepraten bij ontvangsten en partijen.

Wie eenmaal aangestoken is door het begrip afstand kan er telkens nieuwe toepassingen van vinden en ontdekkingen mee doen. Behalve een levensvoorwaarde voor denkbeelden is het zelf ook een denkbeeld, dat wel eens in volle vlucht waargenomen kan worden maar nooit vastgelegd. Een Egyptenaar vissend in de Nijl drieduizend jaar geleden, is die tien keer zo ver weg als een Amsterdammer vissend in de Amstel in 1690? Als ik mij voorstel dat de Egyptenaar moet lachen om de verhouding tussen het graf dat hem wacht en de piramides van zijn vorsten, en dat de Amsterdammer snauwt omdat een roeier in een houten bootje te dichtbij langskomt, staat de eerste mij nader. Wat heeft de afstand voor betekenis: kan ik mij een begrip vormen van de lengte van de tijd? Als er drieënhalve generatie in een eeuw past, hebben er in dertig eeuwen honderdvijf generaties geleefd. Dat lijkt lang vergeleken bij de levensduur van een zo'n generatie, maar onze verbeelding bestrijkt grotere tijdsruimten dan ons lichaam.

Soms kost het geen moeite om de verbeelding te verplaatsen naar 1790, op een zomermiddag langs de Heerenweg tussen Haarlem en Bennebroek, waar een jonge man in het gras zit bij het smeedijzeren hek van een buitenhuis in een Franse tuin. Niet dat hij daar woont; hij is volgens plan tot dat hek komen lopen en gaat na zijn rustpauze terug naar huis in Haarlem. Zijn vrouw heeft kort geleden een zoon gebaard, Jacobus, die zal leven tot 1865 en een bescheiden vermogen nalaat aan een kleinzoon, Willem, geboren in 1846, wiens ouders jong gestorven zijn. Willem heeft geleefd tot 1917. Hij is laat getrouwd, in 1894; een jaar later is zijn zoon Frederik geboren, en die is omgekomen bij een vliegramp in 1963. Die had ik makkelijk kunnen kennen, als hij inderdaad bestaan had. Dan

[p. 4]

kende ik dus Frederik, en hij herinnerde zich heel goed Willem, die nog op de knie gezeten heeft van Jacobus, de zoon van de rustende wandelaar. Buig je zover als het gaat over de eeuwen, strek je vingers uit, en er zijn maar twee onbekenden nodig tussen mij en een jonge echtgenoot in 1790.

Die afstand kan niet groot genoemd worden. Geen wonder dat het heelal op andere tijdschema's werkt waarin het verschil tussen onze Willems en Frederiks en een eendagsvliegje te verwaarlozen is.

Twee eeuwen, dat klinkt toch nogal. Zelfs een enkele eeuw klinkt. Een eeuw! En een halve eeuw lijkt ook heel wat, maar het is vijftig jaar, meer niet. Haal vijftig jaar van mijn leeftijd af en wat zien wij? Toen was ik al hetzelfde personage; die vijftig jaar is niet meer geweest dan wat in- en uitademen.

En zestig keer vijftig dan, naar de Nijl en de vissende Egyptenaar? Een uur van halve eeuwen in plaats van een uur van minuten: het blijft overzichtelijk. Denk maar eens de eeuwen weg, van nu terug naar 1900 eerst, dan langs Willem en Jacobus, en de achttiende eeuw in. Niet te vlug, niet overhaasten; het gaat bijna te makkelijk, nog even en wij zitten aan de Nijl en vragen ons af waar de visser om glimlacht.

Dit is het soort spel waar de verbeelding wel bij vaart, totdat het uit moet zijn en je plaats moet maken voor het besef dat de werkelijkheid ieder ogenblik afloopt en nooit terugkomt. ‘Heb je nu mijn handschoenen?’ riep zojuist het kleine meisje van de overkant naar haar moeder, en ik heb even gelachen om haar heldere opdrachtgeverstoon. Dat is een minuut geleden, en binnenkort twee en dan drie en verder: binnen de verbeelding laat de tijd met zich spelen, daarbuiten wijkt hij onherroepelijk terug.

Afstand in de ruimte laat zich duidelijker onderscheiden dan in de tijd, hoewel het vliegtuig en de televisie er weinig van overgelaten hebben. Nergens meer, al was het aan het uiteinde van Zuid-Amerika of in het diepst van China, voelt de reiziger zich verder weg dan in Gulpen of Giethoorn. Reizen komt niet meer voor. Er bestaat alleen ergens-gaan-kijken, om te zien hoe overal ongeveer dezelfde koopwaar gesleten wordt aan mannelijke toeristen in kleine bloesjes met vrouwen in bolle broeken.

Alleen in combinatie met de tijd lijken sommige plaatsen op de wereld nog ver weg, als wij er vroeger geweest zijn en geen behoefte voelen om opnieuw te gaan. Dagelijks klotst in een zeker vissersdorp van Oost-Engeland het zwarte water tegen de kademuur van de haven, en de heuvel of het duin aan de noordkant roepen de vrouwen in de herinnering die daar uitkeken of hun mannen toch terugkwamen na de storm; misschien droogt de forse dochter van de caféhouder nog altijd de glazen af op ooghoogte, maar wij zullen haar niet meer toelachen. Die vissershaven ligt in de verte.

De redactie had, zo doorgaand, zelf een heel nummer kunnen vullen met intieme ervaringen van afstand, maar dacht dat er meer te beleven zou zijn als het onderwerp voorgelegd werd aan een aantal medewerkers. Wat zij geschreven hebben zal de lezer gevoeliger maken voor afstanden dan ooit tevoren, met het onvoorziene gevolg dat op den duur ieder stuk erover lijkt te gaan, of het nu op het thema gemaakt is of niet.

Om die indruk niet te verstoren is een uitdrukkelijke begrenzing van het themadeel van het nummer achterwege gelaten. De lezer kan zelf het best uitmaken of het ooit ophoudt. Misschien pas bij de biografische gegevens aan het eind - hoewel die minimale beetjes informatie ook het besef van afstand kunnen bevorderen.