Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

De geldmetafoor in wetenschap en filosofie
Jaap van Heerden

Een wiskundige neemt maar al te vaak zijn toevlucht tot de zinswending dat de geldigheid van zijn bewijs gemakkelijk is in te zien, juist op een moment waarop zijn gehoor zich verbijsterd afvraagt waar de bewijskracht nu eigenlijk op berust. Dit is misschien een gedachteloze manier van praten waar je verder niets achter moet zoeken, maar Bertrand Russell deelt die mening niet. Volgens hem ligt in het woordgebruik een ordinair moment van triomf besloten. De spreker laat nogal nadrukkelijk weten dat het hem niet veel hoofdbrekens kost om het betoog sluitend af te ronden. Russell vindt dat enigszins onopgevoed. Deze manier van praten is typisch lower upperclass, waarvan de vertegenwoordigers gekenmerkt worden door de opdringerige behoefte te laten weten dat zij zich het een en ander financieel gemakkelijk kunnen permitteren. Een vertegenwoordiger van de ware upper class laat dat gemak vanzelfsprekend onvermeld. Zo is ook menig wiskundige een patserige parvenu: plotseling rijk geworden in wiskundige zaken en dat zullen we weten ook. It is easy to see, althans voor hem. Men kan dit als voorbeeld nemen voor de stelling dat geld wel degelijk de mentaliteit bepaalt van de onderzoeker en de intellectueel, ook al zullen zij zelf dat ten stelligste ontkennen.

Geld speelt natuurlijk een rol in de wetenschap maar daarbij denkt men altijd in de eerste plaats aan de financiering. Elke onderzoeker weet dat zijn prestige voor een groot deel bepaald wordt door het geld dat hem voor zijn onderzoek ter beschikking wordt gesteld. In Nederland kan het onderzoek gecartografeerd worden als een vierstromenland, samengesteld uit de voor buitenstaanders altijd wat bevreemdende eerste, tweede, derde en vierde geldstroom. De status van een onderzoeker is afhankelijk van wat hij uit die geldstromen weet op te vangen. Dat leidt soms tot weinig verheffende taferelen van ongeremde inhaligheid, die slecht passen bij het beeld van belangeloze interesse dat de wetenschap van zich zelf heeft. De meeste onderzoekers zijn meedogenloze projectontwikkelaars. Daar is niets aan te doen, zij leven net als ieder ander nu eenmaal in een maatschappij van een sacrosanct geachte concurrentiestrijd. Waarschijnlijk is daar ook niets op tegen, want ongeacht de kleine onhebbelijkheden die zich zo nu en dan voordoen, mag men verwachten dat het uiteindelijke resultaat - de opbrengst - bevredigend is. Als de beoefening van de wetenschap een afspiegeling is van het econo-

[p. 4]

misch leven in de maatschappij, valt op dat vooral studenten zich een concurrentievervalsing laten welgevallen, waartegen de consumentenbond in andere situaties allang geprotesteerd zou hebben. Een student wordt in de vrije keuze van zijn studieboek - een keuze die omdat het hier een investering betreft niet nauwkeurig genoeg kan worden afgewogen - hopeloos belemmerd. Een docent schrijft altijd het studieboek voor dat hij zelf heeft geschreven, zelfs als duidelijk is dat er veel betere studieboeken bestaan. Maar het prestige en het inkomen van de docent zijn afhankelijk van de oplage die zijn boek bereikt en dus dwingt hij de student tot een aanschaf op de goederenmarkt waarbij het aanbod volledig bepaald wordt door de producent. Dit lijkt mij een restant uit de sovjetideologie inzake de altijd gelukkig geachte keus van de gedirigeerde consument. Geld speelt bij de financiering van wetenschappelijk onderwijs en onderzoek dus de gewone, enerverende rol die geld altijd speelt. Dat is op zichzelf niet zo interessant. Interessanter is de vraag of de omgang met geld en onze kennis van het dagelijkse economische leven ook de mentaliteit van het wetenschappelijk onderzoek bepalen. Laten mensen zich door de rol van het geld inspireren, wanneer zij willen formuleren hoe ideeën moeten circuleren en moeten worden getoetst? De wetenschap laat zich natuurlijk door van alles en nog wat inspireren, zeker wanneer zij bij nadere articulatie van een inzicht verlegen zit om een metafoor. Of het geldwezen daarbij een grotere rol speelt kan ik niet beoordelen. Ik heb de indruk dat men bij algemene typeringen van wetenschap veel ontleent aan de natuurlijke historie. Hoe vaak hoort men niet dat onderzoeksprogramma's dreigen te degenereren, onvruchtbaar zijn of een scherpe toets niet overleven. Darwiniaans gesproken vindt er onafgebroken een natuurlijke selectie van hypotheses plaats. Maar ook het lekenoordeel over economische principes en de rol van het geld inspireert de wetenschap. Vaak is dat oppervlakkig en nog vaker geschiedt dat met gemengde gevoelens. Zelf heb ik mij - voorzover ik mij herinner - twee keer laten leiden door mijn gebrekkige kennis van de economie, toen ik à la het Centraal Plan Bureau wilde laten weten dat er een ontoelaatbare ontwaarding van het wetenschappelijk gezag plaatsvond. Eén keer verwees ik naar het zwarte-geldcircuit toen ik wilde bewijzen dat men zich in de psychologie verrijkt met alledaagse mensenkennis maar daarvan geen eerlijke opgave doet, en één keer beriep ik mij op de wet van Gresham dat slecht geld goed geld verdrijft, toen het mij te bar werd dat een slecht idee over historische kennis door middel van reïncarnatie een goed idee over de vorming van het menselijk geheugen verdreef. Maar dat waren gevallen van retoriek. Ik verbond er geen consequenties aan. Het waren eerder metaforen dan modellen die tot verdere exploratie dwingen.

Toch kent de wetenschap zeker één economisch inzicht dat zij heilig acht en waarvan zij de consequenties ernstig heeft doordacht. Dat is het principe van parsimonie, ook wel onverkort aangeduid als het economisch principe zonder meer. Adriaan de Groot omschrijft het in zijn klassieke studie Methodologie aldus: ‘Deze norm houdt vooral in dat men “spaarzaam” moet zijn met het invoeren van begrippen (...) en van aannamen.’ Hij wijst erop dat het principe niet alleen om esthetische redenen geldt of om mathematische elegantie maar ook om een afwegen van kosten: ‘Een theorie of hypothese die overbodigheden bevat, is ook onpraktisch, vooral als het nodig is erop voort te bouwen (...): een theoretisch model moet zo economisch mogelijk zijn ten opzichte van zijn eigen empirische pretenties en toetsingsmogelijkheden’ (cursivering van De Groot zelf). U zult het misschien niet geloven maar veel mensen verzetten zich tegen het principe omdat het de rijkdom van de menselijke fantasie en bestedingslust aan banden lijkt te leggen. Het lijkt een roep om calvinistische soberheid. Het economische principe brengt de gevoeligste herinneringen te binnen aan de beperkingen van het toegemeten zakgeld. Maar het is een uitstekend principe dat vooral heilzaam werkt bij de vergelijking van twee theorieën met een rivaliserende aanspraak op waarheid. De westerse wetenschapsfilosofie is trouwens zeer goed te beschrijven als een verbeten strijd over de toepasbaarheid en geldigheid van dit principe. In wezen was het de grondslag van de Europese middenstand: welke kapperszaak beschikt reeds over het scheermes van Ockham.

Er is nog iets. Alle wetenschappen doorlopen een nogal primitief stadium waarin regelmatigheden beschreven worden zonder dat deze regelmatigheden kunnen worden verklaard. In deze situatie van onmacht zet elke wetenschap dezelfde vreemde stap: men benoemt de regelmaat zonder dat die benoeming zelf iets bijdraagt aan de beoogde verklaring. Dit is een zeer gangbare en soms zeer bedrieglijke strategie. Men constateert bij voorbeeld dat een klontje suiker in de thee verdwijnt. Hoe dat komt weten we nog niet. Maar het komt zo regelmatig voor dat wij dit de oplosbaarheid van suiker gaan noemen. Zo heeft het verschijnsel in ie-

[p. 5]

der geval een naam. Jan gaat op recepties zo vaak in de buurt staan van bekende persoonlijkheden dat het ons wel op moet vallen. Omdat wij het gedrag nog niet kunnen verklaren, volstaan wij met een benoeming: Jans ijdelheid. Maar die naam verklaart niets en toch is die benoeming een stap in de goede richting. De naamgeving schept namelijk een verplichting. Feigl noemt het de uitgave van een promissory note - een promesse - waarmee de onderzoeker zich verplicht te zijner tijd tot verzilvering over te gaan. Hij belooft met zoveel woorden uit te zoeken waar oplosbaarheid en ijdelheid nu eigenlijk voor staan. Hij is hier net als in het economisch leven contractueel aan gebonden en het is een schande voor hem en zijn familie als hij uiteindelijk in gebreke blijft. Het geld moet boven tafel komen, hoe dan ook. Een duidelijker voorbeeld dat een onderzoeker economisch gebonden is aan zijn probleem zou ik niet weten. Maar men beziet deze strategie ook met gemengde gevoelens, want rekenen wij ons met de uitgave van promissory notes niet rijker dan wij zijn en gaat zo niet onherroepelijk het eerbiedwaardige ambt van hoogleraar naar de ordinairste speculant. Vaak wel natuurlijk.

De wetenschapsfilosofie heeft altijd geworsteld met de vraag aan welk waarheidscriterium onze beweringen moeten voldoen. Voor pragmatisten als Charles Sanders Peirce en William James was dat vooral de vraag wat de waarheid aan de status van een bewering toevoegt. Dat zou een zekere rendabiliteit zijn. In menige parafrase van het pragmatisme zegt men kortweg: een bewering is waar als zij nuttig is en nuttig als zij waar is. Een gangbaar dogma in het pragmatisme is: truth pays en James sprak graag over de cash value van beweringen. Het pragmatisme is op vele gronden bestreden. Maar het is ook op emotionele gronden afgewezen als de vulgaire filosofie van de Amerikaanse zakenman, waar de gedistingeerde Europese cultuur niets mee van doen wilde hebben. Dat komt door de metafoor van het geld en het voorstel theorieën te beoordelen binnen een balans van winst en verlies. Het pragmatisme is op zichzelf een respectabele opvatting van de wetenschap maar het stuitte aanvankelijk op dezelfde commanderende ideële vraag als D66: kennen wij dan helemaal geen principes meer?

Met principes in de zin van onaantastbare objectieve grondslagen is het in de wetenschap de laatste decennia zorgelijk gesteld. Er lijkt geen van nature gegeven springmatras te zijn, waarop men in geval van nood kan terugvallen. Zeggen dat de werkelijkheid zoals zij is, beslist over onze ideeën over de werkelijkheid, acht men illusoir omdat de werkelijkheid zoals zij is, niet ter beschikking staat want altijd er eerst een idee. Dat wil niet zeggen dat men in de wetenschap geen consensus zou kunnen bereiken, maar kentheoretisch is kennis mensenwerk. Om aan het gevaar van vrijblijvend relativisme het hoofd te bieden heeft de psycholoog W.K.B. Hofstee ooit voorgesteld de wetenschapsbeoefening in te richten als het aangaan van een weddenschap. Het zo maar opperen van ideeën en daarin behaaglijk volharden is het honoreren van onproduktieve idiosyncrasieën. Uit ideeën horen voorspellingen voort te vloeien en over de uitkomst van die voorspellingen dient men een weddenschap aan te gaan. Op de uitkomst zet men geld in of ‘eenheden gelijk’. Wat men op die manier verdient, bepaalt de reputatie die men in de wetenschap geniet. Men kan als onderzoeker ook failliet gaan. Dit weddenschapsmodel bezit een onmiskenbare elegantie en het leven wordt er spannend en riskant door. Er zijn zeker bezwaren tegen het voorstel in te brengen, maar het gekke is dat die bezwaren nooit zo zwaarwegend zijn geweest dat het model toch niet hier en daar eens serieus toegepast zou kunnen worden. En dat gebeurt buiten de beperkte kring rond Hofstee eigenlijk nooit. Naar mijn mening komt dat, omdat men in de wetenschap toch beducht is voor de letterlijke consequenties van de geldmetafoor. God, je zal toch niet echt failliet gaan aan je ideeën als je nog een hypotheek hebt af te lossen. Hoewel, sommigen zien de consequenties van de geldmetafoor toch blijmoedig onder ogen. Lolle Nauta zegt in zijn studie over de rol van de intellectueel, dat deze zeker ook gekenmerkt wordt door het feit dat hij beschikt ‘over een bepaalde waar, cultureel kapitaal genaamd’. Net als kooplui zijn intellectuelen uit op winst, op kapitaalsvermeerdering, die uitgedrukt wordt in een groter maatschappelijk aanzien. Een intellectueel beschikt in die visie dus over een talent, haast in de letterlijke betekenis die dat woord oorspronkelijk had. Wij zijn daarmee terug bij de oerdegelijke vaderlandse mentaliteit dat men met zijn talenten moet woekeren. In de levensfilosofie wist men dat al. De Bhagwanbeweging zegt onomwonden: Poona non olet en wij zullen het nog meemaken dat iedereen dat zegt.