Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 39]

Journaal van de halve zelfmoord
J.J. Peereboom

Ik vond het de moeite waard om iets meer van je te horen in het interview in de krant, zei W.O. mij: de journalen die je vroeger schreef, daar behoud ik het gevoel dat je niet naar buiten komt, dat je achter de woorden blijft zitten.

Zo zei hij het ongeveer, tot mijn verwondering. Ikzelf vind dat er in de oude journalen nogal wat persoonlijks staat. Het is waar dat ik mijn hart niet uitstortte voor de lezer. Ik beschreef ondervindingen die hem misschien bekend zouden voorkomen uit eigen ervaring: dat zou tot een ontmoeting tussen ons moeten leiden, al was ik er niet bij. Onthullingen die alleen voor mijzelf konden gelden, liet ik weg, net als verhalen over anderen die de vertrouwelijkheid zouden schenden; maar er bleef veel over dat alleen van mij had kunnen komen, dacht ik.

De soort man die ik van tamelijk jongs af aan had willen worden, zou in een strak grijs pak voor een station of beursgebouw staan, een slanke figuur met zijn gedachten bij iets anders dan het straatbeeld. Als iemand hem benaderde en aansprak met ‘Meneer, mag ik u even iets vragen: wat gaat er in u om?’ zou hij nauw waarneembaar glimlachen, en zijn blik zou een ellipsje beschrijven in de loop waarvan hij die van de ondervrager ontmoette. Hij zou blijven zwijgen, niet onwellevend.

Ik wist in mijn middelbare-schooltijd een jongen in de buurt, een paar jaar ouder dan ik, die eruitzag of hij zo ging worden. Alleen de glimlach had hij niet, die heb ik er later bij bedacht.

Het tegenovergestelde type, dat ik schuwde, was een zware man met een afzakkende das en een gezicht gevlekt van emotie, onbeheerst op weg naar een ontmoeting waar hij eerst zou schreeuwen en gebaren, dan wegzakken in een stoel, met een hand zijn ogen beschaduwend. Dit beeld was ontleend aan verschillende volwassenen die ik kende; de woede vooral aan mijn vader.

Ik heb niet strikt een koers gevolgd die naar verwezenlijking van het eerste model zou voeren. Dat was te veel gevergd, en ik had tegelijk andere idealen voor ogen. Wel is de stille man met de ontwijkende ogen mij bijgebleven, en ik heb hem nooit afgezworen; misschien is hij dus ook herkenbaar in de journalen.

De kans dat de innerlijke stille man zijn greep verliest en in mij verdrongen wordt door de schreeuwende, neemt toe wanneer ik kritiek moet verduren. Dat wil zeggen, als de kritiek negatief is. Ook positieve probeer ik te ontlopen, alleen vluchtig in te kijken als er de naam van een bekende onder staat. Eigenlijk zou ik nooit in het openbaar beoordeeld willen worden, alleen wel eens onder vier ogen; en dan liefst niet op een heel werk maar op details die iemand zich blijkt te herinneren, misschien drie weken later nog.

Als mensen te eten zijn geweest, heb ik gelukkig ook geen stukjes in de krant te vrezen over hoe zij de ontvangst gevonden hebben. We merken het wel. Als het vervelend was, worden wij niet teruggevraagd.

De figuur die een boek heeft geschreven waarvan strekking en kwaliteit in enkele gangbare frasen kunnen worden samengevat, ben ik niet, evenmin als de gastheer van wie gerapporteerd zou worden dat hij meer knikte dan lachte bij de humoristische verhalen van zijn eregast. Die ik is een ander.

Dat ik verantwoordelijk word gesteld voor de indruk die hij in zijn vorm van drukwerk heeft gemaakt, brengt hem niet nader tot mij. Het beste dat ik hem kan bieden, is dat wij het er verder niet over zullen hebben. Hij mag terugkomen in huis en met mij samenvallen tot hij onzichtbaar is.

Dan ga ik zitten lezen of schrijven, en een paar uur later is de ander inderdaad verdwenen.

Wie zo graag anoniem wil blijven, zou om te beginnen van schrijven moeten afzien, kan een criticus tegenwerpen, of ten minste niets publiceren. Het is een redelijk maar onbruikbaar advies. Ik zou graag wereldberoemd worden, alleen onschendbaar.

De vraag rijst of de spanning tussen mij en mijn ander geweten moet worden aan een te grote dosis afkeuring en onverschilligheid in

[p. 40]

de publiciteit. Inderdaad maakt die verschil. Als ik steeds overstelpt was met bewondering, en vaak had moeten mompelen dat ik zo geweldig ook weer niet was, zou ik mijn ander hartelijker ontvangen. Wat heeft hij toch misdaan? Mijn eigen leven rolt genoeglijk voort, humeurig bij buien en onvoldaan omdat veel niet is gelukt en soms niet eens geprobeerd, maar bijna altijd met goede moed om op terug te vallen. De ander daarentegen wordt bejegend als een kleinmoedige natuur die met lange omhaal van woorden een ideaalbeeld van zichzelf als meeprater hoopt te verwezenlijken. Wat een laf bleek gezicht heeft die man! - en van meepraten brengt hij weinig terecht. Als ik mij in hem voel zitten, zou ik een masker willen dragen.

Het kan mensen die mij in de gedaante van de ander kennen, niet kwalijk genomen worden als zij mij schuwen, maar ik wen er niet aan. Zo levendig als het leven onder vrienden en bekenden is, zo doods is het in het openbaar. Soms overweeg ik of mijn bestaan in zijn ware plooien zou zijn gevallen als ik een eenzame postromanticus was geworden van het model 1900: een smalle man op een achterkamer, één keer per dag erop uit met een boodschappentas. Zo is het niet gegaan. Telefoongesprekken, afspraken, eten, glaasjes bier, flessen wijn, autoritten, wandelingen, voorstellingen; het kan niet zo doorgaan, maar het houdt niet op. Buiten druilt de ander, pratend tegen zichzelf omdat hij niemand kan vinden die hem aan wil horen.

Het zit verkeerd tussen mij en de Nederlandse literatuur, dat is hetzelfde onder een ander aspect. Niet dat er een Nederlandse literatuur bestaat in zo'n concrete vorm dat het mogelijk is om er relaties mee te hebben die uiterlijk waarneembaar zijn. Er bestaan alleen honderden schrijvers en begeleiders, steeds meer; allemaal verdeeld door vriendschappen, vijandschappen en onzekerheden. Wie er een gelijkgezinde beroepsgroep in wil onderscheiden, moet de bewijzen ontlenen aan zijn paranoïde fantasie. Ook wie wil aantonen dat er een kerngroep in zit die de dienst uitmaakt, een establishment, zal zijn werk niet rond krijgen. In een deel van de literaire wereld heerst de anarchie; in een ander deel wordt de dienst tot op zekere hoogte uitgemaakt door mensen die bladen of andere media beheren, maar die zijn ook weer verdeeld.

Het enige model dat in de beschrijving aangebracht kan worden, is dat van slordig getrokken concentrische cirkels: de binnenste en de buitenste en een middelste ertussen. Op de eerste cirkelen de mensen die bijna overal bij betrokken lijken; op de buitenste degenen die nergens iets mee te maken hebben.

Meedoen op de eerste cirkel garandeert niet dat iemand hoog gewaardeerd wordt. Sommigen op de buitenste cirkel staan in hoger aanzien dan sommigen op de binnenste, die algemeen gesmaad worden. Het voordeel van de binnencirkel is alleen dat hij een handige en bekwame speler meer gelegenheid biedt om de aandacht te trekken dan de buitencirkel; en aandacht trekken is het eerste vereiste voor voorspoed.

Het verwondert mij zo weinig als de aandacht voor mij heeft opgeleverd, maar als ik de ander in mijn gedachten oproep, is het toch ook weer geen wonder.

Bovendien, zouden sommigen uitleggen, is behalve je persoonlijkheid ook je schrijven onsympathiek. Onsympathiek aan sommige personen, zou ik corrigeren; onsympathiek in het algemeen heeft geen betekenis. Pedanterie! Er zijn mensen die iets tegen mij hebben, en ik ben niet geneigd hen hoog te schatten. Anderen beoordelen mij gunstiger, en zij zijn mij sympathieker.

Wat objectief vaststaat, is dat ik niet bekwaam en handig gespeeld heb. Het is moeilijk geweest met een onaantrekkelijke tweede persoonlijkheid, maar een doorzetter had meer kunnen bereiken. Nu dat niet gebeurd is, ben ik weinig betrokken geraakt. Vandaar dat ik mij nooit ergens aandien als schrijver. Er bestaan mensen die het zijn, en zo genoemd worden. Ik niet. Ik schrijf verschillende soorten dingen maar ben geen echte, en zou mijzelf belachelijk maken als ik de gegevens ging forceren. De vergeefse meeprater die er graag bij wil horen: wat een misser! Dan liever bevriende mensen te eten, en 's avonds een eindje om.

Ikzelf en mijn ander zijn niet nader tot elkaar gekomen. Zo blijft de mens verdeeld en zelfs verbrokkeld, in fragmenten van een persoonlijkheid die enigszins maar niet sluitend aan elkaar passen. De stille man met de elliptische blik is ook zo'n fragment, in beginsel op gelijke voet met allerlei andere types die ik zou hebben willen verwezenlijken: de onbezorgde atleet, de vrijmoedige minnaar, de sobere moralist, de gewichtloze fantast, de raconteur, de straatvechter en de alweter - sommige voor een deel verwezenlijkt, andere in het stadium van verlokking gebleven. What piece of work is man, how noble in reason, how infinite in faculties... the paragon of animals; and yet, to me...?

Zelfonderzoek is onderhoudend werk, nuttig voor de algemene mensenkennis;

[p. 41]

overzichtelijk zal het innerlijke landschap niet worden, en de innerlijke weersomstandigheden blijven onvoorspelbaar. Als er van iemand gezegd wordt dat hij op zoek is naar zijn identiteit, wend ik mij van het gesprek af. Zo iemand moet een leeghoofd en dikdoener zijn, anders wist hij allang dat zijn identiteit beperkt blijft tot paspoort of rijbewijs. De rest is wat er toevallig in hem omgaat. Vandaar dat ik nooit zeker weet waardoor ik in een goed of slecht humeur gebracht zal worden, en waarom en voor hoelang. Soms maken weldaden en vreugden mij treurig: is dat door het vooruitzicht dat zij niet zullen duren? Andere keren fleuren tegenslagen mij op, misschien omdat dan duidelijker zichtbaar wordt wat mij te doen staat? Het zou kunnen. Nergens mag op gerekend worden, noch op de reactie noch op de verklaring.

Soms vraag ik mij af wat een zelfmoordenaar heeft dat ik niet heb; of omgekeerd wat er bij mij voor zekering functioneert die bij hem ontbreekt. Ik denk dat het onderscheid geldig is tussen suïcidale temperamenten, die geen of weinig aanleiding nodig hebben, en gelegenheidszelfmoordenaars, die gedreven worden door wanhoop over liefde of geld of eer.

Dit laatste type dan: hoe komt het dat zij niet afgeschrikt worden door de pijn en de griezeling, en dat zij niet van stemming veranderen voordat zij hun besluit uitgevoerd hebben? Misschien is het hun fatale kracht dat zij consequent zijn.

Ik vind dat ik goede gronden zou hebben voor zelfmoord, niet om liefde of geld maar om de eer; en niet om het een of ander, maar om de lange duur. Incidentele verzekeringen van publicisten dat het werk van mijn ander hun tegenstond, hebben verkillend gewerkt, maar iedereen die iets in het openbaar brengt, heeft daarmee te stellen, en goedgezinde uitspraken van anderen voeren de temperatuur weer een eindje op. Het is hinderlijk als bij de kleintjes onder de tegenstanders aan de toon te merken is dat zij zich literarily correct voelen, naar analogie van politically correct: zij zeggen wat je hoort te zeggen, maar in de meeste meningsvorming over alle onderwerpen zit nabootsing, en wie er nauwelijks acht op slaat zolang anderen slachtoffer zijn, moet niet jammeren als hijzelf of zijn ander getroffen wordt.

Tot zover lijkt het nog goed te gaan met mij, maar als ik na een paar tientallen jaren van verzurende invloeden een bodemmonster neem uit mijn gronden, deins ik terug. Christus wat een stank! Hier zal voor miljoenen afgegraven moeten worden voordat er een aanvaardbare gezondheid hersteld is. Het is een wonder dat er op gewone dagen zo weinig van gemerkt wordt. What piece of work is man! Daar zitten wij ‘s avonds toch weer welgemoed om de tafel, en niemand kan mij ruiken. Alleen een scherpziende bezoeker denkt in het voorbijgaan: vreemd dat wij het nooit over het werk van die man z'n ander hebben, dat wij het verzwijgen alsof het een gevangenisstraf betrof die hij had uitgezeten voor overvallen op bejaarde winkeliersters; een schande.

Die gedachte komt op en trekt weg. Wij leven met wat wij overhouden. Ik denk vaak aan de grondmonsters, maar neem ze niet telkens opnieuw. Wij weten wat er zit.

Dan ineens, bij uitzondering, vliegt de vervuilde grond spontaan omhoog. Zo in begin 1993, twee jaar nadat de redactie van een zeker maandblad mij in de schoot geworpen was; some have greatness thrust upon them. In die twee jaar heb ik honderden inzendingen gelezen, meer dan honderd brieven met suggesties of afwijzingen geschreven, tientallen bijdragen uitgenodigd, een half dozijn thema's voor bijzondere nummers aangesneden, een half dozijn toelichtingen geschreven, meer dan een half dozijn malen tegen medeverantwoordelijke personen gezegd dat ik zonder schouderophalen plaats zou maken voor een betere als zij die wisten, en meer dan een half dozijn malen gehoord dat het niet hoefde, want men vond dat het goed ging en er kwamen tekenen van instemming van buiten.

Wat een onwennige toestand: voor het eerst in de geschiedenis leek het niet meer correct te zijn om mijn ander de rug toe te keren. Zou het zo doorgaan: was dit de nieuwe wereld? Nee natuurlijk. Toen al de gegevens en al de documentatie van eigen hand en van buiten naar de commissie gestuurd waren die over de subsidieregeling heerst, kwam de uitspraak: het werk was toch verkeerd gedaan. Dat wil zeggen, de medewerkers waren goed genoeg voor subsidie, maar de redactie maakte te weinig van ze.

Dus daar waren we weer. Zo'n handige commissie: tussen de benen van al de medewerkers door slaagden zij erin om mij tegen de schenen te schoppen. Mede namens de overheid wensten zij mij te laten weten, in de beste democratische traditie, dat het volk het hart op de rechte plaats had zitten maar dat het gezicht van de leiding hun niet zinde.

Toen vloog de vervuilde grond omhoog, en bedekte mij in een stinkende laag tot boven mijn oren. Mijn ander had geen tijd om zich uit mij los te maken. Wij bleven vereend deze keer, en krabden eenstemmig vloekend en scheldend ons zelfbeeld schoon, om de

[p. 42]

man met de glimlach weer toonbaar te maken en de ander vrij te laten zodat hij afstand kon nemen.

Is dat intussen gelukt, zodat er weer bedaard gecommuniceerd kan worden? Natuurlijk, het lukt altijd, maar de vervuilde grond blijft open liggen en de lucht ervan laat zich niet totaal onderdrukken. De radicale maatregel zou nu zijn om de relaties met de ander te verbreken, dat wil zeggen af te zien van verdere deelneming aan de openbaarheid; dan zou er tenminste geen afval meer gestort worden, en ik zou in ruste eten, lezen en fietsen.

De arme ander kan zonder mij niet leven; die zou afsterven. Het zou een halve zelfmoord zijn, maar zelfs iemand zonder suïcidale aanleg moet dit kunnen opbrengen: fysieke pijn doet het niet, en de wereld van de levenden blijft in het zicht.

Een goed idee? Iets moet gedood worden na zo veel jaren gebogen afwachten wat er kwam; en met even weinig homicidale als suïcidale aanleg moet ik het zoeken in geestelijke moord. Tenzij, dat zou een alternatief zijn: tenzij het mogelijk blijkt om de man met de glimlach zijn wellevende masker af te rukken en een demon van de diepten te onthullen, met verscheurende hoektanden en bijpassende taalbeheersing.

Hiermee hoop ik enigszins aan W.O.’s wens te zijn tegemoet gekomen, zoals wij het in wellevende kringen uitdrukken. Laat mij



slechts toevoegen dat mijn razernij ternauwernood gevoed is door morele extase. Wanneer ik opmerk dat zekere mensen mij kwaad willen doen, betekent het niet dat ik iets ongewoons en ontoelaatbaars meen te hebben ontdekt wat aan mijn natuur vreemd is. Velen van ons kunnen vele anderen slecht velen, en wanneer zij een kans zien om elkaar een voet dwars te zetten, gaan hun ogen glinsteren. Sommigen houden zich toch wel eens in bedwang; anderen kunnen het nooit laten.

In geen geval zou ik van iemand anders of van mijzelf totale rechtschapenheid verwachten. Als uitgangspunt moet aanvaard worden dat de poetsen die tegenstanders bakken, tot mijn nadeel zullen strekken, maar die van vrienden en soms van onverschilligen tot mijn voordeel, want zo geschikt is de wereld wel. Ik mag bovendien van geluk spreken dat wij geen publikatieverboden en geen gevangenisstraffen riskeren. De zaak wordt afgedaan met toonloos juryproza. Alleen in overdrachtelijke zin is mijn ontsnappingspoging mislukt. Ineens sloeg ik een hoek om, en daar stond ik tegenover dit viertal.

Ik weet nog niet wat ik met mijn ander zal doen. Zelfs een halve zelfmoord is een wrede handeling, en een mens blijft hopen op erkenning van medemensen, ook al ontzegt hij hun de bevoegdheid om hem te beoordelen.

Het klopt niet, het werkt niet. Geen wonder dat er af en toe razernij doorbreekt.