Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 24]

Hollands landschap wordt onooglijk
Ben van der Velden

In uiteenlopende kringen, van bestuurders tot milieu-activisten, lijkt de laatste tijd grote belangstelling te zijn voor het landschap. Iedereen zegt dat er rekening mee gehouden moet worden. Niemand wil beschuldigd worden geen aandacht te hebben voor het landschap, hoewel onduidelijk is wat precies met dat begrip ‘landschap’ wordt bedoeld. Vernietigers van landschappen zeggen zelfs zo veel belang te hechten aan die landschappen dat zij aanbieden om de gevolgen van hun optreden te compenseren met de aanleg van nieuwe landschappen, met ‘natuurnieuwbouw’.

Dijkenbouwers huren landschapsspecialisten die iets moeten bedenken waarmee degenen die protesteren tegen de grootschalige verwoesting van het cultuurlandschap in de rivierengebieden de wind uit de zeilen kan worden genomen. Nieuw ontworpen landschappen moeten de pijn van het verlies van het oude rivierlandschap als gevolg van dijkverzwaringen doen vergeten. Een nieuw aangelegd landschap kan echter nooit een verwoest cultuurlandschap vervangen. Bij een nieuw landschap ontbreekt het historische element. Er staan geen oude bomen, de wegen kronkelen er niet om redenen die ooit logisch moeten hebben geleken, de vorm van landerijen en de plaats van heggen en struiken hebben er niet te maken met eeuwenlange herverdeling van boereneigendom na altijd weer onvermijdelijke twisten over erfenissen. Zo'n landschap is daarom per definitie saai. Het is begrijpelijk dat automobilisten op de kaarsrechte wegen van Flevoland, waar geen enkele variatie van kleur of licht is, versuft van verveling op elkaar botsen.

Het is wonderlijk met hoeveel respect algemeen gesproken wordt over het Verkadealbum Onze groote rivieren van Jac.P. Thijsse uit 1937 en hoe weinig tegelijkertijd de boodschap van dat boek is overgekomen. Thijsse beschrijft het rivierengebied als een cultuurlandschap, in de loop der eeuwen ontstaan door het samenspel van natuur en ingrepen van mensen. Als waterbouwkundigen van Rijkswaterstaat landschapsarchitecten inschakelen om na verwoesting van Thijsses cultuurlandschap nieuwe landschappen te ontwerpen, tonen zij niet te hebben begrepen waar het om gaat. Als natuurliefhebbers zulke nieuwe landschappen aanvaarden, laten zij zien dat zij, hoeveel zij ook antiquarisch voor zijn Verkade-album willen betalen, Thijsse nooit goed gelezen hebben. Kort na het droogvallen van Zuidelijk Flevoland riep de toenmalige landdrost voor de IJsselmeerpolders, Hans Lammers, iedereen op om te komen zien welke boeiende flora en fauna in dat nieuwe land ontstond. Er is niets tegen zulk enthousiasme over het eerste leven op aarde. Maar het is geen argument om het oude cultuurlandschap van het rivierengebied grootscheeps tot dat beginstadium van ontwikkeling terug te brengen.

Het landschap van de grote rivieren is altijd aan veranderingen onderhevig geweest. Maar die veranderingen gebeurden geleidelijk. Er was nooit eerder sprake van zo'n rigoureuze afbraak van het landschap als bij de huidige dijkverzwaringen. De ontwikkeling van middeleeuwse naar moderne boerderijen verliep in zo'n tempo dat het geen kwestie was van een radicale breuk. De schepen op de rivieren, die ook tot het landschap behoren, ontwikkelden zich ook langzaam van de zeilschepen zoals Jan Breughel de Oudere ze in de 16de eeuw langs de dijken tekende tot de duwschepen die tegenwoordig zó'n trilling in water en bodem veroorzaken dat iemand op de zolder van een dijkhuis in zijn bed ligt te schudden.

Als nu op grote schaal bomen en planten bij de dijken worden verwijderd, is dat een ingreep die het rivierenlandschap nooit te boven kan komen. Het omhakken van hier en daar een boom, het planten van een andere, het aanpassen van struiken, van een wiel met waterplanten, kan alleen door het landschap worden verwerkt als het niet op een alles overdonderende schaal gebeurt. In de Betuwe wordt het leven van zeer oude fruitbomen dikwijls gerekt door hun zware zijtakken te ondersteunen en door wonden in de bast dicht te smeren. Dat gebeurt uit-

[p. 25]

sluitend omdat die oude bomen belangrijk zijn voor het landschap, economisch zijn zij vrijwel niet interessant meer. Als alle oude fruitbomen in één keer hadden moeten sneuvelen, was het landschap niet aangepast maar was er sprake geweest van totale vernietiging van een belangrijk onderdeel.

Over de vraag wat grootschalige ingrepen in het landschap teweegbrengen, behoeft niet te worden getheoretiseerd. In het rivierengebied is al op zo veel plaatsen kaalslag gepleegd dat iedereen dat met eigen ogen kan zien. Wie langs de Lek de dijk van Culemborg naar het oosten volgt, ontdekt tot na Beusichem een landschap met wilgen, knotwilgen, populieren, fruitbomen en meidoorns. Wielen in de uiterwaard staan vol met riet en waterlelies. Langs de dijkhelling, in boomgaarden en in weilanden groeit een grote variatie aan bloemen en kruiden, van klaprozen en fluitekruid tot cichorei en bereklauw. Het gebied wordt bevolkt door meerkoeten, waterhoentjes, reigers, aalscholvers, bruine kiekendieven, eenden, kikkers, salamanders en hordes slakken. Het is een landschap dat in detail herhaaldelijk doet denken aan schilderijen van Monet: de klaprozen, het hoge gras met bloemen, de populieren, de waterlelies. Maar de indruk van het totale landschap wordt overheerst door de bijzondere relatie met de vochtige wolkenlucht, net als trouwens het geval is bij de schilderijen die Monet in Nederland maakte. De grote verscheidenheid aan kleuren, vooral van verschillende soorten groen, zorgt samen met die lucht voor voortdurend wisselende lichteffecten.

Na Beusichem komt richting Ravenswaaij een dijkvak dat radicaal is aangepast aan de normen van waterbouwkundigen. De dijk is strak en kaal, met als enige begroeiing kort gehouden gras. De uiterwaarden zijn kaler en huizen houden respectvol afstand van het gevaarte dat het rivierwater in ieder geval niet meer dan één keer in de 1250 jaar door mag laten. Het opvallendst op deze dijk is echter dat het licht er volkomen anders is dan op de oude dijk. Het is hetzelfde kale, saaie licht als in de Flevopolder. Het licht kan niet spelen met de begroeiing, met de inrichting van het landschap, en doet nog slechts pijn aan de ogen. Het is een landschap waar droge voeten zijn gegarandeerd, maar dat slechts met een zonnebril op kan worden betreden. Het is alsof datgene wat schilders altijd het meest in Nederland heeft geïnteresseerd, is weggevaagd. Alsof de waterbouwkundigen kans hebben gezien om de effecten van de Hollandse lucht te verwijderen.

Veranderingen in landschappen gebeuren

Melle

overal. Een man die dagelijks zo'n twintig keer hetzelfde stukje door de Zuidfranse rivier de Tarn vaart, vertelde me dat hij onophoudelijk geniet van het landschap met water, hoge rotsen, bomen en planten. Hij zei dat het landschap afhankelijk van jaargetijde, van het moment van de dag, van het weer, voortdurend verandert. Hij stelde ook spijtig vast dat het er bij de rivier niet meer uitziet zoals op ansichtkaarten van vijftig jaar geleden. Er worden geen geiten meer gehouden die veel groen wegvreten. Nu de natuur onbelemmerd haar gang kan gaan, zijn de hoog boven het water opstekende rotsen volgens hem minder indrukwekkend dan eertijds. Zo'n verandering is wellicht spijtig, maar het verdwijnen van geiten betekent geen totale verwoesting van hemel en aarde aan de Tarn.

In de Venetiaanse lagune is in de loop der eeuwen zeer veel veranderd. Maar gelukkig is nooit iemand op de gedachte gekomen om bijvoorbeeld alle onbebouwde eilandjes op te ruimen. In het landschap heeft alles met alles te maken en zijn de gevolgen van grootschalige veranderingen zo enorm dat niemand ze allemaal kan overzien. Als alle eilandjes met hun begroeiing in de Venetiaanse lagune waren verdwenen, was dat een fundamentele aantasting geweest van het monumentale Venetië zelf.

Ooit werden er wel huizen rond bomen gebouwd. Toen er later stenen zuilen kwamen, was dat geen reden om massaal bomen te gaan omhakken. En het einde van de Griekse en de Romeinse cultuur heeft niet geleid tot totale afbraak van alle tempelzui-

[p. 26]

len. De zuilen van ruïnes zijn samen met de bomen deel gaan uitmaken van het cultuurlandschap, dat snel verwoest kan worden maar eeuwen nodig heeft om te ontstaan.

De waterstaathistoricus dr. R.H.A. Cloos schreef in 1948 in zijn boek Strijd om den grond in het lage Nederland: ‘Elkeen, die den loop der wateren volgend op een sluis of molen stuit, die achter den dijk de kolken aantreft als overblijfselen van een vroegere doorbraak en als bewijzen van den ouden dijkloop, die langzaam stijgend zich van het oude land naar het hooger gelegene der later ingedijkte schor- of kweldergronden voortbeweegt, die starend te midden der polders de masten der schepen op de boezemvaarten ongewoon hoog boven den horizon ziet oprijzen, die op soms regelmatige afstanden langs de rivierdijken de hoefslagpaaltjes als grensteekenen der dijkonderhoudsvakken of langs de zee de strandpalen als waarschuwende aanwijzingen van den kustafslag ontmoet, elkeen, die deze en nog zoo talrijke andere verschijnselen waarneemt, moet bij enig nadenken de belangrijke rol, die het water in het bestaan der makers van dit polderlandschap vervult, bewust worden.’ Hij was geboeid door het cultuurlandschap. Hij wist toen nog niet dat waterstaatkundigen ooit plannen zouden maken om de meeste sporen van de activiteiten van hun eigen voorgangers in het Nederlandse rivierenlandschap uit te wissen.

Al jaren worden langs de dijken van de grote rivieren honderden huizen gesloopt. De polderbestuurders die opdracht gaven om de woningen te verwijderen, beschouwen het als een grote schoonmaak. Ze hebben nooit bedacht dat ze het rivierenlandschap verminken met hun radicale sloop van woningen die de aanleg van nieuwe, hoge, strakke, kale dijken in de weg staan. Ze hebben protesten tegen de sloop altijd van de hand gewezen als gezeur van mensen die niet weten hoe primitief het leven in vochtige dijkhuisjes was. Het gebruik van dat argument is echter even onzinnig als een besluit tot sloop van de Amsterdamse Jordaan omdat daar het bestaan ook niet altijd van alle sanitaire gemakken voorzien was.

De provincie Gelderland heeft verzet tegen sloop van woningen voorgesteld als een zaak van stedelingen die met hun onrealistische plattelandsdromen de sociale vooruitgang in het rivierengebied willen belemmeren. Wie een honderden jaren oude dijkwoning, die om onduidelijke reden niet als monument was beschermd, zelf heeft opgeknapt, kan het verwijt te horen krijgen dat hij slechts uit eigenbelang tegen sloopplannen ageert. Polderbestuurders doen alsof de betekenis van huizen voor een landschap iets te maken heeft met de mate waarin allochtonen en autochtonen elkaar begrijpen. De huisjes met rieten daken tegen de dijken, de boerderijen onderaan de dijken met aan de voorzijde donkergroen gelakte en aan de achterkant zwartgeteerde deuren, de huizen die boven de dijken uit torenen zodat de bewoners voortdurend tot aan de horizon lucht en water kunnen zien, die vormen in het landschap de band met de geschiedenis. Ze laten zien hoe het cultuurlandschap door menselijke ingrepen is ontwikkeld. Dat begrijpen heeft niets te maken met iemands geboorteplaats.

De woningen gaan en masse tegen de vlakte, of ze nu een paar honderd of tachtig jaar oud zijn. Na hun verdwijning is het rivierenlandschap nog slechts een tandeloze mond. Alsof ze die vergelijking begrijpen, behandelen polderbestuurders de huizen als tanden in een verwaarloosd gebit. Nadat ze woningen voor de sloop hebben opgekocht, wachten ze vaak met puinruimen. Ze laten de woningen eerst instorten. Al decennia lang wordt het rivierenlandschap ontsierd door ingezakte rieten daken, omgevallen muren en overwoekerde puinhopen. Pas als er duidelijk niets meer te redden valt, wordt de zaak verwijderd. Over het gat dat daarmee in het landschap is geslagen wordt niet gepraat, zelfs niet als het gebeurt bij een beschermd dorpsgezicht.

Carel van Mander beschreef in 1604 in Het Schilder-Boeck nauwkeurig de positie van het huis in het landschap. Hij zag woningen bij voorkeur niet op de voorgrond van een schilderij maar liever op de achtergrond, zoals op schilderijen van Titiaan of Tintoretto en van Breughel. Hij beval aan landschappen te voorzien van schaapherdershutten en boerderijen, schreef voor om daken in niet te harde kleuren te schilderen, maar om het bij de werkelijkheid te houden. Hij adviseerde de daken eventueel van mos te voorzien, datzelfde mos dat nog altijd in het vochtige rivierlandschap op de rieten daken ontstaat. Kortom, Van Mander zag het belang van bouwsels in het cultuurlandschap, op een manier die geen hedendaagse natuurbeschermer ooit zou kunnen bedenken. Bij hem was geen plaats voor kale dijken met gekloond gras (het auteursrecht voor deze typering van ingezaaid gras als gedegenereerde waterstaatsvorm van de traditionele met bloemen en kruidenachtige vermengde grasbermen berust bij landschapsschilder Willem den Ouden). Bij hem was ook geen ruimte voor nieuw aangelegde moerassen, die met hun natuurlijkheid en hun tot wanhoop brengende muggenzwer-

[p. 27]

men de troostprijs zijn die natuurliefhebbers van dijkenbouwers aanvaarden voor het verlies van rivierlandschappen.

Huizen moeten een geheel met de omgeving kunnen worden, met het landschap kunnen vergroeien. Als het dak van de boerderij tussen het geboomte van het schilderij Zomerlandschap van de 19de-eeuwse schilder Willem Roelofs verwijderd werd, zou er een vreemde leegte ontstaan, die door geen begroeiing vervangen zou kunnen worden. In het overstroomde landschap dat Alfred Sisley in 1876 in Port-Marly schilderde - ook overstromingen kennen hun schoonheid - zijn de in het water staande huizen het teken dat het tafereel met lucht, water, bomen en roeiers niet alledaags is. Vele generaties schilders die zich in Italië in de kunstgeschiedenis verdiepten, maakten landschappen waarin tempelruïnes als vanzelfsprekend element waren opgenomen en de nooit verdwenen invloed van de antieken weergaven. Nederlandse kunstenaars als Ruytenwech en Jan van de Velde lieten doormiddel van kasteelruïnes in landschappen zien hoe nationale bouwwerken blijvende betekenis hadden. Toen Stendhal in 1837 naar Tullins reisde, kreeg hij tot zijn verrassing een uitzicht over een immens landschap, dat volgens hem tot de mooiste in de wereld moest behoren. Hij noteerde in zijn Mémoires d'un touriste allereerst dat op de voorgrond het kasteel van Vourey lag. Daarachter kwam het verdere landschap.

Of gebouwen tot het landschap gaan behoren, hangt af van de mate waarin de goede architectuur voor de juiste plaats is bedacht. Een mooi gebouw op een verkeerde plaats is een treurnis. Het Schröder-huis van Rietveld in Utrecht is daarvan een dramatisch voorbeeld. Op de juiste plaats kan een gebouw bijdragen tot een schoonheid van de hele omgeving. Een slecht gebouw kan de verwoesting van een heel landschap betekenen.

Dat wordt getoond bij Agrigento, in het zuiden van Sicilië, waar de ruïnes van Griekse tempels in de tempelvallei bijdragen tot een indrukwekkend landschap. De schoonheid van heuvels, tempels, bomen, struiken en bloemen wordt niet verstoord door de boerenhuizen met traditioneel vaalrode dakpannen, zelfs niet door een tot hotel verbouwde boerderij, waar een gast vanuit zijn kamerraam het landschap met de overblijfsels van de Griekse nederzetting als een tafereel kan zien dat speciaal voor zijn persoonlijke emoties lijkt geschapen. Wie echter de andere kant op kijkt, ziet datzelfde Agrigento als een stad met grauw beton en willekeurig geplaatste flatgebouwen, die de aanblik

Metten T. Koornstra

van de wijde omgeving verziekt. Het is het beeld van een landschap dat is aangetast door volkomen onverschillige bouw. Het steekt schril af tegen het landschap dat zijn schoonheid mede dankt aan de Griekse tempelarchitectuur.

Paulien Caspers, een architect, heeft in een met weinig dank ontvangen studie voor de gemeente Den Haag kort geleden laten zien hoe hetzelfde verschijnsel zich ook binnen een stad voordoet. Het landschap met Haagse Bos en Malieveld, begrensd door de prachtige gevelrij van de Koninginnegracht, is monsterlijk aangetast door verkeerde wegen en gebouwen als provinciehuis en centraal station. Als langs de borders van de paleistuin in Versailles patio-bungalows werden gebouwd, zou het effect niet erger zijn. In het Nederlandse rivierengebied hebben de bewoners van de gesloopte oude huizen die op voldoende afstand van de dijk grond bezaten, dikwijls toestemming gekregen nieuwe huizen te bouwen. Het werden altijd bungalows, ingevolge de esthetische eisen van plaatselijke schoonheidscommissies dikwijls opgetrokken met buitengewoon detonerende gele stenen. Het is hetzelfde als wanneer in Agrigento de tempelruïnes opgeruimd zouden zijn en álles was volgezet met flatgebouwen.

Vanuit de hele wereld is terecht geprotesteerd toen de Roemeense dictator Ceauçescu traditionele dorpen liet slopen en de dorpelingen in betonnen flatgebouwen liet onderbrengen. Dat protest was gericht tegen de poging om met argumenten over nood-

[p. 28]

Georges Seurat

zakelijke modernisering de dorpssamenlevingen te vernietigen. Ondanks hun armoede betreurden Roemenen de aantasting van het landschap die het gevolg was van Ceauçescu's actie. De gemoderniseerde dorpen daar zijn kaal en ontdaan van hun geschiedenis. Een soortgelijk radicalisme is te zien bij de huizensloop in het rivierengebied. Modernisering is een belangrijk argument. Oog voor het landschap is er niet. Plannen voor dijkverzwaring worden slechts aangepast als het niet anders kan omdat gebouwen die officieel bescherming genieten direct gevaar lopen (of de omgeving van die monumenten verandert, en dus de rol die die gebouwen in het landschap vervullen, dat doet er niet toe).

De sloop van de huizen van het rivierenlandschap maakt deel uit van het plan om Nederland voor onafzienbare tijden te beschermen tegen watervloeden. Dat is een onzinnig plan. Onverwachte watervloeden komen doorgaans uit zee. Rivieren kennen watervloeden die geruime tijd tevoren gesignaleerd worden en daarom voor mensen weinig gevaarlijk zijn. Soms wordt verhoging van de rivierdijken verdedigd met het argument dat voor de economie belangrijke gebouwen tegen het water beschermd moeten worden. Het gaat echter te ver om voor de bescherming van zulke objecten het hele rivierenlandschap te vernietigen. In Zuid-Frankrijk rees na overstromingen dit najaar ook níet de vraag of er rivierdijken gebouwd moesten worden maar of campings in de rivierbedding wel zo zinnig waren. Na de verwoestende overstroming van Florence in de jaren zestig is deze Renaissance-stad niet achter dijken ingepakt, maar heeft men getracht overstromingsgevaar te beperken door een extra afvoermogelijkheid voor het water van de rivier de Arno te maken.

Dijkenbouwers bieden tegenover de sloop van het landschap soms iets nieuws. De Heidemaatschappij zoekt in opdracht van waterschappen naar mogelijkheden om natuur die is weggehaald, elders te laten terugkeren. Bij een onlangs gepubliceerd rapport ging men er zelfs van uit dat dijkverzwaring kan leiden tot, ik citeer: ‘een facelift voor het gebied’. Een bioloog zei tevreden dat dit alleen toename van het aantal planten en dieren zou kunnen brengen. Een dijkgraaf merkte op: ‘Zonder centen kan ik geen landschap bouwen.’ De Gelderse gedeputeerde Van Dijkhuizen zei in een interview met het Heidemijtijdschrift: ‘Met het huidige budget kunnen we een stevige, veilige dijk maken. Maar voor een mooie dijk is extra geld nodig.’ Het Wereld Natuur Fonds kwam onlangs met een plan om de dijken niet aan te tasten maar om de uiterwaarden te vernielen, om ze met graafmachines in een staat terug te brengen die ze wellicht ooit hebben gehad. De betrokken landschapsarchitecten weten net zomin als de bioloog, de dijkgraaf, de gedeputeerde en de makers van de miljardenplannen van het Wereld Natuur Fonds wat een cultuurlandschap is. Wat ze ook aan landschappen te bieden hebben, hun bereidheid om dat cultuurlandschap fataal te verminken, is eensgezind.

Als men bereid is om zo veel te vernietigen, is het verwonderlijk dat er nog altijd geen project gepresenteerd is om de Hollandse wolkenlucht te kanaliseren zodat het regenwater boven onze hoofden naar de oceaan stroomt en het de waterstanden in de rivieren niet meer kan verhogen. Een onaanvaardbare aantasting van de wolken? Een wolkenarchitect kan nieuwe ontwerpen. In een land waar de voormalige directeur van de Vereniging Milieudefensie de woordvoerder wordt van degene die de meeste verantwoordelijkheid draagt voor de vernietiging van het cultuurlandschap in het rivierengebied, van de minister van Verkeer en Waterstaat dus, is alles mogelijk.