Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 39]

Backside blues
Ben Borgart

Trottoirtegels zijn niet mooi. Dat hoeft ook niet. Ze zijn om op te lopen, zonder er zozeer naar te kijken of er bij stil te staan. Heb je er één gezien, dan heb je ze allemaal gezien. Trok elk zo'n tegel onze blik door zijn eigen, betoverende pracht, dan zouden we slecht opschieten. Maar goed dat de trottoirtegels zo onopvallend zijn. Plat, grauw, vierkant en lelijk, vormen ze een even saai als neutraal facet van het straatbeeld. Niet meer dan een draagvlak. Niks aan. Maar keer er nu eens eentje om... hee... kijk eens aan... aan de achterkant hebben pissebedden er een kaart van Treasure Island van gemaakt.

Zo blijken ook schilderijen van achteren soms boeiender te zijn dan aan de voorkant.

Hang tien meesterwerken op een rij, waarvan één achterstevoren, en het maakt een goede kans om de show te stelen. Hoewel zonder pretenties, inofficieel, valt dit doek al van enige afstand op. Hier liep Gods water over Gods akker.

Met eenvoudige middelen en meer geluk dan wijsheid heeft het toeval dit vlak op een welhaast kunstzinnige wijze ingevuld. Het stempel van de douane: een blauwe maan. Cryptische tekens die het adres van de artiest (in dit geval nauwelijks de schepper) verbinden met het logo van de kunsthandel. Met zo'n vrije compositie moet je het een beetje treffen. Misschien huist er in een hoek van het raamwerk een spin, gemummificeerd in de vorm van een bloem, een schimmelster, of dwaalt er een klodder verf te midden van als wolken verkleurde vochtvlekken. Esoterisch realisme. Bestemd voor de duisternis, hebben Mooi en Lelijk het hier op een akkoordje gegooid. Boogt het siervlak op een onveranderlijkheid die de eeuwen kan doorstaan, o zo fraai, maar in zekere zin doods, de ongeverniste zijde krijgt meer ‘gelaat’ naarmate deze getekend wordt door de tijd. Stof poederde hier en daar ribbeltjes over de leegte. Stil strand.

Laat het zo maar hangen.

Wie een beeld wil schetsen van iets wat niets te betekenen heeft, die kan niet sober genoeg te werk gaan.

Ook kunstcritici schatten de achterkant van een schilderij wel eens hoger dan het front. Onlangs was dit nog het geval op een tentoonstelling van zondagsschilders in de Oostfranse stad Nantua. Achter op een der geëxposeerde doeken, van voren beverfd als met een scheerkwast, bleek zich nota bene een werk van Paul Gauguin te bevinden. Een groep baadsters. Ooit verworpen wegens de onzedelijkheid van de voorstelling, of vond men het domweg niet mooi? De kunstgeschiedenis moest hier even een zijpaadje volgen. De amateur Veillet, een plaatselijke kapper zo leerden naspeuringen, had dit schilderij indertijd aanvaard als betaling voor een knipbeurt en een maaltijd toen de beroemde impressionist onderweg was naar zijn vriend Vincent van Gogh te Arles. ‘Merci et bonsoir, monsieur.’ Gauw klodderde die coiffeur toen maar wat op de achterkant, stel ik me voor, om de naakte meiden tegen de wand te kunnen verbergen. Wie weet. Is zijn vrouw er nog achter gekomen terwijl hij het eens heimelijk omdraaide? Hoe het ook zij, de waarde ervan wordt thans door kenners uit het Louvre geraamd op ruim 1 miljoen franc.

Bij mensen, daar zijn we het over eens, prevaleert zonder meer het vooraanzicht. Daar valt het meest uit op te maken. Ons dorso heeft nu eenmaal iets onpersoonlijks. In sommige culturen geldt de derrière als een onrein deel, pork, iets waar scheldwoorden aan ontspruiten. Ook elders, waar men het niet zo nauw neemt, nodigt een achterwerk toch licht tot een schop eronder of een pak op de broek. Wie onze opinies in twijfel trekt, kletst uit zijn nek. Iemand die we niet mogen, die keren we spreekwoordelijk de rug toe. Wat allemaal niet wegneemt dat menige dame wier kledij klassieke vormen nuanceert, er van achteren toch heel bevallig uit kan zien. Wenden ze zich om, dan valt hun edele kant soms tegen.

Achter een ruwe bolster klopt zogezegd wel eens een gouden hart.

Een persoon die op de voorgrond wenst te treden, doet er goed aan te bedenken dat de eersten de laatsten zullen zijn. Vooraan waait de wind. Achter ons ligt het voorbije als een dromerige film van herinneringen; daar valt het leven te overzien. Die wereld is veilig. Daar heerst de zekerheid van voldon-

[p. 40]

gen feiten, terwijl het vooruitzicht op de toekomst voorlopig in astrologische nevels gehuld blijft. Bejaarden verwijlen dan ook bij voorkeur op een plekje in de luwte aan de achterkant van hun bestaan. Aan de voorkant van ons leven kan er plotseling een jumbo-jet uit de lucht komen vallen.

In de literatuur, de kunst van de suggestie, gaat het om wat er achter de woorden te lezen staat. De achterflap werkt in de regel overtuigender dan de cover. Bij het open slaan van een roman neemt men, zeker als het om liefde draait, graag eerst even kennis van de slotregels - misschien hoeft de rest dan niet eens meer doorgenomen te worden. Schreven de Hebreeën om die reden van achteren naar voren? Door het begin van een verhaal is vaak moeilijk heen te komen, maar eenmaal tot achterin doorgedrongen, waar plotlijnen elkaar kruisen, zijn de personages van lieverlee oude bekenden geworden. In het laatste hoofdstuk vallen als het goed is de rijpe vruchten.

Schoon kan, zoals bekend, aan de keerzijde schijn wezen. Wie ergens ‘achter’ wil komen, moet door het aanzicht der dingen heen zien te breken. In het verborgene, zeiden de oude Chinezen al, zoeke men de wezenskern.

Achter de wolken schijnt de zon.

Een korrel zand wordt achter een loupe zo groot als een keisteen.

Achterin een tunnel gloort het licht van de uitgang.

En, wel, wordt een schutting niet eerst aan de achterkant een schutting? Het podium van een theaterzaal, waar aller aandacht zich op richt, ligt gewoonlijk aan de achterkant van het gebouw, evenals het heilige altaar in de kerk. Achterdijks zit men nog altijd behaaglijker

Raymond Radiget en Jean Cocteau

Hugo Claus

dan ervoor. Met huizen idem dito. Oogt de façade netjes en statig, aan gene zijde hangt bont wasgoed aan de lijn en tsjilpen er mussen in het klimop van de cour. In de achtertuin is het veelal aangenamer dan in de voortuin. Zo star de opkamer van een boerenwoning is, waar de mooie spullen staan, zo gloedvol en gezellig is het er in het rommelige achterhuis. Vandaar dat bezoekers achterom binnen plegen te komen. ‘Vollek!’ Doe of je thuis bent. In de leefkeuken, waar onder de balken een pot koffie op het fornuis pruttelt, het interieur bruegheliaans aandoet en waar een blind paard geen kwaad kan doen, paren alle dingen hun schoonheid aan nut.

Een merkwaardig voorbeeld van ‘gebruikskunst’ schuilt in het Muiderslot. Naast de schouw in een der torenkamers staat namelijk een op het eerste gezicht nogal lomp stoeltje. (Wie er een kindermeubel in ziet, die vergeet dat de mensen vroeger kleiner waren.) Ogenschijnlijk geen curiositeit, dit stoeltje, zij het zo degelijk van constructie dat er gedurende vele generaties niemand doorheen is gezakt. Gek alleen dat het ding nooit in een barre winter als brandhout werd gebruikt.

Knipogend keert de gids het om.

Tot ieders verbazing ontpopt de onderkant van de zitting zich als een damesportret.

‘In de Middeleeuwen penseelde men nog op hout, ziet u wel... en het was kennelijk geen wet van Meden en Perzen dat schilderijen aan de muur kwamen te hangen.’

Aha. Misschien heeft de een of andere Oudhollandse practicus er twee vliegen in één klap mee geslagen: eenmaal in de zetel

[p. 41]

verwerkt, kon hij er altijd nog ruggelings onder gaan liggen, om bij het licht van een kaars het gelaat zijner gade te bewonderen. Ooit zo lieftallig. Anderen - later - hadden er natuurlijk geen notie van dat ze op een kunstwerk zaten. Bot met hun kont er bovenop. Heiligschennis! De vereeuwigde adeldame onder hen staarde kies naar de vloer; mocht haar geest al eens hebben geprotesteerd tegen zo'n bejegening, dan uitte dit zich hoogstens in wat gekraak. O, haar houten zuchten. Nochtans heeft Nelia geluk gehad. Was haar portret niet onder een stevige stoel gespijkerd, dan had het de roerige geschiedenis van dit fort aan de Vecht-monding wellicht niet overleefd.

‘Zie hier het lot van zo'n schildering indien de slotvrouw er niet geflatteerd op kwam,’ verklaart de gids. Zuchtend zet hij de boel weer rechtop. ‘Zouden we het uiteen alen, dan is het maar de vraag of de kunstwaarde van het schilderij opweegt tegen de antiekwaarde van de zetel.’

Wie hebben er zoal in de loop der eeuwen op gezeten?

Mogelijkerwijs Floris de Vijfde zelf, ‘der keerlen God’, in afwachting van zijn galgemaal. Anders wel een van de gezusters Tesselschade Roemers, deze of gene aangeschoten zwierbol van een letterkundige met een nimf op elke knie, geleerden, vermoeide werksters, prins Frederik Hendrik, verhoogd door een brokaten kussen. De vederlichte poëet C. Huygens en misschien de zware sopraan Franciska Duarte, om er even op uit te hijgen tussen twee recitals door. Ook Magere Hein zal er geregeld plaats hebben gekozen - die zeker. De heer Hooft vermoedelijk niet, tenminste niet met de ganzeveer ter hand; hij schreef zijn drama's staande aan een lessenaar. Joost van den Vondel evenmin. Postuum tot erelid van de Muyderkringh gerekend, schijnt de arme man slechts éénmaal in zijn leven ten kastele te zijn geweest... om bij de achterpoort een handeltje schaapswollen onderbroeken af te leveren. Volgens de gids althans. Zo zou Vondels enige en ware aandeel in dit salongezelschap het achterwerk betreffen. Nu ja, pech gehad. Dat had dan slechter gekund. Zeg zelf, zijn de hammen over het algemeen gesproken niet van fijner kwaliteit dan de kop?