Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 18]

De strijd tussen Alfa en Omega. Aforismen rond de schoonheid
Karel Labey

Das erste Kind der menschlichen, der göttlichen Schönheit ist die Kunst. In ihr verjüngt und wiederholt der göttliche Mensch sich selbst.
Hölderlin, Hyperion

When I think of art, I think of beauty. Beauty is the mystery of life.
Agnes Martin

1. Het maanlandschap van de tijd vraagt om de zon van vormen. Dankzij deze zon licht de tijd. [Nietzsche geeft eigenlijk een variant op deze gedachte als hij zegt: ‘Man merkt es ja dem geistigen und seelischen Wesen des Menschen schon zu sehr an, wie es durch die Hälfte Dunkelheit und Sonnenschein, von der das Leben umflort wird, im ganzen verdüstert ist.’ Het is niet alleen de chaos die dreigt, het is ook het donker - de afwezigheid van scherpe, klare antwoorden. In die zin is de cultuur een kwestie van toespitsing.]

Zonder de rayonantie - het leven, het werk en de daden - van in eigen heil en onheil verzonken makers, zou het leven die andere, verzoenende glans van het stralende, eigenzinnige, absolute ontberen. Een schaakspel zonder torens, een land zonder rivieren.

2. Dankzij de zon van vormen kan het oog uitrusten in het landschap en zich oriënteren op de eens zo onbarmhartige tijd. Cultuur is in kaart brengen maar vervolgens ook begaanbaar maken. Een kunstenaar die een pionier wordt genoemd - om het versleten begrip ‘avant-garde’ erbuiten te laten - beantwoordt daarmee aan een wezenstrek van zijn beroep: nieuwe wegen ontdekken, een nieuwe schoonheid vestigen en daarmee ook vaak het oude herijken. Dat de eerste ontdekkingsreizigers eenzaam zijn en soms op de klippen te pletter slaan, is bijna een natuurgegeven. Cocteau drukte het eigentijdser uit toen hij zei dat de kunstenaar in een auto rijdt en het publiek in een omnibus volgt.

3. Picasso zei, in die hem kenmerkende lapidaire vorm: ‘De kunst is wat de natuur niet is.’ Maar even later was hij zo vrijgevig om ook te zeggen dat hij ‘along with nature’, samen met de natuur werkte.

De klassieke tegenstelling is die tussen natuur en cultuur, tussen het ruwe en het onbebouwde, tussen het onherbergzame en het geciviliseerde, tussen het zichzelf genererende en het zichzelf afperkende, tussen het onbegrensde en het gedefinieerde, tussen spontaniteit en bewustzijn. Maar bij die laatste tegenstelling neemt het onbegrensde karakter van de kunst wraak: want wat is er organischer, dus ook spontaner dan een cantate van Bach, een schilderij van Rubens of een verferuptie van Jackson Pollock? De kunst - zou je kunnen zeggen - vormt een tweede spontaniteit, een spontaniteit op een hoger, omvattender niveau, een waarin de natuur al ligt ingebed. En dat overkoepelende karakter van de kunst maakt dat zij als een verzoening, als een transsubstantiatie kan fungeren.

4. De schoonheid is een bewijs van het zichzelf gevonden hebben in een rituele ruimte waar de tijd tot inkeer is gekomen.

5. De schoonheid is voor de maker een resultaat, een voltooiing van een worsteling, een mars of een zweefvlucht. In die zin bestaat er ook bijna geen ongeconcentreerd tot stand gekomen schoonheid. Maar het werk dat voor de maker een opgelucht vaarwel betekende, is voor anderen eerder een begin: een bundeling van energie en een versteviging van waarden en daarmee een aanzet tot weer nieuwe energie en tot nieuw zelfonderzoek en nieuwe gradaties in het bewustzijn. Leidend tot weer nieuwe creaties. Het perpetuum mobile van de schoonheid. Iedere generatie staat, of ze het wil of niet, op de schouders van de vorige.

[p. 19]

6. Vincent van Gogh liet zijn gedachten vaak, in maatschappelijke en artistieke zin, over de toekomst gaan. In een van zijn brieven roept hij uit: ‘Er zal in de toekomst een kunst zijn, die moet zo mooi, zo jong zijn...’ Je vraagt je af of hij hier de enorme waaier aan picturale mogelijkheden voor zich zag die de 20ste-eeuwse avant-garde vooral voor de Tweede Wereldoorlog zou openleggen. Hoe dan ook, zijn optimisme lijkt door veel opvattingen vanaf de jaren zestig gelogenstraft. Men verklaarde het tweedimensionale schilderij verbeurd, men had het over ‘de uitputting van de muze’, over het feit dat er alleen nog maar dwarsverbanden gelegd konden worden, en onlangs nog kondigde D. Kraaijpoel in Hollands Maandblad (januari 1993) ‘het einde

[p. 20]

van de kunstgeschiedenis’ aan. En dat tien jaar nadat de vrije schilderkunst met onder andere de Neue Wilden, het neo-expressionisme en de transavantgarde zoiets als een Risorgimento hadden doorgemaakt! (In het artikel van Kraaijpoel mis ik iedere verwijzing naar deze en andere stromingen die wel degelijk een andere klok lieten luiden.)

De mogelijkheid bestaat - en hierop doelt Kraaijpoel - dat een vormentaal is uitgeput, dat iedere stilistische weg al bewandeld is, maar wie zal dit controleren? En wanneer? Belangrijker is misschien de vraag of een generatie, in dit geval de beeldende kunstenaars, niet start waar de vorige is opgehouden en niet geprikkeld wordt om te reageren op het voorgaande. Wie zal ontkennen dat de wereld in tien jaar tijds van aanzien is veranderd en dat er weer een andere jonge lichting, met een andere psychische balans - andere verlangens en andere knelpunten - is opgestaan? En zou de beeldende kunst die niet meer in een geloofwaardige taal weten om te zetten? Zou dat veronderstelde, en door mij verafschuwde, ‘einde van de kunstgeschiedenis’ nu eens niet vooral op stilistische kenmerken (want daarin hebben de afgelopen honderd jaar inderdaad een verbijsterende, amechtig makende wildgroei laten zien) maar vooral op inhoudelijke aspecten moeten worden onderzocht? En waar - om een voorbeeld uit het heden te kiezen - vind je die mengeling van het verdroomde, vereenzaamde, heroïsche en mythomane zoals je die bij een Enzo Cucchi aantreft? Als het oog aan moeheid lijdt, doen de schilders het nog niet altijd.

7. En los daarvan: de schoonheid wordt bijna per definitie gekenmerkt door snelheid en wendbaarheid - hoe statisch de eerste indruk van een kunstwerk ook mag zijn: meermalen zit de actie van binnen. Wie vertrouwde er ooit op een trage, een slome schoonheid?

8. De mentale energie van waaruit een kunstenaar werkt, kent een bonte menigte aanzetten en verlangens en een bonte, en misschien wel onbegrensde menigte antwoorden. Daarom ook is het werk van iedere gevorderde kunstenaar voor een goede beschouwer herkenbaar. Het draagt een persoonlijk stempel en dat kan ik zelfs bij alle neostijlen die er de laatste tien jaar zijn opgesprongen moeilijk los zien van de tijd waarin het is ontstaan.

Maar de schoonheid heeft een grillig temperament, en de perioden van was en zijde worden afgewisseld met die van vuur en erts. En dachten de Tachtigers niet dat ze nu eindelijk - in Nederland - de schoonheid hadden ontdekt (denk aan het befaamde sonnet van Jacques Perk) en dat de Hollandse poëzie nu pas internationale allure zou krijgen? Stroomversnellingen, die om de zoveel tijd geschieden en waar een nakomeling met een licht weemoedig oog op terugkijkt. De schilderkunst leek zich in die lange periode van 1865, de eerste impressionisten, tot aan de Tweede Wereldoorlog bijna in een continue stroomversnelling te bevinden. Meesters die diverse stijlen hebben doorlopen, zoals Picasso en Matisse, maar ook Mondriaan en Jan Toorop zijn wat dat betreft exemplarisch voor de hele ontwikkelingsgang.

De in de jaren twintig opgekomen surrealisten opereerden bijna als een stootgroep, met zowel politiek als artistiek gezien revolutionaire aspiraties. Voor zo'n onderneming lijkt in het postmoderne tijdvak van ná de grote ideologieën geen ruimte meer. De kunstenaar heeft zich, zeker in het Westen, meer op zijn erf teruggetrokken. Met enige bevreemding kijken wij nu naar het elan waarmee André Breton uitriep: ‘La beauté sera convulsive...’ De schoonheid heeft vele gezichten en de uitspraak van Breton riekt naar een partijprogramma. Hoe ver zijn we hier niet verwijderd van de ‘edle Einfalt und stille Grösse’ die Winckelmann als het kenmerk van de Griekse kunst zag! Maar hoe ver ook van veel lyrisch expressionisme, van veel abstracte en geometrische kunst! En bestaat er niet de beweging in de schilderkunst die de stilte, de vereffening, de pareling van een glad zeeoppervlak nastreeft?

9. Picasso zei, en het doet aan de uitspraak van Breton denken: ‘Men moet sneller rennen dan de schoonheid.’ Hij impliceerde hiermee dat de schoonheid de kunstenaar later wel zou inhalen. Deze uitlating indachtig wekt het ook nauwelijks verwondering meer dat hij sommige van zijn scheppingen als ‘monsters’ omschreef. Het monsterlijke staat dicht bij het totaal vreeswekkende en dat staat weer dicht bij het sublieme, bij het mysterium tremendum.

De maxime van Picasso duidt al aan hoe moeilijk het vaak is om kunst met een groot vernieuwend elan te herkennen. Zei Picasso tijdens de jaren van het kubisme ook niet herhaaldelijk: ‘Het is verboden om zich met de piloot te onderhouden.’ Wie op topsnelheid rent, heeft geen tijd zich te legitimeren. Waar de actie van binnen - ín het werk - precies zit, zal de tijd vaak moeten uitwijzen. En in die zin draait het om de langzaam uitbottende actie van de schoonheid.

[p. 21]

10. Schoonheid is een bewijs van beweging: een kunstenaar reist in die kleine, soms zo zoete, soms zo eenzame eeuwigheid van zijn verbeeldingswereld. Het werk: souvenirs uit ontcijferde streken, de essentie van een kruistocht. Maar hoelang duurt het niet voordat de wereld het land van herkomst heeft ontdekt?

11. ‘Kunstwerken ontkiemen altijd bij degene die zich aan het gevaar heeft blootgesteld, bij degeen die tot op de nerf van een ervaring is gegaan.’ Rainer Maria Rilke. ‘Tot op de nerf van een ervaring gaan’, en daar zijn het isolement en de eenzaamheid, maar tevens het zorgzame huis van de schoonheid. Schoonheid ontdekken - schoonheid drinken is de oase van de roekelozen. Of, zoals de antieken zeiden: ‘Schoonheid rijdt op de rug van een leeuw.’

12. In de tweede helft van de 19de eeuw kwam het estheticisme op, dat ten slotte bijna een religieus appel kreeg. De doctrine die hun wereldbeeld bekroonde, was l'art pour l'art. Enerzijds kun je estheticisme beschouwen als een decadentieverschijnsel - een overrijpe cultuur die nog eenmaal, en nu met een maximum aan vrijheid en souplesse, wil schitteren - anderzijds als de uiting van een sociaal conflict: de kunstenaar die zich niet meer met zijn wereld kan identificeren en zich in een verheven of een neurotisch isolement terugtrekt. Des Esseintes van Huysmans is bijna volledig solipsistisch.

Oscar Wilde gaf het estheticisme zijn grootste paradoxale vrijmoedigheid met zijn vaak ijdele en provocerende redenaties. Hij lijkt een soort paroxysme van verfijning aan te geven als hij onomwonden beweert dat de Atlantische Oceaan teleurstellend is. En over de kunst merkt hij op: ‘Lying, the telling of beautiful untrue things is the purpose of Art.’ Hij gaat verder met het losweken van de kunst, en daarmee de schoonheid, uit ieder sociaal-cultureel kader en zegt: ‘Art never reproduces anything but itself. It has an independent life, just as thought has, and develops purely on its own lines. In no case does it reproduce its age. To pass from the art of a time to the time itself is the great mistake all historians commit.’

Er spreekt zowel aristocratisch verzet als jeugdig cynisme uit deze opvattingen. En wie glimlacht er nu niet af en toe bij de ijdele pirouettes van deze verdediger van de kunst tégen de tijd in? Maar wie gelooft er nu werkelijk in een ontwikkeling van de schoonheid zonder groot historisch verband, zonder eb en vloed, keer en wederkeer, diastole en systole, revolte en inkeer? En waar zouden we de kennis over het hogere bewustzijn en de verfijndere vaardigheden van diverse tijdperken anders vandaan moeten halen dan uit de kunst? Hoe ver een kunstenaar ook voor of naast de meute mag dwalen, ten slotte zijn het in de eerste plaats kunstwerken die mij vertellen waar een tijdvak zich ergens tussen ziel en oneindigheid gesproken bevond. De kunst is de cartografie van het bewustzijn.

13. De Ouden droomden nog van een gelijkschakeling van het Schone, het Goede en het Ware. Het staat ver van het 19de- en 20ste-eeuwse denken af, al zullen weinigen ontkennen dat sommige grote kunst een enorm moreel kaliber heeft.

En wie zou de schoonheid willen definiëren? Proclus zei: ‘Zij zwemt op het licht van vormen,’ en de omschrijving is even vaag als de situatie die zij aanduidt. Emerson legt ook de nadruk op het dynamische en vervlietende als hij zegt: ‘Beauty is the moment of transition, as if the form were just ready to flow into other forms.’ Baudelaire legt er in een beroemd geworden passage de nadruk op dat al het schone een element van het bizarre in zich draagt. De schoonheid komt van verre...

Maar hoeveel schoonheden zijn er wel niet (afgezien nog van stilistische kenmerken)? Er is de heroïsche schoonheid, de barokke schoonheid, de idyllische schoonheid, de pastorale schoonheid, de groteske schoonheid, de perverse schoonheid, de schoonheid in de ontbinding zoals bij Francis Bacon. Het landschap is in de 20ste eeuw alleen nog maar groter geworden. Maar al bij Rembrandt vind je de groteske schoonheid, en hij weet een oud verschrompeld wezen in een tekening plotseling ‘mooi’ te maken. In zijn voetspoor zouden velen volgen: Daumier, Courbet, Van Gogh, Schiele, Rouault en veel hedendaagse schilders. En bij iemand als Giacometti met zijn gepijnigde netwerk van lijnen kun je je afvragen of het organische karakter dat van oudsher aan de schoonheid werd toegeschreven, niet in zijn tegendeel is veranderd.

‘De tijd der eenzijdige bewegingen is voorbij,’ schreef Lucebert, en inmiddels zijn we in staat om in het wild gespartel van Cobra of het houterige tekenschrift van l'Art Brut de schoonheid te ontdekken. Want schoonheid is ook nog eens de aanwezigheid van een onvoorzien, energiek element. Tenslotte ontstonden er in ongeveer dezelfde tijd bewegingen als Zero en Minimal Art, die het bijna op een kaltstellen van de gekende schoonheid gemunt lijken te hebben. Daarbij blijft dan zoiets als een ‘frigide schoon-

[p. 22]

heid’ over, waarin een strenge, soms enigszins protestantse onderstroom van mentale hygiëne bespeurbaar is. Waar sommige stromingen, zoals het expressionisme, het van een zo exuberant mogelijk vormgeven van de eigen aandoeningen moeten hebben - denk aan William Blakes ‘Energy is eternal Delight’ - lijkt het streven zich hier in omgekeerde richting te bewegen. Toch kun je beide bewegingen als een vorm van bezwering blijven zien.

14. De vroege 20ste-eeuwse kunst heeft veel geleerd van Afrikaanse en andere uitheemse culturen. Veel kunstvoorwerpen, waaronder in de eerste plaats de maskers, hadden een ritualistische functie. Ze moesten kwade energieën uitbannen, boze geesten weren of de adept helpen om in trance te geraken.

Ook bij de abstract-expressionisten uit de jaren vijftig kwam dit ritualistische aspect van het schilderen weer bovendrijven. De schilder was een medicijnman in de weer met donkere invloeden; het atelier een arena. Geen enkele vooruitgang of aërodynamisering van de samenleving zal dit primitieve en soms occulte aspect van schilderen kunnen uitbannen. Wel kan men de ‘bezwering van het onheil’ in modernere woorden omschrijven: het omzetten van ongebreidelde, bezwangerde energieën in een overtuigende, parelende vorm; een bijna ondraaglijke last te verheffen, mondig te maken.

15. Alphons Diepenbrock in een brief over Herman Gorter: ‘Die jongen heeft een zwaar leven. Behalve dat hij hard werkt, lijdt hij veel, waaraan weet ik niet. Maar dat het zo is, heb ik gemerkt. Natuurlijk verkeert dat bij hem in kunst en zoo zullen wij weer eens aanzitten aan het festijn van zijn lijden.’

16. De kunst houdt de mens een spiegel voor, maar grijpt hem terzelfder tijd bij de schouders: duwt hem naar lichtere ruimtes toe, verheft het leed.

17. Het lijden verstevigt de mens, vervlecht zijn motieven. De kunst is een cadeau: plezier, stevig bijeengehouden door de touwen van het leed.

18. Een economisch en technologisch geavanceerde maatschappij dreigt ten slotte in haar eigen ingenieuze raderen verstrikt te raken. Men kan zich geen beeld meer vormen van de toekomst of van een hoger heil, tenzij dan op de manier van een vredig, welvoorzien en bont geschakeerd samenleven, bestierd door allerhande instanties: de pragmatische ‘managercultuur’. Het besef van een groot mentaal avontuur of een spirituele hiërarchie ontbreekt. Er is het navrante heil van televisieprogramma's zonder einde, dat ieder gemeenschapsgevoel het karakter van het festijn ontneemt. Zeeziekte dreigt aan de reling en je ziet veel jongeren in een fatalistische pose vervallen. Het soort fatalisme dat een popmusicus als Sting consequent, maar moeizaam bestrijdt met een houding die je als ‘minimaal idealisme’ zou kunnen bestempelen.

Een pragmatisch ingestelde samenleving geeft nauwelijks antwoord op de grotere vragen die in de luwte met ons geweten spelen. Welk antwoord, of tenminste, welke vormen verlangt onze donkere helft? Alleen uit de humus van de verbeeldingswereld en uit het oplichten van hogere aspiraties kunnen beelden omhoog komen die de mens vastklinken aan de tijd en de toekomst weer van allure voorzien. Zonder pioniers is dit werk ondenkbaar. Ik denk hier aan een van die mooie, zij het hyperbolische, uitspraken van Oscar Wilde: ‘Every work of art is the fullfilment of a prophecy.’

19. De schoonheid heeft duizend gezichten, maar een frivole schoonheid is bijna een paradox. Omdat ze altijd verwijst naar een onder de oppervlakte gelegen mysterie - iets verleidelijks waar je nooit geheel de hand op kan leggen. Zelfs glamour, dat enigszins glibberige begrip, is volgens een bekende definitie: seks plus ernst.

Waar de schoonheid majestueuze proporties aanneemt, zoals in de grote muziek of de grote architectuur, verwijst zij onverbiddelijk naar de laatste geheimen, naar het numen, naar het mysterium tremendum. Het is daar ook waar de grootste esthetische ontroering zich opeens paart aan een religieuze huivering of openbaring: de tempel van de schoonheid.

20. Schoonheid is zowel oud als nieuw: telkenmale aanwezig. Egypte is modern en de weg erheen is zowel ijzingwekkend kort als oneindig lang. Emerson schreef: ‘Poetry must be as new as foam, and as old as the rock.’

Of zou een moderne Icarus zijn vleugels soms niet kunnen verbranden...?

De wendbaarheid van de schoonheid, of de metamorfosen van een kapitaal alfabet, of de onbesliste strijd tussen Alfa en Omega.