Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 31]

Wat scheidt de liberalen en verenigt hen met conservatieven of socialisten?
P. Bordewijk

Wat beweegt Bolkestein om zo de nadruk te leggen op de overeenkomst tussen conservatieven en socialisten? Ik neem aan dat hij zichzelf tot de liberalen rekent, en cda en PvdA ziet als de incarnatie van conservatisme en socialisme in het huidige tijdsgewricht. Dan zou het zijn belang als oppositieleider zijn, het verschil tussen conservatieven en socialisten te benadrukken, en aan te geven dat hetzij de ene hetzij de andere groepering er beter aan zou doen met de liberalen samen te werken. Ik neem tenminste niet aan dat hij de vvd ziet als de vertegenwoordiger van de conservatieven - hoewel daar best wat voor te zeggen zou zijn - en probeert op deze manier de PvdA in de toekomst tot samenwerking met de vvd te bewegen en de liberalen van D66 links te laten liggen. Of zou het hem er alleen om gaan zijn niet geringe belezenheid te etaleren, van Hegel tot Paul Kalma, en van Fichte tot Hedy d'Ancona?

Bolkestein ziet op twee punten een onderscheid tussen liberalen enerzijds en conservatieven en socialisten anderzijds: in hun visie op de collectiviteit, waar de liberalen zich zouden onderscheiden door het standpunt dat de overheid geen leidende maar een begeleidende functie moet hebben, en in de waardering van de liberalen voor het concurrentiebeginsel. En wat dan nog, ben ik geneigd te zeggen. Kennelijk probeert Bolkestein conservatieven en socialisten beide in verlegenheid te brengen door de gelijkenis tussen hen te benadrukken, maar wanneer die gelijkenis inderdaad zo groot zou zijn, zou men elkaar reeds lang als natuurlijke bondgenoten herkend hebben, en zou een poging om beide partijen met elkaars gelijkenis in verlegenheid te brengen, zinloos zijn.

Het gaat er dan ook niet om dat beide partijen grote betekenis hechten aan de overheid, het gaat erom wat ze met overheids-interventies beogen. Bij de conservatieven ging het om de positie van de overheid op zichzelf, als onderdeel van de trits God, Nederland, en Oranje, als hoeder van de godsdienst en als hoeder van verworven posities. Bij de socialisten gaat het om de ontplooiingskansen van het individu, en de overtuiging dat die slechts tot hun recht komen wanneer de overheid de zwakke voldoende tegen de sterke beschermt.

De liberalen hebben het daar moeilijk mee. Ook zij zijn voor de ontplooiingsmogelijkheden van het individu, en om die reden hebben zij op de conservatieven de godsdienstvrijheid en de parlementaire democratie veroverd. Maar zij aarzelen, wanneer individuele ontplooiingsmogelijkheden alleen veilig gesteld kunnen worden door actief overheidsingrijpen. Toch is vrije concurrentie op veel terreinen geen stabiele situatie. Concurrenten neigen ertoe elkaar uit te schakelen, om op die wijze meer macht te kunnen uitoefenen. Bolkestein pleit zelf voor een actief mededingingsbeleid, en rekent anti-kartelwetgeving zelfs tot de kerntaken van de staat.

Daarmee ligt de innerlijke tegenstrijdigheid van het liberalisme op tafel. Wanneer liberalen kiezen voor staatsonthouding, kiezen zij ook voor het in stand houden van bestaande machtsposities, en worden daardoor aantrekkelijk als organisatiekader voor conservatieven. Kiezen zij daarentegen voor individuele ontplooiingsmogelijkheden voor iedereen, dan worden ze gedwongen tot het ondersteunen van overheidsinterventies, zoals de Nederlandse liberaal S. van Houten, wiens ‘Kinderwetje’ aan het begin stond van de sociale wetgeving in Nederland, de Engelse liberaal Beveridge, grondlegger van de welfare state, en de Amerikaanse liberals. De houding die moet worden aangenomen tegenover bestaande machtsverschillen scheidt de liberalen, en verenigt hen met conservatieven of socialisten.

Den Uyl^1. verklaart zo de teruggang van de liberalen in de tweede helft van de negentiende eeuw: ‘Al heeft het liberalisme zijn historische betekenis als emancipatie-bewe-

1. J.M. den Uyl, ‘Liberalisme en socialisme als politieke bewegingen’, in: Inzicht en uitzicht, Amsterdam, Bert Bakker, 1978, blz. 59-78

[p. 32]

ging van de burgerklasse - naarmate de sociale geleding van de maatschappij fijner werd en het zelfbewustzijn van de arbeidersklasse zich ontwikkelde, werd de tegenstelling tussen het duidelijk klasse-gebonden karakter en optreden van de liberale partijen en de op alle groepen der bevolking gerichte, liberale vrijheidsidee steeds meer het beheersende dilemma van de liberale ontwikkeling.’

‘Tegen deze achtergrond moet het veelvuldig optreden van schisma's in de liberale partijen worden verstaan.... De tegenstellingen binnen het liberalisme, samenhangend met de groeiende spanning tussen de idee der algemene vrijheid en de praktijk van vertegenwoordiging van de belangen der burgerlijke middengroepen, leidden onvermijdelijk tot verschillend gerichte affiniteiten, enerzijds met conservatieve strevingen, anderzijds met socialistische idealen.’ Den Uyl schreef dit in 1956, maar het lijkt achteraf alsof hij het ontstaan van D66 toen al voorzag.

In de tegenstelling tussen vvd en D66 manifesteert zich het dilemma van het liberalisme in deze tijd. D66 komt sterk op voor het individu en zet zich af tegen belemmeringen van de individuele ontplooiing door de confessionelen. D66 ziet dan ook de PvdA als meest voor de hand liggende regeringspartner, en heeft slechte electorale ervaringen met een kabinet zonder PvdA. De vvd toont daarentegen een meer conservatieve inslag, en beschouwt een kabinet zonder cda als een groot electoraal risico. Daarom is de vvd ook altijd terughoudend bij de bestrijding van overheidsinterventies vanuit de conservatieve hoek, voorzover ze al niet door vvd-functionarissen zelf bewerkstelligd worden.

In de loop van de jaren heeft menige vvd-parlementariër gevraagd om een verbod van aanstootgevende televisie-uitzendingen, en menige burgemeester van dezelfde partij een tentoonstelling van aanstootgevende schilderijen verboden. In 1976 sneuvelde de abortuswet van de socialisten Lamberts en Roethof in de Eerste Kamer, omdat de meerderheid van de vvd-fractie tegenstemde. De bezorgdheid van Bolkestein over de positie van buitenlanders in ons land mag er op het eerste gezicht liberaal uitzien wanneer hij zich zorgen maakt over het islamitisch fundamentalisme, met het opkomen voor vrije concurrentie heeft het weinig te maken; meer met het weren van goedkope concurrenten op de arbeidsmarkt.

Eigenlijk is mijn grootste bezwaar tegen Bolkesteins artikel dat het verouderde, generaliserende opvattingen over overheidsoptreden en vrije concurrentie tegenover elkaar zet, terwijl de politieke discussie erover zou moeten gaan wanneer overheidsinterventies zinvol zijn, en wanneer vrije concurrentie de voorkeur heeft. Bolkestein verwijst naar Kalma voor zijn stelling dat onderdrukking van het winstmotief en politieke sturing van investeringen zich slecht met welvaart en vrijheid verdragen, maar vermeldt daarbij niet Kalma's voorwaarde dat de op winst gerichte onderneming aan tal van wettelijke regels gebonden moet worden en aan maatschappelijke countervailing powers moet worden blootgesteld.

Bolkestein zet zich af tegen de opvatting van Hedy d'Ancona, dat de primaire verantwoordelijkheid voor de geborenen berust bij de gemeenschap en wordt gedelegeerd aan de ouders, maar wanneer we ons realiseren dat juist Bolkestein zich profileert op de naleving van de leerplicht door allochtone meisjes, daarbij - terecht - leerplicht stellend boven godsdienstvrijheid, moeten we ons toch afvragen of de discussie tussen Bolkestein en d'Ancona gaat over meer dan het aantal engelen op de punt van een naald.

In de praktijk worden we het er gemakkelijk over eens dat ingrijpen door de overheid gerechtvaardigd en noodzakelijk is, wanneer kinderen beschermd moeten worden tegen al te kortzichtige keuzes door hun ouders. Moeilijker ligt het wanneer het gaat om de vraag of het individu wat dat betreft ook tegen zichzelf beschermd mag worden, door

[p. 33]

via de collectiviteit risico's af te dekken die ook particulier verzekerd kunnen worden, maar dat geldt niet bij niet-verzekerbare risico's, zoals massawerkloosheid. Een sterk motief voor sociale zorg door de staat is voor socialisten altijd geweest dat mensen niet afhankelijk gemaakt worden van een godsdienstig geïnspireerde armenzorg die mensen van hun geestelijke vrijheid berooft. Dat zou het voor liberalen ook moeten zijn.

Waar het de vrije concurrentie betreft zijn er beperkingen in verband met externe effecten die ook Bolkestein gemakkelijk zal accepteren, bijvoorbeeld als het gaat om het milieu. Dat geldt ook wanneer kunstenaars niet afhankelijk willen zijn van de commercie; anders begrijp ik niet waarom de vvd onlangs bepleitte dat er meer geld voor cultuur beschikbaar komt. Dan is er de regelgeving die nodig is om vrije concurrentie eerlijk te houden (bijvoorbeeld door voorwetenschap en manipulaties met koersen op de effectenbeurs tegen te gaan). Binnen de Europese Gemeenschap is de vrije markt tot dogma verheven. Het leidt precies tot de stortvloed aan regelgeving waar liberalen zich altijd zo afkerig van tonen. En dan zijn er nog de effecten die speculatie kan hebben, evenals een economische klassieker als de varkensmarktcyclus, die reden kunnen zijn voor overheidsingrijpen.

Naar mijn gevoel gaat het erom of je vrije concurrentie ziet als middel waarmee in een bepaalde situatie een optimaal resultaat behaald kan worden, zoals moderne sociaaldemocraten dat zien, of als een systeem dat in zich te verkiezen valt. In het laatste geval vervalt men al gauw in vrije concurrentie als dogma, ook op terreinen die zich er niet voor lenen.

Daaraan hebben we bijvoorbeeld te danken dat in de jaren zestig de banken naast de postgiro een eigen betaalcircuit ontwikkeld hebben, dat nu slechts betaalbaar blijkt door tariefstellingen en trucs met rentedagen. Vrij Nederland houdt ons daarvan op de hoogte via de rubriek Weekboek Geld. Een vergelijkbare ontwikkeling dreigt bij de elektriciteitsvoorziening waar onder druk van de Europese regelgeving de huidige monopoliepositie van de producenten ter discussie staat. Het zal investeringen in elektriciteitscentrales riskanter maken, zodat de financiers gedwongen zullen zijn een hoger rendement te bedingen dan in de huidige situatie.

Onlangs beschreef Bolkesteins partijgenoot Rosenthal^2. de kwaliteit van de dienstverlening van verschillende instellingen waar de consument bij een verhuizing van afhankelijk is. Het bleek dat overheidsdiensten die een monopoliepositie hebben aanzienlijk betrouwbaarder zijn dan instellingen die zich op de vrije markt een weg moeten banen. Dat moet te denken geven.

2. U. Rosenthal, Binnenlands Bestuur Management, 1992, nr. 4, blz. 45