Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 3]

[545]

De toekomst van de universiteit

De onwijze opzet van ons wetenschappelijk onderwijs
M.C. Brands

Na de late ineenstorting van de katholieke Kerk in Nederland begin jaren zestig werden de universiteiten tot de laatste feodale instellingen in ons land gerekend. Dat feodale karakter was natuurlijk zwaar overdreven, want deze uithoek van Europa telde in de Middeleeuwen nog geen enkele universiteit. Maar toch: de universiteiten waren uit de tijd, hard aan modernisering toe - want in die zin wordt ‘feodaal’ meestal gebruikt - en dat waren de universiteiten zeker, alleen al vanwege schaalvergroting en functieverandering. Zij waren in ieder geval slecht uitgerust voor de nieuwe taken die zij te vervullen hadden gekregen. De universiteit kon niet langer een instelling blijven met de exclusieve pretentie tot wetenschapsbeoefening op te leiden. Ook vóór de jaren zestig was die pretentie in vele gevallen al loos, maar met de kleine aantallen van die dagen kon de schijn nog worden opgehouden. De grote groei dwong echter tot drastische verandering. Universiteiten moesten net als Amerikaanse colleges een vervolg van het middelbare onderwijs bieden, met een daarbij passende titel. Er was ook in ons land zelfs even sprake van een bachelor's degree, maar minder dan een doctorandustitel mocht het hier niet worden.

Hoe de Nederlandse universiteiten na 1965 ten slotte een nieuwe structuur hebben gekregen, is een schoolvoorbeeld van Nederlandse besluitvorming. Onze overheid is immers op haar best in het compromis op compromis stapelen en het halveren van helften, vooral wanneer zij zich door studie heel lang heeft voorbereid op een beslissing die er uiteindelijk nooit echt komt.

Zijn naam is nu al weer vergeten, maar wijlen professor K. Posthumus uit Eindhoven kreeg als regeringscommissaris de eervolle opdracht van de minister om voorstellen te doen voor ons toekomstig hoger onderwijs. De man heeft er zich het vuur voor uit de sloffen gelopen en bitter weinig plezier van zijn werk gehad. Om de kritiek tegen zijn ideeën zo veel mogelijk weg te nemen, is hij nog met vervolgnota's gekomen. Dit alles is overspoeld door de opwinding over de bestuursstructuur van de Nederlandse universiteiten. Enige jaren na zijn nota's is hij overleden. Posthumus' ideeën waren vanwege de radicalisering van de studentenbeweging, die eigenlijk nauwelijks enige weerstand van het zogenaamde establishment ondervond, al afgeschreven voor zij in de Kamer besproken werden. Terwijl de goede Posthumus nog volop doende was, stak de storm op in de universiteiten. Door de vloedgolf van democratiseringseisen bleef er weinig meer over van de discussie over de vraag hoe het universitaire onderwijs hervormd diende te worden om ten minste twee taken tegelijkertijd aan te kunnen: ten eerste massa-onderwijs op collegeniveau, of eigenlijk voortgezet middelbaar onderwijs, en ten tweede een echte opleiding tot zelfstandige wetenschapsbeoefening voor een kleinere, geselecteerde groep.

Of Posthumus' voorstellen bruikbaar of slecht waren, is een vraag die er bij de besluitvorming ten slotte weinig toe heeft gedaan. Het rumoer van de Maagdenhuis-bezetting in 1969 en de nasleep daarvan bepaalden hierna in sterke mate het politieke debat. Wat uiteindelijk de wet-Veringa is gaan heten, was voornamelijk de resultante van eindeloos touwtrekken tussen vooral de onstuimige PvdA, D'66 en de cpn in de oppositie en de kvp-minister van Onderwijs, Veringa, die als progressieveling in 1967 per ongeluk na de nacht van Schmelzer niet de kvp had verlaten. Hierna dreigde hij voor conservatief versleten te worden en die indruk wilde hij coûte que coûte vermijden. Wanneer men nu nog eens het verslag van het Tweede-Kamerdebat naleest, ziet men bij herhaling hoe ‘chantabel’ deze jonge, voor zijn doen progressieve minister ten opzichte van de progressieve partijen was. De oppositie kon het inderdaad zo gek niet verzinnen of Veringa probeerde er ‘zich positief tegenover op te stellen’.

Het zijn van die kleine vaderlandse details

[p. 4]

die grote gevolgen hebben gehad. Sindsdien zitten de Nederlandse universiteiten met een wet opgezadeld die ontstaan is in een rumoerige, verwarde tijd - geen goed klimaat om de zaken voor lange tijd vast te leggen - en door een minister die politiek verdwaald was met alle treurige gevolgen van dien voor zijn politiek richtingsgevoel. Voor deze en andere grote prestaties is hij later beloond met het lijsttrekkerschap van zijn partij en nog later met een benoeming in een van onze hoogste Colleges van Staat. Dit alles tekent de lankmoedigheid van het politieke klimaat in ons lieve vaderland. Het lot van de ideeën van Posthumus valt te vergelijken met dat van de commissie-Meijer inzake de dienstplicht en talloze andere adviescommissies.

Het heeft in Nederland enige tijd geduurd voordat we inzagen dat fietsers een eigen fietspad moeten hebben en niet op de autoweg thuishoren. ‘Fietsers op de snelweg’ is nu precies wat, na al die jaren van studie en na al die adviezen van Posthumus en anderen, in onze universiteiten nog steeds plaatsvindt. Dat het op onze universiteiten niet is gekomen tot een scheiding der verkeersstromen, is vooral te wijten aan de verwarring die ontstond door die zogenaamde democratisering, die zich geheel onder valse titel heeft gepresenteerd: uit de ivoren toren, open voor de maatschappij, spreiding van macht, universitair onderwijs voor alle lagen van de bevolking. Een beslissing om een onderscheid te maken tussen enerzijds een niet aan één vakspecialisme gebonden, brede college-opleiding en anderzijds een wetenschappelijke opleiding, werd mede daardoor verhinderd. Ons universitair onderwijs is ten slotte vlees noch vis geworden: een wonderlijke verbinding van niet in alle gevallen de beste en niet steeds bij elkaar passende elementen, ontleend aan diverse in het buitenland bestaande onderwijssystemen.

Zo laat men tot de dag van vandaag de verkeersstromen op de universiteit door elkaar lopen met alle middenschool-gevolgen van dien. Wat ooit tweefasenstructuur heette, is vanwege bezuiniging gedegenereerd tot een brede logge, ongestructureerde romp met een armzalig klein hoofdje - de aio's - daarbovenop geplakt. Het tussenstuk, de graduate school, ontbreekt. Er is hierdoor een aio-dissertatiefabriek in het leven geroepen waarvan niet alleen de vraag is wat de kwaliteit van al die aio-dissertaties is, maar vooral ook wie gediend is met deze in between-opleiding. Hoe inadequaat die vlees-noch-vis-opleiding is, varieert sterk per faculteit.

Natuurlijk verhindert een slechte structuur niet in alle gevallen goede produkten, maar dat mag toch niet een excuus zijn om die slechte structuur van het onderwijs te laten zoals die is? Helaas bestaat er in ons land, getuige de geschiedenis van de Republiek, een ijzersterke traditie van een heel lang leven met een al vanaf de oorsprong ondeugdelijke opzet.

Het is droevig achteraf te moeten vaststellen dat mede door de democratisering de universiteiten in de jaren zeventig niet die herstructurering van het onderwijs hebben kunnen ondergaan die nodig was om hun taken te kunnen differentiëren. De jaren zeventig werden voor een groot deel verdaan aan de voor universiteiten onzinnige vraag hoe democratisch deze instellingen nu eigenlijk wel waren: waar de macht lag. Universiteiten verwerden in die jaren tot speeltuin van verwende studenten en stafleden die de mond vol hadden van de maatschappij en de democratie maar in praktijk zeer intolerant en weinig maatschappelijk waren. Voortdurend waren er stakingen, bezettingen, hoogleraren die geen onderwijs meer mochten of konden geven. De maatschappij wendde zich steeds meer af van deze holen van onlust. Het is onbegrijpelijk dat sommige kranten tot het einde toe bleven vermelden wanneer bijvoorbeeld dertig studenten in Nijmegen weer eens een deel van de universiteit bezet hadden, zoals al ettelijke malen daarvoor was gebeurd.

Dat de maatschappij zich in de jaren zeventig afgewend heeft van de universiteiten, werd binnen de universitaire muren slechts door weinigen betreurd. Was het hoger onderwijs vroeger politiek sterk in de Tweede Kamer vertegenwoordigd - grote fracties hadden hun eigen specialisten die de universitaire belangen in het oog hielden - nu is dat niet meer het geval in onze volksvertegenwoordiging. Er zijn Tweede-Kamerleden die het erbij doen, naast bijvoorbeeld het ziekenfonds, maar specialisten met enige eigen ideeën over deze ingewikkelde problemen zijn er niet. Hetzelfde geldt voor de ambtenaren op het ministerie die zich met het wetenschappelijk onderwijs bezighouden. Zij beseffen amper wat er in het universitaire onderwijs gebeurt. Problemen van de steeds moeilijker wordende financiering overschaduwen bovendien alles. En wat betreft de minister: hij is - om het voorzichtig te zeggen - van de ministers die vanuit de PvdA in dit kabinet zitten misschien wel de braafste, de liefste, maar politiek gesproken zeker niet de sterkste. En dat zegt wat voor een groep PvdA-ministers die - met uitzondering van de vice-premier en nog een enkeling - bij hun aantreden kennelijk moesten bewijzen geen enkele ervaring te hebben met het dagelijks besturen van grote lichamen als departementen nu eenmaal zijn.

[p. 5]

Kenners beweren dat minister Ritzen zich in de slangenkuil van de onderwijspolitiek alleen weet staande te houden door net te doen alsof hij niet allang ligt. Onlangs probeerde hij ons nog gerust te stellen met de zalvende uitspraak dat we ‘met deze universiteiten goed vooruit kunnen’ en dat ‘het systeem veel meer op orde is dan de kritiek suggereert’. Kortom, een minister die past in onze nationale gewoonte de juiste man of vrouw op de verkeerde plaats te benoemen.

Wie behartigt dan nog wél buiten de universiteiten de belangen van het wetenschappelijk onderwijs als het niet het kabinet is, dat ons ondanks alles bij voortduring verzekert dat de welvaart van ons kleine, kwetsbare land daar in zo grote mate van afhangt in een Europa met steeds harder wordende concurrentie? Die vraag is niet te beantwoorden.

Het modieus geroep om wat enerzijds met de loze term ‘individualisering’ wordt aangeduid en om anderzijds privatisering vanwege de ‘terugtredende overheid’, heeft ook geleid tot ideeën over vergroting van de autonomie van de universiteiten. Zij moeten meer ruimte krijgen om hun eigen karakter te ontwikkelen, meer zelf beslissen over hoe de door de overheid verschafte middelen te besteden binnen een door de overheid ruim gesteld kader. De modieusheid van dit soort ideeën is even sterk als het ondoordachte karakter



ervan. Ten eerste kun je niet van een geldgever verwachten dat hij geen directe bemoeienis houdt met de besteding van de verschafte middelen. De Kamer wil uiteraard ook dat bij aanvaarding van de onderwijsbegroting haar wensen worden gehonoreerd. Een maatschappij mag toch wel wat voor haar geld terugverlangen. Het wonderlijke in Nederland is dat er amper een maatschappelijk debat bestaat over de vraag wat er van de universiteiten wordt verwacht. Dat is in andere landen wel anders. Maar belangrijker nog is de vraag of universiteiten eigenlijk die grotere autonomie waar zij om roepen, wel aankunnen en eigenlijk wel willen. Immers, bij herhaling zien we dat bijvoorbeeld de qua getal zwakkere (confessionele en regionale) universiteiten bescherming zoeken bij de overheid tegen onder meer de sterkere concurrenten. Bovendien zijn universiteiten in hun zogenaamde marktgeoriënteerd optreden wel erg gehandicapt en belemmerd door tal van niet-marktgerichte plichten die diezelfde overheid hun heeft opgelegd. Er werken te veel stoorzenders om van echte marktoriëntatie te kunnen spreken, afgezien nog van de schadelijke gevolgen die de markt zou kunnen hebben voor ons wetenschappelijk onderwijs. Universiteiten kunnen slechts in beperkte mate marktgericht zijn. In Nederland zal het er gelukkig niet snel van komen dat studenten

[p. 6]

24 000 dollar collegegeld moeten betalen. Dat anderzijds voor gespecialiseerde cursussen veel hogere bedragen dan tot nu toe in rekening kunnen worden gebracht door universiteiten, is een geheel andere zaak.

Dat universiteiten in het verleden te lijdzaam, te afhankelijk zijn geweest van de overheid, daarover kunnen we het makkelijk eens worden. Maar wat het optimum voor de toekomst is tussen enerzijds blijvende afhankelijkheid van de overheid en anderzijds vergrote autonomie, dat optimum moet nog door schade en schande in de praktijk gevonden worden - dus niet met behulp van zogenaamde bestuurs- of organisatiedeskundigen die slechts lege schoenendozen weten te verschuiven en geen idee hebben van een universiteit als culturele instelling met een lange voorgeschiedenis. Het debat over de vraag wat vanuit de maatschappij - dat is iets meer dan het zogenaamde geïnstitutionaliseerde middenveld - van de universiteiten verwacht wordt, moet zoals gezegd in Nederland, ook in de Kamer, nog beginnen. Verwijzingen naar of vergelijkingen met het buitenland helpen slechts in geringe mate omdat onze politieke cultuur - met haar opmerkelijke spreiding van frustraties - nu eenmaal anders is dan die in bijvoorbeeld België, om van de Verenigde Staten maar niet te spreken.

Terzijde zij hier nog een kleine vraag opgeworpen over de bemoeienis van de overheid en de vrijheid van universiteiten. Hoe lang kan de overheid het principe van keuzevrijheid van studenten nog handhaven? Talloze studenten kiezen voor vakken waar geen beroepsmogelijkheden voor zijn, terwijl te weinig studenten kiezen voor vakken die broodnodig zijn voor onze economische innovatie. Vrijheid is een groot goed, maar dat is welvaart ook. Hoe kan de overheid hier sturen? Door enerzijds lokpremies en door anderzijds een extra prijs te vragen van diegenen die zo nodig naar overbevolkte studierichtingen met weinig beroepsperspectieven willen? Dat het zo vrij kan blijven als het nu is, lijkt niet erg waarschijnlijk in een tijd dat het economisch zo veel krapper is. Het optimum tussen vrijheid en doelmatig bestede middelen moet ook voor dit probleem nog gevonden worden.

Laten we tot besluit nog even terugkomen op het probleem van fietsers op de snelweg: het door elkaar lopen van een college-opleiding en een wetenschappelijke studie. Het is een van de grote problemen waarmee de universiteiten nu opgescheept zitten omdat de politiek in de jaren zestig en zeventig er geen beslissing over heeft durven nemen om redenen die ik zojuist heb aangeduid. Het probleem is sindsdien alleen nog maar ernstiger geworden, alweer door financiële regelingen.

Ons goede vaderland mag tegenwoordig weliswaar geen gidsland meer heten, het is toch in menig opzicht werkelijk uniek. Geen land ter wereld - althans voor zover ik weet - biedt na een vwo-eindexamen, wat dat ook moge inhouden, tegen een matige prijs in principe een open toegang tot de universiteit, tot bijna alle studierichtingen. En, alsof dat al niet genoeg is, biedt de overheid ook nog aan een ieder die maar de moeite neemt om zich in te schrijven en die aan een paar formele criteria voldoet - criteria overigens die niets met de kwaliteit van de student te maken hebben - een studietoelage plus ov-jaarkaart. Voor een land met een sterke traditie van dammen, dijken en sluizen mag dit toch wel een opmerkelijk weerloze structuur genoemd worden met een niet in te dammen aanzuigwerking; het is dweilen met de sluizen wagenwijd open. De minister van Onderwijs weet zich dan ook jaar na jaar geen raad hoe deze wel erg ruimhartige studiefinanciering te betalen. Hij probeert hier en daar een dammetje op te werpen, hij stelt bijvoorbeeld de tempobeurs voor, of probeert de toelage wat te verlagen, naast de ov-jaarkaart worden misschien binnenkort wel voedselcoupons verschaft die besteed moeten worden in door de overheid aangewezen winkels, en nog talrijke andere wisseltrucs kunnen worden toegepast om de studiefinanciering zogenaamd betaalbaar te houden. Maar de minister zal het hoogstwaarschijnlijk niet wagen om het onzinnige systeem in zijn geheel op een ijsschots te zetten en af te duwen. De studiefinanciering wordt zo voor degenen die deze financiële steun werkelijk nodig hebben steeds slechter, terwijl de vele anderen die zich alleen maar lieten aanzuigen door deze gemakkelijke financiering, misschien iets eerder zullen verdwijnen van de universiteiten maar niet vanaf het begin worden geweerd.

Naast ons omroepsysteem, de gezondheidszorg en de wao, is de studiefinanciering een klinische demonstratie van de limieten van de politiek in onze samenleving. De problemen zijn overigens geenszins specifiek Nederlands. Wat wel specifiek Nederlands is, is de progressieve behoudzucht. Men hoopt een verworven sociaal goed te behouden in veranderde omstandigheden, en door die poging tot behoud laat men de goeden onder de kwaden lijden omdat men nog onvoldoende bereid is te erkennen dat kwaliteit een sterkere bescherming nodig

[p. 7]

heeft tegen misbruik en vervloeiing. En tot die bescherming is men politiek niet in staat.

De Rotterdamse econoom Bomhoff had al enige tijd geleden in een van zijn kwaadaardige nrc-kolommen de talrijke lekken van de studiefinanciering aangewezen. Om zijn woorden te parafraseren: je moet echt wel een dief van je eigen portemonnee zijn wanneer je twee jaar betaalde vakantie laat schieten na je vwo. Vooral wanneer je nog niet precies weet wat je wilt gaan doen, is die twee jaar bezinning mooi meegenomen. Bomhoff en anderen kregen met hun verhaal niet de aandacht en publiciteit die hun stukken verdienden.

Om onverklaarbare redenen krijgt het geval van de Leidse geschiedenisstudenten wel ineens veel aandacht, terwijl het al jaren algemeen bekend was dat je met behulp van een studentendekaan of arts je studietoelage ook na afloop van de gestelde termijnen kunt behouden. We leven tenslotte in een zachte excusesmaatschappij. In een tijd van rijkdom is dat allemaal misschien niet zo erg, werd de studiefinanciering zelfs ‘progressief’ genoemd, maar het is in een tijd van voortgaande bezuiniging en krapte al gauw verworden tot een asociaal systeem: de goeden lijden onder de kwaden. Middelen laten wegvloeien waardoor ze niet voor het gestelde doel gebruikt worden, is niet te rechtvaardigen. Elke betonstorter weet dat het in zijn werk op de bekisting aankomt. Waarom storten onze bestuurders steeds zo veel beton zonder deugdelijke bekisting?

Wie is deze misstand aan te rekenen? De minister die deze regeling van zijn voorganger heeft geërfd? De Tweede Kamer? De universiteiten, die echte van onechte studenten niet onderscheiden - daar ook geen belang bij hebben? Waarschijnlijk alle partijen, zij het op grond van zeer uiteenlopende belangen. Zeker is dat eenmaal gegeven rechten moeilijk teruggenomen kunnen worden. Dus lijkt er geen andere uitweg te zijn dan die rechten bij voortgaande bezuiniging nog verder uit te benen tot in het bot.

Waarom al deze kritiek op onze universiteiten in een tijd dat toch alles bedrieglijk rustig lijkt aan dat front? Uit onvrede over eigen werk aan een universiteit? Geenszins, het is vergeleken bij de nooit eindigende zogenaamde politieke discussies uit de jaren zeventig tegenwoordig, ondanks de foute structuur en al de bezuinigingen, een plezier aan een universiteit te werken. Waar het in dit stuk vooral om gaat, is dat er zo veel goed geld naar kwade zaken wordt gegooid. Dat wij, ondanks de steeds harder wordende Europese concurrentie, nog zo veel Nederlandse stokpaardjes blijven berijden die inefficiënt zijn en tot verstopping leiden. Onze politiek blijkt, niet alleen op dit terrein, nog steeds onmachtig de Europese uitdaging te beantwoorden. En dat gaat ten koste van vele zeer goede studenten die verdwaald en ontmoedigd raken in deze onoverzichtelijkheid. Zij verdienen een betere opleiding dan zij krijgen tussen de vele passanten die eens komen kijken of een studie wel wat voor hen is. Te veel van de zeer goeden hebben toch al de houding aangenomen van, om met een dichter te spreken, ‘niemand heeft op onze komst gewacht, niemand zal ons missen wanneer we er niet meer zijn’. Die houding moet hun worden afgeleerd in een opleidingsklimaat dat gericht is op hun talenten. Zij dienen beschermd te worden tegen de nivellerende effecten van het maaiveld. Nederland zou juist heel zuinig moeten zijn op deze categorie en het is dan ook heel onverstandig hen alleen maar af te schepen met een in between-opleiding.

Een laatste, geheel ander punt: overigens ben ik van mening dat het ook hier oprukkende deconstructivisme, postmodernisme of hoe de kwaal ook genoemd mag worden, met alle kracht bestreden moet worden op onze universiteiten. De president van een gerenommeerde Amerikaanse universiteit noemde onlangs dit verabsoluteerd relativisme - een wetenschappelijk free for all in herberg Het Nulpunt - ‘het intellectuele aids-virus’ op de Amerikaanse campussen. (Lees over het verderfelijke karakter van dit wetenschappelijk nihilisme Ernest Gellner, Postmodernism, reason and religion, 1992.)